logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Экономика
  4. Бозор иқтисодиёти шароитида молиядан фойдаланиш

Бозор иқтисодиёти шароитида молиядан фойдаланиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

157.5 KB
Скачать
www.arxiv.uz Режа: 1. Ижтимоий такрор ишлабчиқаришда молиядан фойдаланишнинг объектив шарт-шароитлари ва имкониятлари . 2. Такрор ишлаб чиқариш жараёнини молиявий таъминлаш. Молиявий ресурслар хақида тушунча. 3. Молиявий бозор хақида тушунча. Молиявий ресурсларни жалб қилиш ва тақсимлашда молиявий бозордан фойдаланиш. 4. Иқтисодиётни бошқариш ва тартибга солишда молиядан фойдаланиш. 5. Иқтисодий рағбатлантириш қуроли сифатида молиядан фойдаланиш. www.arxiv.uz Ижтимоий такрор ишлаб чиқаришда молиядан фойдаланишнинг объектив шарт-шароитлари ва имкониятлари. Молия ўзининг иқтисодий мохиятига кўра, обектив категория дир. Лекин хўжалик юритиш амалиётида жамият ижтимоий ривожланиш жараёнига таъсир этиш учун ундан онгли равишда фойдаланилади. Маълумки молия иқтисодий мохиятига биноан мутлоқ категориядир. Бироқ иқтисодиётда молиядан ижтимоий тараққиёт жараёнларига таъсир кўрсатиш воситаси сифатида фойдаланиш мумкин. Молиянинг шундай фойдаланиш имконияти уларни табиатида мавжуд. Ушбу категория мохиятини тўла билиш эса ижтимоий ишлаб чиқаришда молиявий маблағлардан баракали ва кучли фойдаланиш имконини беради. Молиядан ижтимоий ишлаб чиқаришда фойдаланишнинг мутлоқ шарт- шароитлари шу категориянинг тақсимлаш ва назорат фукнцияларида акс этгандир. Улардан биринчиси молиявий маблағлар ва мақсадли пул фондларини ижтимоий ишлаб чиқаришнинг умумий эхтиёжлари ва алохида тузилмари талабларига биноан шакиллантириш имконини беради. Иккинчиси(молиявий маблағларнинг муомиласи воситасида) жамиятдаги иқтисодий жараёнларнинг боришини акс эттириб, иқтисодиётда ва унинг айрим сохаларида рўй бераётган барча жараёнларни бехато қайд этиб боради. Молия муносабатларини у ёки бу шакли шундай хусусиятга эгадир. Сифат жихатдан молиядан ижтимоий ишлаб чиқаришда фойдаланишнинг объектив шарт - шароитларини рўёбга чиқариш молиявий маблағлар муомиласи қандай аниқ шакилларда рўй беришига боғлиқ бўлади . Айни ташкилий шакиллар туфайли молиявий маблағлардан фаол фойдаланишнинг потинциал имкониятлари реал воқейликка айланади. Кундалик хўжалик фаолияти молиявий маблағлар категориясининг ўзигина эмас, балки молиявий муносабатлар юзага чиқишининг аниқ шакиллари мухим бўлиб, бу хилма-хил шакиллар давлат томонидан белгиланади. молия категориялари ва уларни юзага чиқишининг ташкилий шакиллари ўртасида ката фарқ бор: биринчиси хамиша объектив бўлиб, мавжуд ишлаб чиқариш муносабатларини акс эттиради, иккинчиси субъектив бўлиб, одамлар фаолияти билан боғлиқ. www.arxiv.uz Ташкилий шакиллар туфайли молиявий маблағлардан иқтисодиётни бошқаришнинг фаол воситаси, иқтисодий кучли омил сифатида фойдаланиш мумкин. Бу восита иккита бошланмага эга: биринчидан, у объектив мавжуд иқтисодий муносабатларга боғлиқ, иккинчидан-давлатнинг қатъий молиявий сиёсатини амалга ошириш воситаси хисобланади. Молиявий маблағлардан иқтисодий омил сифатида фойдаланиш, уларнинг жамоат ишлаб чиқаришига таъсири даражаси айни шу категорияни мохияти билан белгиланади. Молиявий маблағларнинг иқтисодий табиати, уларнинг ижтимоий вазифалари шундай чегараларни ҳам шарт қилиб қўядики, бунда молиявий маблағлар ижтимоий ишлаб чиқаришга таъсир кўрсатиш воситаси сифатида қўлланилади. Молиявий маблағлар хўжалик юритишнинг иқтисодий омили сифатида ижтимоий ишлаб чиқаришга сифат ва миқдорий жихатдан таъсир кўрсатади. Миқдорий жихатдан таъсир-сарфланган, тақсимланган ва фойдаланилаётган молиявий маблағлар нисбати билан характерланади, сифат жихатдан таъсир эса ишлаб чиқариш жараёни қатнашчиларининг моддий манфаатларига молиявий муносабатларни ташкил этиш шакиллари орқали молиявий таъсир кўрсатишда акс этиши билан белгиланади. Ижтимоий ёки жамоат ишлаб чиқаришига миқдор жихатидан таъсир кўрсатиш имконияти яратилган ва тақсимланаётган молиявий маблағларни хажми билан белгиланади. Молиявий маблағларни хажми ва уларни таъсарруф этишга йўналтириш ишлаб чиқаришнинг қўшимча воситаларини тақсимлаш (улар Билан улгурчи савдо қилинган тақдирда) корхонанинг техникавий таъминланганлиги даражаси ва бошқалар нисбатига таъсир кўрсатиши мумкин. Хўжалик субъектлари ихтиёрида қолдирилган молиявий маблағлар миқдорини ўзгартириб, маблағлардан инҳоятда самарали фойдаланиш йўлларини белгилаб, молиявий маблағларни энг муҳим соҳаларга йўналтирилишига эришиб, жамият ишлаб чиқариши ўз талабига мос йўналишда ривожланишига таъсир кўрсатади. Молиявий маблағларнинг сифат жиҳатдан қайта ишлаб чиқариш жараёни қатнашчиларининг моддий манфаатларига таъсир кўрсатиш имкониятларига боғлиқ бўлиб, молиявий хатидан таъсир кўрсатишда www.arxiv.uz молиявий маблағларнинг йириклиги эмас, балки қай тариқа шакллантирилиши, уларнинг ҳаракати ва ҳаракатланиши, улардан фойдаланиш қандай шакл ва шарт- шароитларда рўй берилиши муҳимдир, сифат таъсири молиявий маблағларнинг иқтисодий тараққиёт стимулига айланиши билан боғлиқ. Агар молиявий маблағларни шакллантириш тартиби, пул фондлари ва шакллантириш шартлари, қоидалари ва усуллари, шунингдек уларни йўналтириш хилма-хил хўжалик субъектларининг иқтисодий манфаатлари билан уйғунлаштирилгандагина шундай айланиш содир бўлади. Молиявий маблағларнинг ижтимоий ишлаб чиқариш га миқдор ва сифат жиҳатидан таъсир кўрсатш имкониятларидан яқин вақтларгача тўла фойдаланилмади. Яқин ўтмиш шундан далолат берадики, хўжалик юритишнинг қуйи бўғини, ўрта ва олий хокимият табақаларида ҳам фаолиятнинг молиявий томонига беписандлик билан қараб келинди. қаттиқ маъмурий-буйруқбозлик тузуми шароитларида яхши иш натижалари ҳисобига йирик миқдорларда молиявий маблағларнинг олиниши корхоналарга ишлаб чиқаришни кенгайтириш, техникавий ва технологик янгилаш, маблағларни ўзлари истаган соҳаларга сафарбар этиши имконини берар эди. Молиявий маблағлар ижтимоий-иқтисодий ривожланиш давлат режасига кўра олинар ва тақсимланарди, бунда муайян корхонада хўжалик юритиш самарадорлиги инобатга олинмас эди. Молиявий маблағларнинг жамоат ишлаб чиқаришига миқдор жиҳатдан таъсир кўрсатиши имкониятларига ҳам шундай эътиборсизлик қилинди. Молиявий тизимнинг барча соҳалари ва бўғинмаларидаги молиявий муносабатлар шакллари бир неча ўн йиллар мобайнида жиддий ўзгармаганлигини айтишнинг ўзи кифоя. Ваҳоланки, улар ҳўжалик самарадорлигини ошириш вазифаларидан жиддий орқада қолган эди. Корхоналарнинг бюджетга тўловлари фискалхусусиятга эга бўлиб, даромадни тақсимлаш ва иқтисодий рағбатлантириш фондларини шакллантириш самарали хўжалик юритишдан манфаатдорликка деярли таъсир кўрсатмасди, бюджетдан молиявий таъминлаш боқимандалик ва молиявий маблағлардан фойдаланишда масъулиятсизлик кайфиятларини кучайтирарди. www.arxiv.uz Шу сабабли, 90-йилларга келиб, иқтисодиётга молиявий муносабатларнинг барча тизимларии кескин қайта қуриш давр талаби бўлиб қолди. Туб ўзгаришлар ва ислоҳотлар молиявий ўзаро муносабатларнинг шундай шаклларига ўтиш имкониятини берадики, улар иқтисодиётда ижтимоий йўналтирилган бозор муносабатлари қоидалари асосида фаолият кўрсатишга муваффақ бўлиб молиявий маблағлардан самарали фойдаланишга ёрдам беради, уларнинг ўсиши учун асос яратади. Молиявий соҳадаги ўзгаришларнинг ютуғи кўп жиҳатдан ижтимоий ишлаб чиқаришга молиявий маблағлар таъсири учун иқтисодий имкониятлар таъминланишига боғлиқ бўлади. молиявий маблағлар ишлаб чиқаришга таъсир кўрсатиши шубҳасиз. Гап бу имкониятни ниҳоятда пухталик билан тўла-тўкис ҳисобга олиш, уни имкон қадар максимал амалга оширишдадир. Молиявий маблағлар иқтисодиётга катта таъсир кўрсатиши мумкин. Бу икки нарсага боғлиқ. Биринчидан, молиявий маблағлар тақсимот категорияси бўлгани ҳолда, ишлаб чиқариш жараёнига умумий хизмат кўрсатади, уларнинг таъсир доираси тақсимот, айирбошлаш ва ишлаб чиқаришнинг бошқа даражаларига таъсир билан чекланмайди. Ва иккинчидан, молиявий маблағлар тақсимлаш хусусиятидан келиб чиқадиган иқтисодий жараёнларнинг катализатори хусусиятига эга экани билан белгиланади. Молиявий усул билан амалга ошириладиган тақсимот моддий ишлаб чиқариш соҳасидан бошланади ва моддий ишлаб чиқариш жараёнининг тўрт босқичи билан белгиланади. Бунда айни маҳсулот ишлаб чиқариш босқичи ҳал қилувчи босқич бўлиб, шу босқичда ижтимоий маҳсулот яратилади. Тақсимот босқичи ишлаб чиқариш билан яқиндан боғлиқ бўлиб, унга бевосита дахлдордир, чунки ишлаб чиқарилган маҳсулотнигина тақсимлаш мумкин. Тақсимот ишлаб чиқаришга боғлиқ эканидан қатъий назар ишлаб чиқаришдаги нисбатлар ва муносабатларнинг равшан акси бўла олмайди. Шу сабабли молиявий маблағларнинг муомаласи ишлаб чиқариш самарали пассив акс этишигагина олиб келмайди, лекин ўз навбатида уларда акс этади. Молиявий маблағлар ишлаб чиқаришга актив таъсир кўрсатади. Молиявий муомала асосида шакллантириладиган мақсадли пул жамғармалари ишлаб чиқариш таркибини ва www.arxiv.uz жўшқинлигини ўзлаштириш учун шарт-шароит ярата олади. Молиявий маблағларнинг хўжалик субъектлари ва ҳудудлар ўртасида қайта тақсимланиши ишлаб чиқариш прогрессив силжишлар, инвестиция тараққиётини тезлаштириш, ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш учун шарт-шароитлар тайёрлаш имконини беради. Шу билан бирга, давлат бюджетига солиқлар тўланганидан кейин фаолиятнинг фаолиятнинг юксак якуний натижаларидан корхона жамоасини манфаатдор қилиб, уларга тўла мустақиллик бериш мумкин. Моддий ишлаб чиқариш соҳасида бошланадиган молиявий тақсимот муомала соҳасида ҳам давом этиб, унга ҳам ўз таъсирини кўрсатади. Бу соҳада алмашув жараёнлари тизимли рўй беради; бу алмашувда молиявий маблағлар бевосита иштирок этмаса ҳам унга фаол таъсир кўрсатади. Биринчидан, молиявий маблағлар туфайли харидорларда махсус мақсадли пул жамғармалари шаклланади, ўз навбатида товар ва пул айирбошлаш учун шарт шароитлар яратилади. Иккинчидан, молиявий маблағлар маҳсулотлар сотилишининг таркибий давоми сифатида юзага чиқади, чунки айирбошлаш муаммолари натижасида олинган маблағлардан айирбошлаш муаммоларини бошлашнинг зарур шарти сифатида ёки уларнинг қонуний давоми сифатида намоён бўлади. Молиявий маблағлар тақсимот воситаси сифатида истеъмол соҳасида ҳамда муомалада бўлади. Айни шу жараёнда илгари яратилган унинг моддий, натурал- товар шаклидан узил-кесил фойдаланилади. Бунда молиявий маблағлар энг аввало, жамият истеъмол қилаётган маҳсулотнинг ҳажми ва таркибига таъсир кўрсатади; улар ёрдамида ижтимоий маҳсулот қиймати жамғариш фондига ва миллий даромадга тақсимланади, миллий даромаддан фойдаланишнинг якуний нисбатлари шакллантирилади, истеъмол фонди ва жамғариш фонди юзага келтирилади, уларнинг таркиби белгиланади. Лекин, молиявий маблағларнинг истеъмол соҳасига таъсири айни истеъмол фондининг миқдор жиҳатдан параметрлари ва айрим таркибий қисмлари билан чекланмайди. Молиявий маблағлардан, шунингдек моддий, меҳнат ва пул-сармояларни сарфлашда тежамкорлик режимига риоя қилишини назорат этиш воситаси сифатида фойдаланилади, ноишлаб www.arxiv.uz чиқариш соҳаси ходимларининг энг яхши меҳнат натижаларини рағбатлантиришда ҳам фойдаланилади. Истеъмол соҳасига ажратилаётган ресурслардан оқилона фойдаланишга ёрдам бериб, улар ижтимоий вазифалар тез ҳал қилинишига таъсир кўрсатади. Тақсимлаш функцияси билан молия бутун ижтимоий такрор ишлаб чиқаришни ва унинг таркибий бўлимларини уларнинг эҳтиёжларига кўра молиявий ресурслар ва мақсадли пул фондлари билан таъминланса, назорат функцияси билан жамиятда кечаётган иқтисодий жараёнларнинг кечишини молиявий ахборотларга таянган ҳолда акс эттиради. Кундалик хўжалик амалиётида молиянинг ўзи эмас, молиявий муносабатларнинг аниқ намоён бўлиш шакллари муҳимдир. Зеро, молия категорияси билан унинг намоён бўлишининг ташкилий шакллари ўртасида катта фарқ бор: молия – реал ишлаб чиқариш муносабатларини акс эттириб, доим объективдир, молиянинг ташкилий шакллари эса – субъектив бўлиб, инсонларнинг фаолияти билан боғлиқ. Хўжалик субъектлари ўзларининги онгли фаолиятлари давомида молиянинг ташкилий шаклларидан иқтисодиётнинг бошқаришнинг актив воситаси, қуроли сифатида фойдаланадилар. Хўжалик юритишнинг иқтисодий воситаси молия ижтимоий ишлаб чиқаришга миқдор ва сифат томонидан таъсир кўрсатади. Миқдор томонидан: молиявий ресурсларнинг ҳажми, уларни жалб қилиш ва тақсимлаш пропорциялари билан характерланади. Ишлаб чиқариш субъектлари ихтиёридаги молиявий ресурсларнинг ҳажми, уларни тақсимлашдаги пропорцияларни ўзгартириш билан жамият ишлаб чиқаришни ривожлантиришга ижобий таъсир кўрсатиш мумкин. Сифат томонидан ижтимоий тарқоқ ишлаб чиқаришга таъсир этишда молиявий ресурсларнинг ҳажми эмас, уларнинг самарадорлик даражаси муҳимдир. Молиявий муносабатларни шундай ташкил қилиш керакки, у иқтисодиётни ривожлантириш қуролига айлансин. Масалан, молиявий ресурсларнинг шаклланиши тартиби, пул фондларини ташкил бўлиш шартлари, принциплари ва www.arxiv.uz методлари, улардан фойдаланиш йўналишларини ўрнатишда хўжалик юритишнинг барча субъектларининг манфаатларини оқилона мос келтириш, боғлаши лозим. Шундагина бу молиявий дастаклар иқтисодиётни ривожлантириш қуролига айланиши мумкин. Хўжалик бошқарувининг маъмурий-буйруқбозлик тизими ҳукмрон бўлган даврда молиянинг миқдор ва сифат жиҳатдан ижтимоий ишлаб чиқаришга таъсирига етарлича аҳамият берилмай келди. Корхоналарнинг яхши ишлаш эвазига эришган молиявий ресурслари ҳар доим ҳам ўзлари учун ишлаб чиқаришни кенгайтириш техник ва технологик жиҳатдан қайта қуролланиш имконини бермасди. Молиявий ресурслар марказлашган тартибда фойдадан ажратмалар, мажбурий тўловлар кўринишида бюджетга ундириб олиниб, ижтимоий ва иқтисодий ривожланиш давлат режасига кўра қайта тақсимланарди. Бу шароитда корхоналарнинг ишлаб чиқаришни яхшилаш, самарадорликни оширишга бўлган моддий манфаатдорлик сусайган эди. Бюджет томонидан молиялаштириш эса боқимандалик, молиявий ресурслардан фойдаланишда масъулиятсизлик кайфиятлари туғдирарди. Молия тизимининг барча звено ва соҳаларидаги ўн йилликлар давомида деярли ўзгармай келаётган молиявий муносабатларнинг шакллари ижтимоий тараққиётга тўсқинлик қила бошлади. Натижада 90-йиллар бошида тубдан қайта ўзгаришлар жараёнлари бошланди ва ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиёти талабларига жавоб берадиган молиявий муносабатларнинг янги шаклларини ишлаб чиқариш ва жорий қилиш вазифаси кўндаланг бўлди. Молия иқтисодга таъсир имкониятларига эга. Чунки молия ижтимоий такрор ишлаб чиқаришнинг барча босқичларида (ишлаб чиқариш, бошлаш, тақсимот ва истеъмолда) иштирок этади. Молиянинг ижтимоий ривожланиши жараёнларига таъсир этишнинг 3 йўналишни ажратиб кўрсатиш мумкин: - кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш эҳтиёжларини молиявий таъминлаш; - иқтисодий ва ижтимоий жараёнларни молиявий тартибга солиш; - молиявий рағбатлантириш. www.arxiv.uz Такрор ишлаб чиқариш жараёнини молиявий таъминлаш. Молиявий ресурслар ҳақида тушунча. Такрор ишлаб чиқаришни молиявий жиҳатдан таъминлаш – бу барча ишлаб чиқариш харажатларини хўжалик субъектлари ва давлат қўлидаги молиявий ресурслар ҳисобига қоплашдир. Молиявий ресурслар – бу ЯИМ ва миллий даромадни тақсимлаш ва қайта тақсимлаш натижасида хўжалик юритувчи субъектлар ва давлатнинг қўлидаги у ёки бу вақтда бўлган пул даромадлари ва жамғармалари йиғиндисидир. Молиявий ресурсларнинг ҳажми ва таркиби ишлаб чиқаришнинг ривожланиш даражасига, унинг самарадорлигига бевосита боғлиқ. Ишлаб чиқариш масштаблари қанча йирик, унинг самарадорлиги юқори бўлса, молиявий ресурсларнинг ҳажми шунча катта бўлади. Ўз навбатида, ишлаб чиқаришга жалб қилинган молиявий ресурслар унинг ўсишига ва такомиллашувига шарт-шароит яратади. Молиявий ресурсларнинг шаклланишида ЯИМ ва миллий даромаднинг барча элементлари қатнашади. Бу боғлиқни қуйидаги схемада кузатишимиз мумкин: ЯИМнинг тақсимланиши ва молиявий ресурслар элементларининг пайдо бўлиши ЯИМ Моддий харажатлар Мещнат ща=и қ ышимча мащсулот Амортизаци я ажратмалар Таннархдан гео-логия =идирув ишларига Таннархдан кадрлар тайёрлашга Таннархдан илмий тад=и=от ишларига Давлат соли=лари Мащаллий соли= ва йи\имлар Ижтимоий су\урта фондига Пенсия фондига бадаллар Турли ма=садли фондларга тылов ва ажратма Заём ва лоторея- лардан тушумлар Фойда Давлат соли=лар и Соф даромад www.arxiv.uz МОЛИЯВИЙ РЕСУРСЛАРНИНГ ЭЛЕМЕНТЛАРИ Молиявий ресурсларнинг манбалари қуйидагилардир: 1. Миллий даромад. Миллий даромаднинг соф даромад қисми молиявий ресурсларнинг асосий манбаси ҳисобланади. 2. Ташқи иқтисодий алоқалардан тушумлар. Бу манбага айниқса, мустақиллик йилларида алоҳида аҳамият берилмоқда. Бозор муносабатларига ўтишнинг 1-босқичидаёқ (1992-94 йиллар) Ўзбекистон БМТ, ХВФ, Жаҳон банки, Европа тараққиёт ва тикланиш банки, Европа иттифоқи Комиссияси каби нуфузли ташкилотларга аъзо бўлиб кирди ва улар билан фаол иқтисодий ҳамкорлик қилмоқда. Дастлаб ХВФдан 74 млн. АқШ доллари, Жаҳон банкидан 160 млн. АқШ доллари, 1993-94 йил ичида 21 мамлакатдан жами 75 млн. доллар миқдорида турли мақсадларга мўлжалланган ёрдам олинди. Ташқи савдо обороти йилдан йилга ошиб бормоқда. 3. Миллий бойликнинг бир қисми – бюджет маблағларининг йилдан-йилга ўтувчи қолдиқлари. - суғурта ташкилотларининг резерв фондлари; - мамлакат олтин заҳираларининг бир қисмини сотишдан тушган тушум; - ортиқча мулкларни сотишдан тушум ва бошқа. 4. Қ арзга олинган ва жалб қилинган маблағлар: - банк кредитлари; - кредиторлик қарзлари; - акция ва аблигациялар чиқаришдан тушум. Молиявий муносабатларнинг турли-туманлиги молиявий ресурсларнинг ҳам турли-туманлигини келтириб чиқаради. Молиявий ресурсларнинг асосий элементлари қуйидагилардир: - фойда; - турли солиқлар ( ҚҚ С, акцизлар, фойда солиғи, мулкий солиқлар, даромади); - суғурта ташкилотларининг маблағлари; - амортизация ажратмалари; Заём ва лоторея- лардан тушумлар www.arxiv.uz - ташқи иқтисодий алоқалардан тушум; - аҳолидан тушумлар. Молиявий ресурсларнинг ўсишига бир қатор омиллар таъсир кўрсатади. Молиявий ресурсларнинг ўсиши мамлакат миллий даромадинингҳажми ва унинг ўсишига боғлиқ экан, миллий даромаднинг ўсишига таъсир этувчи барча омиллар молиявий ресурсларнинг ҳам ўсишига таъсир кўрсатади. Уларга қуйидагилар киради: 1. Ишлаб чиқариш ҳажми ва самарадорлигини ошиши. 2. Меҳнат унумдориги. 3. Фонд сиғимининг камайиши. 4. Фонд қайтимининг ошиши. 5. Фонд билан қуролланишнинг яхшиланиши. Шунингдек, молиявий ресурсларнинг ҳар бир элементларининг ошишига таъсир қилувчи омиллар мамлакат молиявий ресурсларининг абсолют ва нисбий миқдорларда ўсишига таъсир кўрсатади Хўжалик субъектлари ихтиёридаги молиявий ресурслар марказлашган молиявий ресурслар бўлиб, улар: - капитал қўйилмаларга; - айланма маблағларнинг ошишига; - фан-техника ютуқларини жорий қилишни молиялаштиришга; - табиат муҳофазасига; - ижтимоий мақсадларга сарфланиши мумкин. Макродаражадаги ижтимоий ишлаб чиқариш эҳтиёжларини марказлашган молиявий ресурслар орқали қондирилиб, уларга бюджет ва бюджетдан ташқари фондларнинг маблағлари киради. 1997 йилда қиймати ЯИМдаги улуши Бюджет даромадлари 273  3 млрд. с. 37 % Ижтимоий суғурта фонди 68,5 млрд. с. 6,5 % Бандлик фонди 3,8 млрд. с. 0,5 % Йўл фонди 7,5 млрд. с. 1 % www.arxiv.uz Такрор ишлаб чиқариш харажатларини таъминлаш 3 шаклда амалга оширилади: 1. Ўз-ўзини молиялаштириш. Бунда корхоналар ўз харажатларини ўз молиявий ресурслари эвазига қоплайдилар. Уларнинг етишмаслиги шароитида улар харажатларни камайтириш ёки четдан жалб қилишга (молиявий бозордан) ҳаракат қиладилар. 2. Кредитлаш. Бунда субъектлар харажатлари муддатлилик, тўловчанлик ва қайтарилиш асосида олинган банк кредитлари эвазига қопланади. 3. Давлатдан молиялаштириш. Бунда барча харажатлар бюджет ва бюджетдан ташқари фонд эвазига қопланади. Амалда юқоридаги учала усулдан бароварига бир вақтнинг ўзида фойдаланиш мумкин. Узлуксиз молиялаштиришни таъминлашда молиявий резервлар катта аҳамиятга эга. Резервларнинг – турли кўзда тутилмаган ва фавқулодда ҳолатдан келиб чиқадиган ва ҳар қандай тангликдан чиқарадиган эҳтиёт қисм – кафолатдир. Резервлар моддий ва молиявий резервларга бўлинади: Молиявий резервлар – давлат ва хўжалик субъектлари пул ресурсларининг бир қисми бўлиб, ўз эгасининг айланма маблағлари оборотида вақтинча қатнашмайди, лекин ўз эгасининг хўжалик оборотига қайтиш имкониятига эга ва шунинг учун умумий пул оборотида сақланиб туради. Молиявий резерв фондларини шаклланиш усулларига кўра: - бюджет йўли билан; - тармоқ ичида норматив ажратма асосида; - корхона ичида ўз ўрни суғурталаш асосида; - махсус суғурта ташкилотлари орқали суғурталаш йўли билан тузилади. Молиявий резервлар: 1. суғуртали (суғурта ташкилотлари орқали). 2. суғуртасиз (давлат бюджети ва бюджетдан ташқари фондларда, шунингдек, тармоқ миқёсида резерв фондларини тузиш орқали) бўлади. www.arxiv.uz III . Молиявий бозор ҳақида тушунча. Молиявий ресурсларни жалб қилиш ва тақсимласида молиявий бозордан фойдаланиш. Маъмурий-буйруқбозлик тизимидан воз кечилган бозор иқтисодиёти шароитида молиявий ресурслардан узлуксиз фойдаланиш, уларни самарали инвестициялаш ва мақсадга мувофиқ йўналтириш муҳим аҳамиятга эга ва бу молиявий бозор ёрдамида таъминланади. Молиявий бозор молиявий ресурслар ҳаракатининг махсус шакли бўлиб, - қимматбаҳо қоғозлар бозори; - ссуда капитали бозори; - валюта бозоридан иборат. Молиявий бозорнинг амал қилишига объектив шарт-шароит бўлиб субъектларнинг молиявий ресурсларига бўлган эҳтиёжини қондириш манбаларининг мос келмаслиги ҳисобланади. Бошқача қилиб айтганда, халқ хўжалигида айрим корхона, бирлашмалар ёки хўжалик субъектларида ортиқча пул маблағлари бўлгани ҳолда бошқа бир субъектларда бу маблағларга муҳтожлик мавжуд бўлади. Молиявий бозор ана шу вақтинча бўш маблағларни йиғиш ва уларни самарали жойлаштиришда пул маблағларини эгалари (жамғарувчилар) ва улардан фойдаланувчилар (инвесторлар) ўртасида воситачилик қилади. Жамғарувчилар – бу ўзида пул маблағларини тўплаган ва ўз жамғармаларини турли молия кредит институтлари (пенсия фонди, суғурта ташкилотлари, банклар) орқали инветициялашни амалга оширувчи юридик ва жисмоний шахслардир. Фойдаланувчилар (инвесторлар) – жалб қилинган пул маблағларини бирор фаолиятга (ишлаб чиқаришини кенгайтириш, давлат ҳаражатларини қоплаш) сафарбар қилувчи хўжалик юритувчи субъектлар ёки давлат ҳокимияти органлари. Молиявий бозор самарали амал қилиш учун мамлакатда қуйидагилар мавжуд бўлиши ва шаклланган бўлиши лозим. 1. Реал мустақилликка эга бўлган мулкдорларнинг мавжуд бўлиши. Ҳақиқий мустақилликка эга бўлган мулкдорларгина молиявий бозорда фаолият қилиб, www.arxiv.uz молиявий ресурсларга талабни ташкил қиладилар ва уларни турли ҳаражатларга самарали инвестициялашни таъминлайдилар. 2. Молиявий бозорнинг самарали амал қилиш учун мамлакатда тегишли ҳуқуқий асос яратилган бўлиши лозим. Ўзбекистонда «қимматли қоғозлар тўғрисида»ги қонун 1993 йил сентябрда қабул қилиниб 1994 йил январ ойидан кучга кирди. 1994 йил 8 июнда (№285) Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси «Тошкент» Республика фонд биржасининг самарали фаолият кўрсатишини таъминлаш ва қимматли қоғозлар бозори инфратузилмасини ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида қарор қабул қилди. Молиявий бозор товар ва хизматлар бозори, ишчи кучи бозори, капитал бозори кабиларни ривожлантиришга хизмат қилади. Молиявий бозорда муомила қимматли қоғозлар орқали амалга ошади. қимматли қоғозлар – бу қоғоз эгасининг мулкий ҳуқуқларини тасдиқловчи ҳужжатдир. қимматли қоғозлар қонунда кўзда тутилган мажбурий реквизитларни ўзида акс эттириши лозим. - номинал баҳоси; - бозорда айланиш муддати; - қоплаш усули ва ҳ.к. Қимматли қоғозлар турлари кўп. Уларнинг кўп тарқалганлари қуйидагилар: 1. Облигация 2. Акция 3. Хазина мажбуриятлари 4. Векселлар 5. Жамғарма сертификатлари 1. Облигация - қарз ҳақидаги қимматли қоғоз тури бўлиб, қатъий ўрнатилган фоиз ставкасига эга бўлган ва муддати етгач тўланиши лозим бўлган қарз мажбуриятидир. Одатда облигациялар давлат ҳокимиятлари орқали харажатларини қоплаш ва пул муомаласини тартибга солиш мақсадида чиқарилади. Облигациялар: www.arxiv.uz - фоизли ва ютуқли; - қисқа, ўрта ва узоқ муддатли бўлади. Облигация мулкка эгалик қилиш ҳуқуқини бермайди. Лекин унинг эгасига маълум муддатдан сўнг облигациянинг ҳеч бўлмаганда номинал қийматини қайтариб олиш ҳуқуқини беради. 2. Акция – улушли қимматли қоғоз бўлиб, эгасига мулкка экалик ҳуқуқини беради. Акция эгаси корхона фойдасининг бир қисмини дивиденд шаклида олиш мумкин. Акциялар: - оддий - имтиёзли акцияларга бўлинади. Оддий акцияларда қатъий фоиз ставкалари бўлмайди. Имтиёзли акцияларда даромад қатъий ўрнатилган бўлиб, дивиденд тақсимланганда навбатдаги имтиёзли акциялар бўйича даромад тўланади. Имтиёзли акцияларнинг ставкалари: - ўсувчи - сузувчи (мойил бўлувчи) - дисконтли (пулнинг қадрсизланишини ҳисобга олувчи) - дивидендларни янги акцияларнинг қиймати билан тўлаш Қимматли қоғозлар бозори: - бирламчи; - иккиламчи бозорга бўлинади. Бирламчи бозорда янги чиқарилган қимматли қоғозлар сотилади. Иккиламчи бозорда қимматли қоғозларни қайта савдо сотиғи амалга оширилади. Қимматли қоғозлар бирламчи ва иккиламчи бозорининг субъектлари: - эммитентлар; - жамғарувчилар – якка тартибдаги омонатчилар; - институционал инвесторлар (пенсия фонди, суғурта компаниялари, ХИФлар); - брокерлик, диллерлик, маклер фирмалари. www.arxiv.uz Қимматбаҳо қоғозлар бозорида фонд биржалари муҳим ўрин эгаллайди. Уларнинг функцияларига қуйидагилар киради: - қиммамтли қоғозларнинг актив олди-сотди операцияларини бажариш; - эммитентларга кечиктириб бўлмайдиган тадбирларни ўтказиш учун қўшимча молиявий маблағлар бериш; - ижтимоий ишлаб чиқариш таркибини ўзгаришига имконият берадиган молиявий ресурсларни қайта тақсимлаш; - жамғарувчиларга жамғарилган пул маблағларни энг фойдали, самарали жойлаштиришга ёрдам бериш. Молиявий бозор катта аҳамиятга эга: - биринчидан, ортиқча пул маблағларини (ишлаб чиқариш қувватини оширишга) тез ва қисқа муддатларда инвестициялаш имкониин беради. - иккинчидан, молиявий бозор орқали инвесторларга максимал фойда олишни таъминловчи корхона ва тармоқларнинг рвожланиши осонлашади. - учинчидан, молиявий бозор орқали капиталларнинг у тармоқдар бу тармоққа оқиб ўтиш фан-техника дастурларига, фан-техника ютуқларини тез тадбиқ этишга ёрдам беради. - тўртинчидан, молиявий бозор бюджет камомадини цивилизациялашган услда қоплаш имкониятини яратади. IV . Иқтисодиётни бошқариш ва тартибга солишда молиядан фойдаланиш. Мамлакат иқтисодиёти – мураккаб халқ хўжалик комплекси бўлиб, унинг барча соҳа ва тармоқлари ҳам бир текис ривожланмайди, чунки жамият эҳтиёжлари тез-тез ўзгарувчан бўлиб ишлаб чиқариш эса бу ўзгаларга мослашишга харакат қилади. Бунинг натижасида иқтисодиётда айрим тармоқлар ривожланишининг илгарилаб кетиши, айрим соҳа ва тармоқлар эса орқада қолиши мумкин. Ана шу номутаносибликларнинг бартараф этиш, бутун халқ хўжалиги комплексининг балансли ривожланишини таъминлаш иқтисодиётни бошқариш ва тартибга солиш орқали амалга оширилади. Бозор шароитида иқтисодиётни бошқариш ва тартибга www.arxiv.uz солиш, аввало ўз-ўзини тартибга солиш ва бошқариш орқали амалга оширилади. Ўз-ўзини бошқариш: - хўжалик юритувчи субъектларнинг эркинлигига; - шерикларни ва улар билан бўладиган муносабатлар танлаш эркинлигига; - ўз фаолияти усулидан мустақил фойдаланиш эркинлигига асосланади. Ўз-ўзини бошқариш бозорнинг, шу жумладан молиявий бозорнинг амал қилиш билан таъминланади, лекин айрим ҳолларда ўз-ўзини бошқариш иқтисодиётни барқарорлаштиришга кучсизлик қилади ва иқтисодиётга давлатнинг аралашувини тақозо қилади. Давлатнинг аралашуви қуйидагиларни ҳал қилиш учун зарур. - йирик таркибий ўзгаришларни таъминлаш; - иқтисодий ривожланишнинг самарали янги йўналишларини қўллаб- қувватлаш; - ишлаб чиқариш ва ижтимоий инфратузилма объектларини ривожлантириш билан. Давлатнинг молиявий усуллар ёрдамида иқтисодиётга аралашуви қуйидаги воситалар орқали амалга оширилади: - давлат инвестициялари орқали; - солиқлар орқали; - бюджет сиёсати орқали; - амортизация сиёсати орқали. Бироқ, шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, давлатнинг иқтисодиётга аралашуви, айниқса, бозор шароитида маълум чегарага эга бўлиб, фақат қонун йўли билан амалга оширилиши керак. Иқтисодиётни молиявий тартибга солишда молия тизимининг бўғин ва соҳалари: - корхоналар молияси; - суғурта ташкилотлари; - давлат бюджети; - бюджетдан ташқари фондлар иштирок этади. www.arxiv.uz Хўжалик ичидаги ва хўжаликлараро нисбатларни тартибга солишда асосан корхоналар молияси иштирок этади. Давлатнинг бюджети эса тармоқлараро, ҳудудлараро, нисбатларни тартибга солишни таъминлайди. Молиявий тартибга солиш усуллари қуйидаги мақсадларга йўналтирилиши лозим: 1. Янги тадбиркорлик ва кичик бизнес субъектларини молиявий қўллаб- қувватлаш. 2. Солиққа тортишнинг эгилувчан муханизми орқали аҳоли қатламларининг ижтимоий ҳимоясини таъминлаш. 3. Суғурта турларини ривожлантириш орқали молиявий тангликка тушиш эҳтимолларини камайтириш. 4. Турли молиявий фондлар (инвестиция фонди, Пенсия фонди)ни ташкил этиш орқали турли ижтимоий эҳтиёжларни қондириш. 5. Солиқ имтиёзлари, санкциялари механизми орқали моддий бойликларни ишлаб чиқариш ва истеъмолини тартибга солиш. 6. Давлат харажатларини, давлат инвестициялари орқали илғор технологиялар, фан ютуқларини жорий қилишни таъминлаш. 7. Амортизация сиёсати орқали корхона молиявий ресурсларини жамғаршга, улар асосий натижаларининг янгилаш даражасига таъсир кўрсатиш. Фойдаланиш доирасида ижтимоий ривожланиш жараёнларига молиявий таъсирнинг уч асосий йўналиши ни кўрсатиш мумкин, яъни: - кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш талаб эҳтиёжларини молиявий таъминлаш; - иқтисодий ва ижтимоий жараёнларни молиявий тартибга солиш; - фаолиятнинг энг яхши натижаларини молиявий рағбатлантириш. Ижтимоий ишлаб чиқаришда молиявий маблағлардан фойдаланиш муайян натижаларга олиб келади, бу натижаларда шу категориянинг роли аниқ кўринади. Молиявий маблағларнинг роли муомалада бўлиш шарт-шароитлари, жамоат ишлаб чиқаришига таъсири йўналишлари, бошқа тақсимот категориялари билан www.arxiv.uz боғлиқлиги ўзгариши каби омилларга мос равишда турлича бўлиши мумкин. Бироқ, турли тарихий даврларда молиявий маблағлардан фойдаланиш эвазига олинадиган натижаларнинг хилма-хиллигидан қатъий назар ягона омил – молиявий маблағлар воситаси ижтимоий ишлаб чиқариш жараёнларига таъсир кўрсатиш имконияти ўзгармас ва даҳлсиз бўлиб қолаверади. Ишлаб чиқаришни молиявий таъминлаш – бу хўжалик субъектлари ва давлат жамғарган маблағлар ҳисобига кетган ишлаб чиқариш харажатларини қоплашдир. Молиявий маблағлар ижтимоий ишлаб чиқаришнинг барча соҳаларида шакллантирилади, кейин улар мақсадли сармоя фондлари орқали тақсимланади ва муайян мақсадларда фойдаланилади. Молиявий маблағларнинг муттасил шакллантирилиши, улардан оқилона фойдаланиш улкан аҳамиятга эга, чунки молиявий маблағлар ишлаб чиқаришни кенгайтиришнинг муҳим сармоя негизи, халқ турмуши моддий ва маънавий даражасини ошириш манбаи ҳисобланади. Молиявий маблағлар ҳажмининг камайиши иқтисодиётни ривожлантиришга молиявий таъсир кўрсатиш имкониятларини, долзарб иқтисодий ва ижтимоий вазифаларнинг ҳал қилинишини қийинлаштиради. Бу ишлаб чиқариш ва ижтимоий соҳаларга сармоялар қисқартирилиши, тасарруфидаги миллий даромад таркибида истеъмол фонди камайишига олиб келади. Молиявий маблағларнинг етишмовчилиги ижтимоий ишлаб чиқаришнинг натурал-товар ва қиймат структурасининг номутаносиблигига, турли номувофиқликларга олиб келади. Молиявий маблағларнинг ҳажми ва таркибини ишлаб чиқариш ривожланиши даражаси, унинг самарадорлиги қанча юқори бўлса, сарфланаётган ва фойдаланилаётган молиявий маблағларнинг ҳажми шунчалик кўп бўлади. Ўз навбатида ишлаб чиқаришга сарфланаётган молиявий маблағларнинг кўплиги ишлаб чиқаришнинг ўсиши ва такомиллашуви учун шароитлар яратади. Молиявий маблағлар қандай йўналишда ва қанча сарфланаётганига боғлиқ равишда ишлаб чиқаришни қўшимча қувватлар билан таъминлаш имкониятлари юзага келтирилади. Бу ишлаб чиқаришнинг техникавий даражасининг ортишига, халқ www.arxiv.uz хўжалиги иқтисодиётининг тегишли соҳаларда меҳнат самарадорлиги ортиши учун шарт-шароитлар яратилишига олиб келади. Ишлаб чиқариш ҳажмининг муттасил ўсиши ва такомиллашуви молиявий маблағлар ортишининг асосидир. Бироқ, 80-йилларнинг охирида молиявий маблағлар ортиши камайди, кейинчалик эса уларнинг ўсиши суръатлари пасайиб кетди. Бунинг сабаби собиқ иттифоқ иқтисодиётидаги таназзул бўлиб, у ялпи миллий даромад ва ҳосил қилинган миллий даромад ортишига, саноат маҳсулотлари ҳажмига ва ижтимоий-иқтисодий тараққиётнинг бошқа муҳим кўрсаткичларига салбий таъсир кўрсатди. Молиявий маблағларнинг шаклланишида ялпи миллий даромад қийматининг барча элементларииштирок этади, бироқ миллий даромад асосий манба ҳисобланади, унинг соф даромад қисми анйиқса муҳим аҳамиятга эга. Айнан соф даромаднинг ва унинг муҳим молиявий шакли – фойданинг ўсиши молиявий маблағлар ўсишининг юқори ва паст суръатларини шарт қилиб қўяди. Ялпи миллий маҳсулот қийматидан ташқари ташқи иқтисодий фаолиятдан тушган даромадлар ҳам молиявий заҳираларнинг муҳим манбаи бўлиши мумкин, фақат бу ишни етарли даражада самарали ташкил этиш керак бўлади. Молиявий ресурс-заҳиралар, шунингдек хўжалик айирбошлашга сафарбар этиладиган миллий бойлик қисми эвазига ҳам шаклланади (жорий йил харажатларини қоплашга сарфланадиган), яъни: - бюджет маблағларининг бир йилдан кейинги йилга қолган қолдиқлари; - суғурта компанияларининг заҳира-жамғарма фондлари; - мамлакат олтин заҳирасининг муайян қисмини сотиш эвазига тушган маблағлар; - ортиқча мол-мулкни сотишдан тушган маблағлар ва бошқалар. Молиявий заҳираларни шакллантириш учун заёмлар ва жалб этилган маблағлардан ҳам фойдаланиш мумкин (банк қарзи, кредитор қарздорлик, акция, облигация сингари қимматли қоғозларни сотишдан тушган маблағлар ва бошқалар). www.arxiv.uz Қиймат тақсимоти жараёнида юзага келадиган хилма-хил молиявий муносабатлар молиявий заҳираларнинг турли шаклларини шарт қилиб қўяди. Улар орасида: даромад, солиқларнинг турлари, суғурта тўловлари, амортизация ажратмалари асосийларидир, уларнинг ўсиши эҳтимоли нафақат ялпи ички маҳсулотнинг умумий миқдорлари, балки унинг тузулиши, ташкил этувчи буғинларнинг жўшқинлиги билан ҳам белгиланади. Афсуски, 80-90 йилларда собиқ иттифоқда ялпи ички маҳсулот таркиби узлуксиз ёмонлашди, фондларни маънавий ва жисмоний эскириши ортди, бу молиявий ресурслар мутлақ йириклиги ва суръатлари қисқаришига олиб келди. Айни кезда уларга талаб тўхтовсиз ортиб бораверди. Иқтисодиётни тартибга келтиришда молиявий маблағларнинг кенг қўлланилиши (барча соҳалар ва бўғинлар билан) ижтимоий ишлаб чиқаришнинг қайта ишлаб чиқариш, тармоқ ва ҳудудий таркибини ўзгартириш учун шарт- шароит яратади. Ишлаб чиқариш нисбатларини тартибга келтиришнинг асосий воситаси корхоналарнинг – молиявий маблағлари ҳисобланади. Уларнинг ёрдами билан қайта тикланган ишлаб чиқариш бўғини тартибга келтирилади; истеъмолга ва жамғаришга йўналтирилган маблағлар ўртасида энг мувофиқ мутаносиблик ўрнатиш асосида кенгайтирилган ишлаб чиқариш молиявий таъминланади; меҳнат заҳираларига таъсир кўрсатилади. қайта тикланган нисбатларни тартибга келтиришда корхоналар молиявий маблағларининг кенг қўлланилиши айни пайтда мазкур жараёнда (суғурта қилдириладиган ходисалар зарари сезиларли бўлган тақдирда), банк қарзлари (молиявий заҳиралар вақтинча етишмаганда), бюджет (солиқ солиш механизми, солиқ имтиёзлари берилиши, бюджетдан субсидиялар ажратилиши ва бошқаларда) иштирок этишини истисно этмайди. Қайта тикланган таркиб, энг аввало, хўжалик субъекти томонидан муайян мақсадларга ички хўжалик фондларига чегирмалар нисбатини ўзгартириш йўли билан тартибга келтирилади. Хўжалик самарадорлигини ошириш, янада юқори тижорат даромади олиш учун мана шундай тартибга келтириш зарур. Шу билан бирга, бозор шароитида давлатнинг тартибга солиш йўли анча ортади, давлат солиқлар (солиқ миқдори, ажратиш тартиби, бунда имтиёзлар бериш билан) ёрдамида www.arxiv.uz корхоналарнинг шахсий молиявий заҳиралари билан таъминланганлик даражасини оширишга таъсир кўрсатишга интилади. Давлат қайта тикланган нисбатларга таъсир қилувчи: жадал амортизация, мутахассислар тайёрлаш, ижтимоий суғурта ва бошқаларга бюджетдан маблағлар ажратиш каби бошқа молиявий омилларни ҳам қўллайди. Ҳосил қилинган нисбатларни тартибга солишда ишлаб чиқариш барқарорлигини кафолатлайдиган суғурталаш аҳамияти ҳам аста – секин орта боради. Суғурталаш келгусида (мажбурий равишда ташкил этилган ҳолда) муваффақиятсиз илмий – техникавий ихтиролар келтирадиган зарарлар, шунингдек иш ташлашлар ва сиёсий норозиликлар оқибатида олинмаган даромадни ҳам қоплай оладиган бўлади. Бозор иқтисодиёти шароитида тармоқлардаги нисбатни тартибга келтириш ёки мувофиқлаштириш учун корхоналар маблағларидан ва давлат бюджетидан фойдаланилади. Бунда корхоналар молия бозорида (суғурта ва бошқаларда ҳам) молиявий заҳираларни имкон борича кўпроқ фойда келтирадиган соҳаларга сарфлашга ҳаракат қиладилар. Хусусан, бошқа корхоналарнинг акцияларини харид қиладилар, сармояларини кўчмас мулкка сарфлайдилар, банклар ва давлатга қарз берадилар ва ҳ.к. Давлат эса ўз бюджети ва бюджетдан ташқари фондлардан фойдаланиб, фаол амортизация ва бож сиёсати юритиб, нарх – навога таъсир кўрсатиб, шу билан бирга бошқа ишларни амалга ошириб, ижтимоий ишлаб чиқариш тармоқ таркибини тартибга келтиради. Тармоқлардаги нисбатларни тартибга келтириш давлат механизмида бюджетга тўловлар (даромадлар), шунингдек бюджетдан молиявий таъминлаш бирдек муҳимдир, лекин, бу уларнинг роли бир хил дегани деган фикр эмас. Бюджетга тўловлар асосан корхонанинг хусусий молиявий негизини (солиқ ставкалари, имтиёзлар, санкциялар билан) тартибга келтиришга қаратилган бўлиб, ўз навбатида муайян хўжалик субъектида қоладиган хусусий молиявий заҳираларнинг ундай ёки бундай улуши катталигигагина таъсир кўрсатади. Бюджетдан молиявий таъминлаш бошқа ролни бажаради – умумдавлат заҳираларини жалб этиш йўли билан корхоналарнинг молиявий имкониятларини кучайтиради. Бу иқтисодиётнинг айрим тармоқлари жадал ривожланишига ёрдам беради, янги ишлаб чиқаришлар ва www.arxiv.uz замонавий технологиялар пайдо бўлиши, илмий-техникавий жараён жадаллашиши учун шароит яратиб, хилма-хил тармоқлар равнақ топишини таъминлайди. Ҳудудий нисбатларни тартибга келтиришда асосан давлат ва маҳаллий молиявий маблағлар, қисман эса корхоналар молиявий маблағлари иштирок этади. Тартибга келтиришнинг ўзи эса қуйи бюджетларга дотациялар ва субвенциялар бериш, ҳудудий тартибга келтириш фондлари шакллантириш ва улардан фойдаланиш, турли давлат кредитлари каби усуллар билан амалга оширилади. Корхоналар молиявий маблағларни ижтимоий ишлаб чиқариш ҳудудий таркибларига тадбиркорлик ҳудудларини кенгайтириш, шаҳарлар ва янги турар жой зоналарини ривожлантиришга маблағлар ажратиш йўли билан таъсир кўрсатади. Молиявий заҳираларнинг худудлараро қайта тақсимланиши мамлакат турли минтақаларнинг иқтисодий ва ижтимоий тараққиёт даражаси бараварлашишига, халқ хўжалиги таркибида тармоқ ва ҳудудий нисбатлар такомиллашувига ёрдам беради. қайта тақсимлаш туфайли мамлакат ҳудудида ишлаб чиқариш кучларини оқилона жойлаштириш, янги ўзгартирилган туманларни ҳар томонлама ривожлантириш, табиий бойликлардан оқилона фойдаланишга қаратилган тадбирлар пул маблағлари билан таъминланади. Ижтимоий ишлаб чиқариш таркибини тартибга келтиришда молиявий маблағларнинг кенг қўлланилиши бу жараёндан бошқа омиллар истисно қилинишини билдирмайди. Иқтисодиётни ривожлантиришни ҳозирги босқичини муҳим вазифалардан бири тармоқ ва ҳудудий нисбатлар тартибга келтириш ёки мувофиқлаштирилишида қийматни қайта тақсимлашнинг барча усуллари – молиявий (шу жумладан, бюджет), кредит, баҳо-ғоят муносиб уйғунлаштирилиши керак. Уларнинг ҳар биридан тўғри ва тўла-тўкис фойдаланишга эришиш керак. Иқтисодиётни тартибга келтиришнинг қиймат омиллари ҳозирги қўлланилишида ҳал қилиниши даркор кўплаб муаммоларнинг борлиги шундай вазифани тақозо этади. Мисол учун, иқтисодиётнинг айрим соҳаларида ҳосил қилинган нисбатларни таъминлаш учун ҳамон давлат бюджетидек қиймат регулятори қўллаб келинмоқда. Шубҳасиз, бюджет усули йўналтирилаётган пул маблағлар аниқ манзилга www.arxiv.uz боришини таъминлайди, тез ва амалий ёрдам бериш имконини яратади. Бироқ, тажрибанинг кўрсатишича, унинг қўлланилиши салбий оқибатлар келтириб чиқаради. Бюджет корхоналарнинг баҳо билан таъминланмаган молиявий эҳтиёжларини қондириб, хўжалик субъектларида боқимандаликни авж олдирадики, улар марказлаштирилган фонддан тайёр маблағларни олишга беихтиёр кўникиб, ички хўжалик имкониятларини юзага чиқармайдилар ва сафарбар этмайдилар, таннархни камайтирмайдилар, тежамкорликка ҳам риоя қилмайдилар. Бюджетдан молиявий таъминлашнинг самараси пастлиги баҳо эркинлашуви шароитларида кескин қисқаришини шарт қилиб қўйди. Лекин ундан шундай фойдаланиш ҳам бахсдан ҳоли эмас, чунки бозор иқтисодиёти фаолиятининг жаҳон тажрибаси бошқа нарсадан – давлат томонидан молиявий ёрдам заифларга эмас, балки иқтисодий кучли корхоналарга кўрсатилишидан далолат бермоқда: бюджет маблағлари даромад келтирмайдиган корхоналарни шунчаки тутиб туриш учун эмас, балки хўжалик фаоллигини яна ҳам кучайтирувчи восита сифатида қўлланилади. Шу боис ҳосил қилинган нисбатларни тартибга келтиришнинг қиймат-дастак омиллари – баҳо, сармоялар, кредитдан фойдаланишнинг таркиб топган амалиётини шундай қайта кўриб чиқишимиз керакки, иқтисодий воситаларнинг ҳар бири тақсимлаш муносабатларининг ижтимоий ўрни ва бажарадиган вазифаларига объектив мос соҳаларида фаолият кўрсатсин ёки ишини бажарсин. Тубли нисбат регуляторлари қулланилиши доирасида чегаралаш, уларнинг ўзаро хамжиҳатлигини кучайтириш молиявий маблағлардан (шу жумладан, бюджетдан) иқтисодий стратегиянинг тармоқ ва ҳудудий нисбатларни тартибга келтириш, иқтисодиётда таркибий силжишларни таъминлаш, давлат заҳираларни юзага келтириш, бутун ижтимоий ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш каби асосий йўналишларида самарали фойдаланиш имконини беради. 5. Молия иқтисодий рағбатлантириш омили сифатида. Хўжалик юритишнинг бозор шаклига ўтилишида турли қиймат омиллари орқали амалга ошириладиган иқтисодий рағбатлантириш аҳамияти ортади. Улар орасида тақсимловчи табиатга эга молиявий рағбатлантириш алоҳида ўрин www.arxiv.uz тутади. Молиявий рағбатлантириш ишлаб чиқаришга ва умуман бутун ишлаб чиқариш жараёнига жиддий таъсир кўрсата олади. Бу катта имкониятлар (катта ёки кичик даражада) турли ҳакл ва усуллар билан амалга оширилади. Ҳозирги даврдаги энг муҳим вазифа иқтисодиётни таназзулдан олиб чиқиш, уни барқарор ва пухта ўсиш манбаалари билан таъминлаш, халқ хўжалигини молиявий соғломлаштириш, ижтимоий ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишдан иборат. Бу вазифаларни ҳал қилишда молиявий рағбатлантиришдан фойдаланса бўлади ва шундай қилиш лозим: уларга молиявий муносабатларнинг шундай ташкилий шакллари кирадики, ана шулар ёрдамида хўжалик субъектларининг моддий манфаатларига таъсир кўрсатиш мумкин . Молиявий рағбатлантириш тартибга келтириш билан яқиндан боғлиқ, айни пайтда бу иккала жараён бир-бирига катта таъсир кўрсатади. Молиявий тартибга келтириш халқ хўжалигидаги нисбатларни тартибга келтиришнинг усулларидан биридир. Ўз навбатида тартибга келтириш, хусусан иқтисодиётга давлатнинг аралашуви масаласида ижтимоий ишлаб чиқаришни ижтимоий рағбатлантиришнинг шаклларидан бири саналади. Молиявий заҳиралар, аввало, хўжалик субъектлари учун зарур. Уларда марказлашмаган молиявий маблағлар шакллантирилиб, бу маблағлардан ишлаб чиқаришни кенгайтириш (хизмат кўрсатишни ҳам) ва ишчи-хизматчиларнинг ижтимоий-маданий эҳтиёжларини қондиришда фойдаланилади. Марказлашмаган молиявий маблағлар эвазига шакллантириладиган мақсадли пул жамғармалари капитал сармояларга, айланма маблағларни кўпайтиришга, илмий-техникавий ютуқларни молиявий таъминлашга, табиатни муҳофаза қилиш тадбирларини ўтказишга, ижтимоий хусусиятга эга эҳтиёжларни таъминлашга ва бошқаларга йўналтиради. Молиявий заҳиралар ҳисобига қайд этилган сарф-харажатларнинг қилиниши микро даражада ёки қуйи бўғинда ишлаб чиқариш жараёнларини сармоя билан таъминлаш имконини беради. Маблағларни шу тариқа сафарбар этиш натижасида катта даромад келтирадиган маҳсулот ишлаб чиқариш имкониятлари кенгаяди, янги технологиялар ва экологик тоза ишлаб чиқаришни ривожлантириш шароитлари www.arxiv.uz яратилади, ижтимоий ишлаб чиқаришнинг қайта ишлаб чиқариш, тармоқ ва ҳудудий таркиблари кабилар учун шарт-шароитлар яратилади. Молиявий маблағларни инвестициялашнинг уч асосий йўналишини кўрсатиб ўтиш мумкин: а) корхонларни техникавий қайта жиҳозлашни молиявий таъминлаш, бунинг натижасида янги дастгоҳлар ва қурилмалар пайдо бўлади, муайян тармоқ учун хос меҳнат воситалари жиддий ўзгаради, ишлаб чиқаришни компьютерлар билан таъминлаш кучаяди ва бошқалар; б) ишчи кучини юзага келтириш, уларни касбга ўргатиш, малакаларини ошириш, ишлаб чиқаришнинг янги жараёнларида ишлай оладиган тарзда қайта йўналтириш билан боғлиқ молиявий харажатлар. Бу тадбирларни молиявий таъминлаш натижасида меҳнат заҳираларининг умумтаълим ва илмий-техникавий савияси ошиб, улардан самарали фойдаланиш имкониятлари ортади, юқори унумдор меҳнат шароитлари таъминланади; в) ижтимоий ишлаб чиқаришнинг тармоқ ва ҳудудий таркибларида илдамлашни таъминловчи дастурларнинг изчил амалга ошириш, халқ хўжалигидаги нисбатларни давр талаб-эҳтиёжларидан келиб чиқиб такомиллаштириш. Иқтисодиётнинг муҳим тармоқлари, айниса машинасозлик, жадал ривожланишида ижтимоий-маданий соҳанинг равнақ топишида, халқ хўжалиги ривожланишининг устун йўналишларини заҳиралар билан таъминлашда молиявий маблағларнинг аҳамияти бугунги кунда жуда каттадир. Иқтисодий рағбатлантиришда моддий рағбатлантириш, ижтимоий рағбатлантириш каби рағбатлантирувчи фондларнинг шакллантириши ва улардан фойдаланишга катта эътибор берилмоқда. Бундай фондлар қуйи хўжалик даражаларида – корхоналарда ташкил этилиб, ишчи хизматчиларнинг жадал ва самарали меҳнатга даъват этишга, меҳнат жамоаларини фаолиятнинг якуний натижаларидан манфаатдорлигини ортишига қаратилган бўлади. Бунга рнағбатлантириш фондларини шакллантириш манбааларини махсус танлаш, уларни шакллантириш ва улардан самарали фойдаланишнинг алоҳида тартиби ва қоидалари воситасида эришилади. www.arxiv.uz Бозор муносабатларига ўтилишида молия – хўжалик фаолиятининг энг яхши натижаларини махсус рағбат фондларои воситасида рағбатлантириш тизими тубдан ўзгартирилади. Биринчидан, илгари юқори бошқарув ташкилотлари белгилаб қўядиган рағбатлантириш фондларини шакллантириш ва улардан фойдаланиш тартибларини қатъий рамкаларга солишдан воз кечишга тўғри келган, иккинчидан, рағбатлантириш фондлари тизимини ранг-баранг қилиш кераклиги шундай қайта қуришни тақозо этмоқда. ишлаб чиқаришни ривожлантириш ва самарадорлигини оширишда бюджет воситасида рағбатлантириш муҳим ўрин тутади. Унинг бошқа молиявий рағбатлантиришдан фарқи рағбатлантириш субъекти сифатида давлат майдонга чиқади. Бир томондан. Корхоналарнинг бюджетга тўловлари тизими иқтисодий рағбатлантириш сифатида майдонга чиқа олади. Бунда турли хусусиятлари уйғунлашиб кетган. Иккинчи томндан эса бюджетдан молиявий таъминлаш тизими ҳам иқтисодий рағбатлантириш воситаси бўла олади, унда уни барча жиҳатларининг рабатлантирувчилик йўналиши таъминланади. Бюджетга тўловлар ва бюджетдан молиявий таъминлаш тизимининг ижтимоий ишлаб чиқаришни ривожлантириш рағбатига айлантирилиши шунга асосланганки, пул воситаларини бюджетга сафарбар этиш усуллари, бюджетдан ажратиладиган маблағларни йўналтириш ва тартибларини хўжалик субъектларининг иқтисодий манфаатлари билан боғлаш мумкин. Бюджет даромадлари сингари бюджетдан молиявий таъминлаш ҳам рағбатлантириш бўла олмайдилар, уларда ишлаб чиқариш катализаторлари бўлиш имкониятларигина мавжуддир. Даромадлар ва бюджет харажатларининг реал иқтисодий рағбатга тўлов миқдори ҳисобланишининг тегишли тартиби туфайли айланади, бу маблағ тўловчи фаолиятининг яхши бўлишидан ва хўжалик субъектларига бюджет маблағлари берилишининг тегишли қоидалари, шакллари ва усулларини ўз ичига олувчи бюджетдан молиявий таъминлашни тўғри шакллантириш тизимидан манфаатдор қилиши керак. Иқтисодий рағбат сифатида бюджет даромадларининг ривожлантирилиши истиқболлари, биринчидан, тўловларни ҳисоблаш ва тўлаш тартиби усулларини www.arxiv.uz такомиллаштириш, иккинчи томондан эса, санкция хусусиятига эга молиявий чоралардан фойдаланиш билан боғлиқдир. Бюджет даромадлари ва харажатлари корхоналарнинг энг яхши хўжалик самарадорлигидан шунчаки эмас, балки чинакам манфаатдолигини юзага келтира олиши бу борада энг муҳими ҳисобланади. Масалан, ҳозир бюджет даромадларининг айрим турлари бўйича тўловларнинг ҳисоб-китоб қилиниши маблағ сарфланган объектдан оқилона фойдаланишга боғлиқдир. Натижада, ер солиғи, сув учун тўланадиган ҳақ ва бошқа тўловлар нафақат бюджетнинг даромад манбаалари ҳисобланади, балки анйи вақтда иқтисодиёт тизимини кучайтириш ва халқ хўжалигида тежамкорликка давлат томонидан таъсир кўрсатиш омили сифатида ҳам юзага чиқади. Бюджетдан молиявий таъминлаш ҳам рағбатлантириш хусусиятига эга. Давлат корхоналар ва ташкилотларнинг хўжалик шароитларига молиявий таъминлашнинг жиддий усулларини қўллаш, хўжалик субъектларига бюджет маблағлари берилишининг турли шакл ва усулларини ишлатиш орқали таъсир кўрсатади. Айни молиявий таъминлаш қоидалари, шакллари ва усулларини ўзига хос бюджет усули бўлиб, унинг ёрдамида давлат халқ хўжалигида маблағлар харжланиши тартибига таъсир кўрсатади. Иқтисодий ривожланишнинг ҳозирги босқичида бюджетдан молиявий рағбатлантирувчи таъсирини давлат инвестицияларини юксак якуний халқ хўжалиги натижаларига эришишга йўллаш, катта молиявий самара олиш, шунингдек ноишлаб чиқариш соҳаларининг муассасаларини ва ташкилотларини бюджет маблағларини тежашга ундовчи янги молиявий таъминлаш тизимини йўлга қўйиш орқали кучайтириш мумкин бўлади. Шу мақсадда бюджетдан молиявий таъминлашни субсидия тизими билан алмаштириш керак, бунда харажатларнинг айрим турлари бўйича субсидиялар субвенцион шаклда асосда берилган бўларди. Айни пайтда хусусий молиявий, кредит ва бюджет заҳиралар субвенцион шаклда хилма-хил равишда уйғунлаштирилган бўларди. (молия бозорида ссуда фондларини шакллантириш шароитларига боғлиқ ҳолда, заём www.arxiv.uz воситаларига талаб конъюктураси, молиявий заҳиралар у ёки бу тарзда сафарбар қилинишидан давлат манфаатдорлиги даражаси кабилар). Ижтимоий риволаниш жараёнларини рағбатлантиришда молиявий имтиёзлар ва санкция-жазо чораларининг муҳим ўрни бор. Молиявий заҳиралар пул маблағларини ишлаб чиқаришга ниҳоятда самара келтирадиган тарзда сафарбар этиш имкониятларини кенгайтиради ва шу тариқа унинг ўсиши ва такомиллаштириш учун қулай шарт-шароитлар яратади. Асосий фондлар жадал амортизация қилинишига рухсат бериш, корхоналар даромадининг илмий- техникавий ишланмалар, табиатни муҳофаза қилиш тадбирларига сарфланадиган бир қисмини солиқдан озод қилиш. Санкциялар эса хўжалик субъектларининг фаолиятининг якуний натижаларидан моддий жавобгарлигини, шартномавий, ҳисоб-китоб ва молиявий интизом талабларига нисбатан масъулиятларини кучайтиради. Афсуски, мавжуд ўзаро молиявий алоқалар тизимида имтиёзлар бўлгани каби, санкцияларр ҳам хўжалик юритишнинг яхши натижаларига эришишда ҳозиргача суст қўлланилмоқда. Амалда бўлган солиқ қонунчилигига кўра имтиёзлар рўйхати, айниқса даромадни реинвестициялаш қисмида ўринсиз чегараланган; уларнинг мамлакат алоҳида минтақалар ўзига хослигини ҳисобга олувчи ҳудудий дифференцияси йўқ (бу дарвоқе, хорижда жуда равнақ топган); корхоналарни халқ хўжалигини ривожлантиришнинг устун йўналишларига йўналтирувчи имтиёзлар тизими йўқ. Бюджетдан молиявий таъминлаш шу пайтга қадар кенг кўламли молиявий имтиёз сифатида мутлақо қаралган эмас, бу корхоналар молиявий заҳираларини шакллантиришда боқимандалик кенг ёйилиши сабабларидан бири бўлди. Ҳозир қўлланилаётган молиявий санкциялар – жазо чоралари ҳам нисбатан кам наф келтиради. Уларнинг асосий камчилиги бой берилган фойданинг ҳажмига тенг эмаслигидадир, айниқса маҳсулот етказиб бериш шартномаси бажарилмаганлиги учун берладиган жазо чоралари масаласида. Молиявий санкциялар амалий ва самарали бўлиши учун биринчи галда ҳамкорлар ўртасида тузиладиган шартномалар мазмунини ўзаро мажбуриятлар бажарилмаслиги учун www.arxiv.uz моддий жавобгарликни кучайтирган ҳолда ўзгартириш керак. Маҳсулотни етказиб бериш юзасидан белгиланган қоидани шериклардан бири бузган тақдирда бой берилган фойдани аниқлаш зарурияти ҳар қандай шартноманинг мажбурий бандларидан бири бўлиши керак. Маҳсулотни етказиб бериш юзасидан белгиланган қоидани шериклардан бири бузган тақдирда бой берилган фойдани аниқлаш зарурияти ҳар қандай шартноманинг мажбурий бандларидан бири бўлиши керак. Тўғри, 1991 йил 1 январдан Ўзбекистоннинг «Корхоналар тўғрисида»ги қонунининг кучги киритилиши ҳамкорлар ўртасидаги шартномавий ўзаро муносабатларни манфаатли асосда тартибга келтириш учун зарур шарт-шароитлар яратади. Бироқ, бу қонунда ҳам шартномавий ўзаро муносабатлар қатнашчиларининг ўзаро мажбуриятларни бажариш юзасидан иқтисодий жавобгарлигини ошириш механизмини қайта қуриш асослари аниқ акс этмаган. Унда молиявий санкциялар сийқалаштириб юборилган; шерик бой берган фойданинг бутун суммаси ҳисобга олинмаган, аксинча эътиборсиз нарсанинг қийматидан келиб чиқилади. Шу сабабли ҳамкорлар ўртасида шартномавий муносабатлар тузишнинг асосий қоидаларини қайта кўриб чиқиш, шунингдек уларнинг бир-бирларига нисбатан иқтисодий масъулиятларини ошириш чора- тадбирларини масаласини ҳам кўриб чиқиш вақти етди. Ҳозирги вақтда ўта бир кўринишдаги сийқа шартномалар тузишга йўл қўймаслик керак, шартномалар тузишда хўжаликларга ҳамкорлар топиш масаласида эркинлик бериш керак; шартнома шартларини белгилашда мажбуриятлар бажарилмаганлиги учун ҳамкор бой берган фойдани ҳар гал белгиланган ҳолда молиявий санкциялар амалийлигини ошириш керак. Бу шартнома бўйича ҳамкорларнинг ўрни ва ролига биноан санкциялар қўллашнинг мақсадга мувофиқ шартларини ортиқча кўрсатмалар ва қоидаларсиз белгилаш имконини беради. www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар: 1. Каримов И. А., "Ўзбекистон - иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлидан". Т. : "Ўзбекистон", 1995, - 234 б. 2. Каримов И. А., "Ўзбекистон XXI - аср бўсағасида: ҳавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари.- Т. :"Ўзбекистон, 1997, - 326 б. 3. Акрамов Э. А., Таиров А. Э. "Экономические реформм Республики Узбекистан" - М. : ТОО "Люкс-арт", 1998. - 236 с. 4. "Ўзбекистон Республикаси молиявий қонунлари", 1997й. 1-12 сонлари, 1998й. 1-12 сонлари ва иловалари ва 1999й. 1-12 сонлари ва иловалари, 2000й. 1-12 сонлари ва иловалари. Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлиги, Молия ва нархлар илмий-тадқиқот институти, Т. : 1997 - 2000Й. 5. Родионова В. М. Финансм. М. : "Финансм и статастика", 1995, - 432с. 6. Гатауллин Ш. К. Солиқлар ва солиққа тортиш. Ўқув қўлланмаси. Ўзбекистон Республикаси Давлат Солиқ қўмитаси, Т. : 1996, - 3046. 7. Ткачук М. Й. Государственньш бюджет. Уч. пос. Минск: "Вўсшая школа", 1995, - 240 с. 8. Лободенко Н.В.Аудит и диагностика банкротства. ҒҒ"Финанси", 1997г., №2. 9. Бункина М. К., Семенов В. А. МАКРОЭКОНОМИКА (основў экономической политики)" Уч. пос. М.: АО"ДИС", 1996, - 320с. 10. Т. Маликов Молиявий қарор қилиш асослари. Т. : "Меҳнат", 1996.

Похожие

Бозор хужалигида молиядан фойдаланиш
Бозор хўжалигида молиядан фойдаланиш.
Бозор иқтисодиёти шакллантириш шароитида савдо
Бозор иқтисодиёти шароитида прогнозлаш ва режалаштириш
Бозор иқтисодиёти шароитида инвестициялар ва инвестиция фаолияти