Бозор иқтисодиёти шароитида маҳсулот ва товарларни реализция қилишнинг хусусиятлари - Экономика - Рефераты

Бозор иқтисодиёти шароитида маҳсулот ва товарларни реализция қилишнинг хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

204.5 KB

Бозор иқтисодиёти шароитида маҳсулот ва товарларни реализция қилишнинг хусусиятлари Режа: 1. Ма ҳ сулот ва товарларни реализация қ илиш жараёнининг ҳуқуқий шакллари. 2. Маҳсулот ва товарларни реализация қилиш жараёнини ташкил қ илиниши, унинг шакллари ва усуллари.

Бозор иқтисодиёти шароитида тадбиркорлик тобора ривожланиб давлатга тегишли к ўпгина корхоналар хусусийлаштирилади ва маҳсулотлар, товарларни ишлаб чиқарувчи субъектларнинг аксарияти хусусий секторга тўғри келади. Тадбиркорлар ўртасидаги маҳсулот ишлаб чиқариш ва сотиш, ишларни бажариш, хизмат кўрсатиш бўйича ижтимоий муносабатлар вужудга келиб, ушбу ижтимоий муносабатлар ичида маҳсулот тайёрлаш ва уни топшириш билан боғлиқ мулкий муносабатлар алоҳида ўрин тутади ва улар бевосита хўжалик фаолияти орқали амалга оширилиб товар-пул тавсифига эга бўлади. Уни тартибга солишнинг ҳуқуқий воситаси бўлиб маҳсулот тайёрлаш ва сотишга оид, олди-сотди, контрактация, давлат эҳтиёжлари учун маҳсулот етказиб бериш, энергия ва бошқа ресурслар билан таъминлаш каби хўжалик шартномалари катта аҳамиятга эга бўлади. Товар ишлаб чиқаришга оид шартномалар ишларни бажаришга, хизмат кўрсатишга оид шартномалардан ўзининг баъзи бир хусусиятлари билан фарқ қил ади. Товар ишлаб чиқаришга оид шартномаларнинг асосий фарқи шундаки, улар хўжалик юритиш фаолиятининг маҳсулот тайёрлаш ва сотиш соҳасида қўлланилади. Уларнинг яна бир ўзига хос томони - товар ишлаб чиқаришга оид шартномаларга асос бўлган мулк ёки маҳсулот шу мажбуриятларнинг объекти ҳисобланиб, у бир шахсдан иккинчи шахс тассарруфига ўтказилади. Ўзбекистон Республикасининиг 1998 йил 29 августдаги “Хўжалик юритувчи субъектларнинг шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғрисида”ги Қонунида илк маротаба хўжалик шартномаларига таъриф берилди. Унга кўра х ўжалик шартномаси деб - т арафлардан бири шартлашилган муддатда тадбиркорлик фаолияти соҳасида товарларни бериш, ишларни бажариш ёки хизматлар кўрсатиш мажбуриятини оладиган, иккинчи тараф эса товарларни, ишларни, хизматларни қабул қилиб олиш ва уларнинг ҳақини тўлаш мажбуриятини оладиган келишувга хўжалик шартномаси дейилади. Товар ишлаб чиқариш ва топширишга оид шартномалар гуруҳига маҳсулот тайёрлаш ва сотиш тўғрисидаги шартномалар. Ч унончи, олди-сотди, маҳсулот етказиб бериш, контрактация, улгуржи савдо, энергия ва газ етказиб бериш каби шартномаларни киритиш мум кин. Тадбиркорлар ўз фаолиятини амалга оширишда ўзгалар билан турли хилдаги шартномали муносабатларда бўлади. Тадбиркорлик соҳасидаги шартномалар тизими уч гуруҳа бўлинади: 1) товар ишлаб чиқариш ва топширишга оид хўжалик шартномалари; 2) ишларни бажаришга оид хўжалик шартномалари; 3) хизмат кўрсатишга оид хўжалик шартонмалари. К орхоналарнинг иқтисодий фаолият юритиши мулк шаклининг ривожланиш қонуниятлари, мақсадлари асосида ҳаракатда бўлади. Бозор иқтисодиётини жорий этиш асосида корхоналарни вужудга келтириш турли хил мулк шакллари асосида ташкил қилинади ва хўжалик фаолиятини юритиши учун имкон яратади: Республикамизнинг қишлоқ-хўжалик соҳаси моддий неъматлар ишлаб чиқарувчи энг муҳим тармоқ ҳисобланади. Қ ишлоқ хўжалигидаги

иқтисодий муносабатларни тубдан ўзгартириш, иқтисодий ислоҳотлар ўтказиш шу куннинг муҳим талаби, иқтисодий тарақиётимизнинг гарови бўлиб қолди. Ўтказилган иқтисодий ислоҳотларнинг моҳияти, энг аввало, қишлоқ аҳолисида меҳнатга қизиқиш уйғотиш, йил давомида қ илган меҳнати натижасидан баҳраманд бўлишни таъминлаш, мулкка нисбатан муносабатни тубдан ўзгартириб, уларда мулкдорлик ҳиссиётини тиклаш, ҳақиқий мулкдорлар гуруҳини шакллантиришдан иборат. Бу мамлакатда бозор иқтисодиёти муносабатларининг босқичма-босқич шаклланиб бориши билан хусусий мулкнинг ривожланиб боришига бевосита боғлиқ жараёндир. Ўзбекистон Республикасининг “Деҳқон хўжалиги”, “Фермер хўжалиги тўғрисида”ги Қ онунлари ана шу мақсадда тайёрланган ҳуқуқий ҳужжатлардир. Мазкур қонунларнинг ҳар бир моддасида кишлоқ жойларда туб иқтисодий, ҳуқуқий ислоҳотларни ўтказиш, қишлоқ хўжалигини ҳозирги давр қўяётган талаб даражасига кўтариш хусусидаги қоидалар белгиланган. Деҳқон ва фермер хўжалиги ҳам тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланиб турли хил шартномалар тузади. Товар ишлаб чиқариш ва мулкларни топширишга оид шартномаларнинг субъектлари бўлган томонлар ўз зиммаларига олган мажбуриятларни бажаришлари шарт. Товар ишлаб чиқаришга оид мажбуриятларнинг объекти маҳсулот тайёрлаш ёки сотиш мажбуриятини бажариш учун қилинган ҳаракатлардан ва унинг натижасидан иборат. Масалан, олди-сотди шартномаси бўйича мулкни топшириш, маҳсулот етказиб бериш шартномаси бўйича эса маҳсулот ишлаб чиқариш ва сотишдир. Бу ишлар, хизматлардан фарқ қилиб, тайёр маҳсулот ёки тайёрланиши керак бўлган маҳсулот, товар ишлаб чиқариш ва сотиш шартномасининг объекти ҳисобланади. Ушбу маҳсулотни тайёрлаш, олиш, сотиш хўжаликларнинг бевосита шартномавий фаолиятлари асосида амалга оширилади. Олди-сотди шартномасида сотиладиган маҳсулот тайёр ҳолда бўлади ва шартноманинг тузилиши ва ижро этилиш вақти бир вақтга тўғри келади. Маҳсулот етказиб бериш шартномасида ва ушбу гуруҳ мажбуриятларига кирувчи барча хўжалик шартномалари контрактация, энергия ва газ таъминотида маҳсулотнинг топширилиш вақти шартноманинг тузилиш вақтига тўғри келмайди, яъни маҳсулот тайёрланмаган бўлади. Маҳсулот етказиб бериш шартномаси ёки олди-сотди шартномаси орқали ташкилотлар бир- бирларига ишлаб чиқариш фаолияти ёки хўжалик заруряти учун керак бўлган қишлоқ хўжалик машиналари, майда асбоб-ускуналар, эҳтиёт қисмлар ва бошқа маҳсулотлар ҳамда халқ истеъмолига оид товарларни сотадилар. Товар ишлаб чиқаришга оид мажбуриятларда томонлар бир- бирига нисбатан муайян ҳуқуқ ва бурчга эга бўладилар. Шартномаларнинг асосий шартлари м у л к и й м у н о с а б а т л а р н и н г и ш т и р о к ч и л а р и с и ф а т и д а томонларнинг ҳуқуқлари ва бурчлари товар ишлаб чиқаришга оид мажбуриятларнинг мазмунини ташкил этади. Бундай шартларга маҳсулотнинг номи, сифати, комплекти, ассор тименти ва бош қ а шартлар

киради. Биринчи томон мулкий тавсифдаги муайян ҳ аракатни бажариш мажбуриятига, иккинчи томон ушбу мажбуриятни талаб қ илишга ҳ а қ ли б ў лади. Товар ишлаб чиқаришга оид мажбуриятларга икки томонлама шартном ага кирганлиги туфайли ҳ ар икки тарафнинг муайян ҳ у қ у қ ва бурчлари бўлади. Олди-сотди шартномас и да сотувчининг бурчи ва ҳ у қ у қ и сотилган мулкнинг шартномага мувофи қ олувчининг эгалигига ёки оператив равишда бош қ ариши яъни хўжалик юритиш ҳуқуқи асосида унга топширилишдан ва унинг учун белгиланган ҳ а қ ни олишдан иборатдир. Олувчининг асосий ҳуқуқи ва бурчи сотилган ашёни қ абул килиши ва бунинг учун белгиланган ба ҳо ни т ў лашдан, агар сотилган нарса шартнома ш а р т л а р и г а м у в о ф и қ т о п ш и р и л м а с а , у н и н г ў з и г а топширилишини сотувчидан талаб қ илишдан иборат бўлади. Контрактация шартномасида қуйидаги мажбуриятлар к ў рсатилади: - қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг ми қ дори , сифати, уларни етказиб бериш муддатлари, тартиби ва шартлари ҳ амда топшириш жойи; - тайёрловчи ташкилотлар ва корхоналарнинг маҳсулотни ў з ва қ тида қ абул қ илиб олиш ва белгиланган ба ҳ олар б илан унинг ҳақ ини т ў лаш юзасидан олган мажбурияти, шунингдек де ҳқо н , фермер ва ширкат хўжаликларига пул аванслар бериш м уддатлари ва уларнинг ми қ дори; - қишлоқ хўжалик маҳсулотлари етиштиришни ҳ амда уларни қ абул пунктларига ва корхоналарга ташишни ташкил қ илишда х ў жаликларга ёрдам к ў рсатиш; - тарафлар бурчларини бажармаганлиги ҳо лда уларнинг ў заро мулкий жавобгарлиги. Ўзбекистон Респубикаси Вазирлар Маҳкамасиниг 2003 йил 4 сентябрдаги “Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришида шартно м авий муносабатларни такомиллаштириш ва мажбуриятлар бажарилиши учун томонларнинг жавобгарлигини ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Қарори билан Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги, Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги қишлоқ хўжалиги товар ишлаб чиқарувчилари билан тузилган шартномаларнинг тайёрлов ва хизмат кўрсатиш ташкилотлари томонидан бажарилиши устидан тизимли назорат ўрнат иш белгилаб қўйилди, шунингдек, туман қишлоқ ва сув хўжалиги бўлими ходимлари шартномаларнинг ўз вақтида рўйхатдан ўтказилиши, шунингдек қишлоқ хўжалиги товар ишлаб чиқарувчилари билан тузилган шартномаларнинг тайёрлов ва хизмат кўрсатиш ташкилотлари томонидан бажарилишининг доимий мониторинги олиб борилиши учун шахсан жавоб бер ишлари кўзда тутилди. Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги хўжалик юритувчи субъектлар томонидан Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштирувчилар билан тайёрлов, хизмат кўрсатиш ташкилотлари ўртасида шартномалар тузиш, уларни рўйхатдан ўтказиш, бажариш, шунингдек уларнинг бажарилиши мониторингини олиб бориш бўйича назорат ўрнатилди.

Шартнома мажбуриятлари тайёрлов ва хизмат кўрсатиш ташкилотлари томонидан бажарилмаганлиги билан боғлиқ даъволар бўйича қишлоқ хўжалиги товар ишлаб чиқарувчилари; қишлоқ хўжалиги товар ишлаб чиқарувчилари манфаатларини кўзлаб бериладиган даъволар бўйича туман қишлоқ ва сув хўжалиги бўлимлари давлат божи тўлашдан озод қилинди. 2 § .Маҳсулот ва товарларни реализация қилиш жараёнини ташкил қ илиниши, унинг шакллари ва усуллари. Бозор муносабатлари шароитида хўжалик юритувчи субъектларнинг ўзаро мунособатларини хўжалик шартномаларисиз тасаввур қилиб бўлмайди. Маҳсулот ва товарларни ишлаб чиқарган субъект уни сотишдан манфаатдор бўлиб, бу манфаатдорлик тузилган шартноманинг шартлари, уни бажариш муддатлари ва баҳосига бевосита боғлиқ бўлади. Хўжалик шартномаларининг ҳуқуқий жиҳатдан малакали тузиш эса шартнома тузувчи тарафнинг қонун ҳужжатларини қай даражада яхши билишларига, унинг ташкилий жиҳатларига ҳам боғлиқ бўлади. Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодексида шартномалар тушунчаси, унга қўйиладиган талаблар, шартнома шартлари, уни тузиш, ўзгартириш ва бекор қилиш асослари белгиланган. Хусусан, ФКнинг 353-моддасида шартнома тушунчасига қуйидагича таъриф берилади. Икки ёки бир неча шахснинг фуқаролик ҳуқуқлари ва бурчларини вужудга келтириш, ўзгартириш ёки бекор қилиш ҳақидаги келишуви шартнома дейилади. ФК нинг 354-моддасида шартнома тузиш эркинлиги мустаҳкамланган бўлиб, фуқаролар ва юридик шахслар шартнома тузишда эркиндирлар. Тарафлар қонун ҳужжатларида назарда тутилмаган шартномани ҳам тузишлари мумкин. Тарафлар турли шартномаларнинг элементларини ўз ичига оладиган шартнома (аралаш шартнома) тузишлари мумкин. Аралаш шартнома бўйича тарафларнинг муносабатларига, агар тарафларнинг келишувидан ёки аралаш шартноманинг моҳиятидан бошқача тартиб англашилмаса, элементлари аралаш шартномада бўлган шартномалар тўғрисидаги қоидалар қўлланилади. Шартноманинг шартлари тарафларнинг хоҳиши билан белгиланади, тегишли шартнинг мазмуни қонун ҳужжатларида кўрсатиб қўйилган ҳоллар бундан мустасно. Шартноманинг шарти тарафлар келишувида бошқача тартиб белгилаб қўйилмаганлиги туфайли қўлланиладиган норма (диспозитив норма)да назарда тутилган ҳолларда тарафлар ўзаро келишиб, унинг қўлланишини бекор қилишлари ёки унда назарда тутилганидан бошқача шартни белгилашлари мумкин. Бундай келишув бўлмаганда шартноманинг шарти диспозитив норма билан белгиланади. Агар шартнома шартлари тарафлар ёки диспозитив норма билан белгилаб қўйилган бўлмаса, тегишли шартлар тарафлар ўртасидаги

муносабатларга нисбатан қўлланилиши мумкин бўлган иш муомаласи одатлари билан белгиланади. Шартнома бўйича тараф ўз бурчларини бажарганлиги учун ҳақ олиши ёки унга бошқа муқобил тўлов тўланиши лозим бўлса, бундай шартнома ҳақ эвазига тузилган шартнома бўлади. Шартнома бўйича бир тараф иккинчи тарафга ундан ҳақ ёки бошқа муқобил тўлов олмасдан бирон нарсани бериш мажбуриятини олса, бундай шартнома текинга тузилган шартнома ҳисобланади. Агар қонун ҳужжатларидан, шартноманинг мазмуни ёки моҳиятидан бошқача ҳол англашилмаса, шартнома ҳақ эвазига тузилган шартнома ҳисобланади. Шартномани бажарганлик учун тарафларнинг келишуви билан белгиланган баҳода ҳақ тўланади. Қонунда назарда тутилган ҳолларда тегишли ваколатга эга бўлган давлат органлари белгилайдиган ёки тартибга соладиган баҳолар (тарифлар, расценкалар, ставкалар ва ҳ.к.) қўлланилади. Шартнома тузилганидан кейин баҳони ўзгартиришга қонун ҳужжатлари ёки шартномада назарда тутилган ҳолларда ва шартларда йўл қўйилади. Ҳақ тўлашни назарда тутадиган шартномада баҳо назарда тутилмаган ва шартнома шартлари бўйича белгиланиши мумкин бўлмаган ҳолларда шартномани бажарганлик учун ўхшаш вазиятларда одатда шундай товарлар, ишлар ёки хизматлар учун олинадиган баҳо бўйича ҳақ тўланиши керак. Шартнома тузилган пайтидан бошлаб кучга киради ва тарафлар учун мажбурий бўлиб қолади. Тарафлар ўзлари тузган шартноманинг шартларини уларнинг шартнома тузишидан олдин вужудга келган муносабатларига нисбатан қўлланилади деб белгилаб қўйишга ҳақлидирлар. Қонунда ёки шартномада шартноманинг амал қилиш муддати тугаши тарафларнинг шартнома бўйича мажбуриятлари бекор бўлишига олиб келади, деб белгиланиши мумкин. Бундай шарт ёзиб қўйилмаган шартнома тарафлар мажбуриятни бажаришининг шартномада белгилаб қўйилган охирги муддатигача амал қилади, деб ҳисобланади. Шартноманинг амал қилиш муддати тугаши тарафларни уни бузганлик учун жавобгарликдан озод қилмайди. Ташкилот томонидан тузилган ҳамда унинг бундай ташкилот ўз фаолияти хусусиятига кўра ўзига мурожаат қиладиган ҳар бир шахсга нисбатан амалга ошириши шарт бўлган товарлар сотиш, ишлар бажариш ёки хизматлар кўрсатиш соҳасидаги вазифаларини (чакана савдо, умумий фойдаланишдаги транспортда йўловчи ташиш, алоқа хизмати, энергия билан таъминлаш, тиббий хизмат, меҳмонхона хизмати ва ш.к.) белгилаб қўядиган шартнома оммавий шартнома дейилади. Бундай ташкилот оммавий шартнома тузишда бир шахсни бошқа шахсга нисбатан афзал кўришга ҳақли эмас, қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно.

Товарлар, ишлар ва хизматларнинг баҳоси, шунингдек оммавий шартноманинг бошқа шартлари ҳамма истеъмолчилар учун бир хил қилиб белгиланади, қонун ҳужжатларида истеъмолчиларнинг айрим тоифалари учун имтиёзлар берилишига йўл қўйиладиган ҳоллар бундан мустасно. Ташкилотнинг истеъмолчига тегишли товарларни бериш, хизматлар кўрсатиш, унинг учун тегишли ишларни бажариш имконияти бўла туриб оммавий шартнома тузишдан бош тортишига йўл қўйилмайди. Қонунда назарда тутилган ҳолларда Ўзбекистон Республикаси Ҳукумати оммавий шартномаларни тузиш ва бажаришда тарафлар учун мажбурий бўлган қоидалар (намунавий шартномалар, қоидалар ва ҳ.к.) чиқариши мумкин. Шартномада унинг айрим шартлари тегишли турдаги шартномалар учун ишлаб чиқилган намунавий шартлар билан белгиланиши назарда тутилиши мумкин. Шартномада намунавий шартларга ҳавола қилинмаган ҳолларда бундай намунавий шартлар тарафларнинг муносабатларига иш муомаласи одатлари сифатида қўлланилади. Намунавий шартлар намунавий шартнома ёки ушбу шартларни ўз ичига олувчи бошқа ҳужжат шаклида ифодаланиши мумкин. Дастлабки шартнома бўйича тарафлар келгусида мол-мулк бериш, ишлар бажариш ёки хизматлар кўрсатиш ҳақида дастлабки шартномада назарда тутилган шартлар асосида шартнома тузиш (асосий шартнома) мажбуриятини оладилар. Дастлабки шартнома асосий шартнома учун белгиланган шаклда, борди- ю, асосий шартноманинг шакли аниқланмаган бўлса, ёзма шаклда тузилади. Дастлабки шартноманинг шакли тўғрисидаги қоидаларга риоя қилмаслик унинг ҳақиқий саналмаслигига сабаб бўлади. Дастлабки шартномада асосий шартноманинг нарсасини, шунингдек бошқа муҳим шартларини белгилаб қўйиш имконини берадиган шартлар бўлиши керак. Дастлабки шартномада тарафлар қанча муддатда асосий шартномани тузиш мажбуриятини олиши кўрсатилади. Агар дастлабки шартномада бундай муддат белгилаб қўйилган бўлмаса, асосий шартнома дастлабки шартнома тузилган пайтдан бошлаб бир йил ичида тузилиши шарт. Агар тарафлар асосий шартномани тузишлари лозим бўлган муддатнинг охиригача у тузилмаса ёки тарафларнинг биронтаси ҳам иккинчи тарафга ана шундай шартнома тузиш ҳақида таклиф юбормаса, дастлабки шартномада назарда тутилган мажбуриятлар бекор бўлади. Суд шартнома шартларини шарҳлашда ундаги сўз ва ибораларнинг асл маъносини эътиборга олади. Шартноманинг шарти аниқ бўлмаса, унинг асл маъноси уни бошқа шартларга ва бутун шартноманинг маъносига таққослаш йўли билан аниқланади. Агар баён этилган қоидалар шартноманинг мазмунини аниқлаш имконини бермаса, тарафларнинг ҳақиқий умумий хоҳиш-иродаси шартноманинг мақсадини ҳисобга олган ҳолда аниқланиши керак. Бунда

барча тегишли ҳолатлар, шу жумладан шартнома тузиш олдидан олиб борилган музокаралар ва ёзишмалар, тарафларнинг ўзаро муносабатларида қарор топган амалиёт, иш муомаласи одатлари, тарафларнинг кейинчалик ўзларини қандай тутганлиги эътиборга олинади. Агар тарафлар ўртасида шартноманинг барча муҳим шартлари юзасидан шундай ҳолларда талаб қилинадиган шаклда келишувга эришилган бўлса, шартнома тузилган ҳисобланади. Шартноманинг нарсаси тўғрисидаги шартлар, қонун ҳужжатларида бундай турдаги шартномалар учун муҳим ёки зарур деб ҳисобланган шартлар, шунингдек тарафлардан бирининг аризасига кўра келишиб олиниши зарур бўлган ҳамма шартлар муҳим шартлар ҳисобланади. Шартнома тарафлардан бирининг оферта (шартнома тузиш ҳақида таклиф) йўллаши ва иккинчи тараф уни акцептлаши (таклифни қабул қилиши) йўли билан тузилади. Оферта йўллаган шахс унинг акцептини олган пайтда шартнома тузилган ҳисобланади. Агар қонунга мувофиқ шартнома тузиш учун мол-мулкни топшириш ҳам зарур бўлса, шартнома тегишли мол-мулк топширилган пайтдан бошлаб тузилган ҳисобланади. Агар қонунда муайян турдаги шартномалар учун маълум бир шакл белгилаб қўйилган бўлмаса, шартнома битимлар тузиш учун назарда тутилган ҳар қандай шаклда тузилиши мумкин. Нотариал тасдиқланиши ёки давлат рўйхатидан ўтказилиши шарт бўлган шартнома нотариал тасдиқланган ёки рўйхатдан ўтказилган пайтдан эътиборан, нотариал тасдиқланиши ва рўйхатдан ўтказилиши зарур бўлганда эса - шартнома рўйхатдан ўтказилган пайтдан эътиборан шартнома тузилган ҳисобланади. Агар тарафлар шартномани муайян шаклда тузишга келишган бўлсалар, гарчи қонунда бу турдаги шартномалар учун бундай шакл талаб қилинган бўлмаса-да, шартнома белгиланган шаклга келтирилганидан кейин тузилган ҳисобланади. Ёзма шартнома тарафлар имзолаган битта ҳужжатни тузиш йўли билан, шунингдек почта, телеграф, телетайп, телефон, электрон алоқа ёки ҳужжат шартномадаги тарафдан чиққанлигини ишончли суратда аниқлаш имконини берадиган бошқа алоқа ёрдамида ҳужжатлар алмашиш йўли билан тузилиши мумкин. Оферта- бир ёки бир неча муайян шахсга юборилган, етарли даражада аниқ бўлган ва таклифни киритган шахснинг ўзини таклиф йўлланган ва уни қабул қиладиган шахс билан шартнома тузган деб ҳисоблаш ниятини ифода этадиган таклиф оферта ҳисобланади. Офертада шартноманинг муҳим шартлари ифода қилинган бўлиши керак. Оферта уни йўллаган шахсни оферта йўлланган шахс билан у офертани олган пайтдан бошлаб боғлайди.

Агар офертани чақириб олиш тўғрисидаги билдириш офертанинг ўзидан олдин ёки у билан бир вақтда келган бўлса, оферта олинмаган ҳисобланади. Офертага таклиф этиш. Оммавий оферта - н омуайян шахслар доирасига йўлланган реклама ва бошқа таклифлар, агар таклифда бошқача ҳол тўғридан-тўғри кўрсатилган бўлмаса, офертага таклиф этиш деб қаралади. Шартноманинг барча асосий шартларини ўз ичига олган, таклиф киритаётган шахснинг жавоб қайтарган ҳар қандай шахс билан таклифда кўрсатилган шартлар асосида шартнома тузишга бўлган хоҳиш-иродаси билиниб турган таклиф оферта (оммавий оферта) ҳисобланади. Акцепт- оферта юборилган шахснинг уни қабул қилганлиги ҳақидаги жавоби акцепт ҳисобланади. Акцепт тўлиқ ва писандасиз бўлиши керак. Агар қонундан, иш муомаласи одатидан ёки тарафларнинг иш бўйича аввалги муносабатларидан бошқача маъно келиб чиқмаса, сукут сақлаш акцепт бўлмайди. Офертани акцептлаш учун белгиланган муддатда олган шахснинг унда кўрсатилган шартнома шартларини бажариш юзасидан қилган ҳаракатлари (товарларни жўнатиш, хизматлар кўрсатиш, ишлар бажариш, тегишли суммани тўлаш ва ҳ.к.), агар қонун ҳужжатларида ёки офертада бошқача тартиб назарда тутилмаган ёки кўрсатилмаган бўлса, акцепт ҳисобланади. Агар шартномада унинг тузилган жойи кўрсатилган бўлмаса, шартнома оферта йўллаган фуқаронинг яшаш жойида ёки юридик шахснинг жойлашган ерида тузилган ҳисобланади. Агар ФК да, бошқа қонунларда ёки шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, шартнома тарафларнинг келишувига мувофиқ ўзгартирилиши ва бекор қилиниши мумкин. Тарафлардан бирининг талаби билан шартнома суд томонидан фақат қуйидаги ҳолларда ўзгартирилиши ёки бекор қилиниши мумкин: 1) иккинчи тараф шартномани жиддий равишда бузса; 2) Ф К ва б ошқа қонунлар ва шартномада назарда тутилган ўзга ҳолларда. Тарафлардан бирининг шартномани бузиши иккинчи тарафга у шартнома тузишда умид қилишга ҳақли бўлган нарсадан кўп даражада маҳрум бўладиган қилиб зарар етказиши шартномани жиддий бузиш ҳисобланади. Бир тараф шартномани бажаришдан тўла ёки қисман бош тортиб, қонун ёхуд тарафларнинг келишувида бунга йўл қўйилса, шартнома тегишлича бекор қилинган ёки ўзгартирилган ҳисобланади. Шартнома тузишда тарафлар учун асос бўлган вазиятнинг жиддий ўзгариши, агар бошқача тартиб шартномада назарда тутилган бўлмаса ёки унинг моҳиятидан англашилмаса, шартномани ўзгартириш ёки бекор қилиш учун асос бўлади. Вазиятнинг тарафлар олдиндан кўра билганларида шартномани умуман тузмасликлари ёки анча фарқ қиладиган шартлар билан

тузишлари мумкин бўлган даражада ўзгариши унинг жиддий ўзгариши ҳисобланади. Агар тарафлар шартномани жиддий ўзгарган вазиятга мувофиқлаштириш ёки уни бекор қилиш ҳақида келиша олмаган бўлсалар, шартнома манфаатдор тарафнинг талаби билан суд томонидан бекор қилиниши, ўзгартирилиши мумкин, агар айни вақтда қуйидаги шартлар мавжуд бўлса: 1) шартномани тузиш пайтида тарафлар вазиятда бундай ўзгариш юз бермайди, деб ҳисоблаган бўлсалар; 2) вазиятнинг ўзгаришини келтириб чиқарган сабабларни, улар пайдо бўлганидан кейин манфаатдор тараф шартноманинг хусусиятига ва муомала шартларига кўра ўзидан талаб қилинадиган даражада виждонийлик ва эҳтиёткорлик қилган бўлишига қарамай, бу сабабларни енга олмаган бўлса; 3) шартномани унинг шартларини ўзгартирмасдан бажариш тарафлар мулкий манфаатларининг шартномага мос келадиган нисбатини бузса ва манфаатдор тарафга зарар етказса, натижада улар шартнома тузишда умид қилишга ҳақли бўлган нарсадан кўп даражада маҳрум бўлсалар; 4) иш муомаласи одатларидан ёки шартноманинг моҳиятидан вазиятнинг ўзгариши хавфига манфаатдор тараф учраши кераклиги англашилмаса. Вазиятнинг жиддий ўзгариши оқибатида шартнома бекор қилинганида суд ҳар қандай тараф талаби билан шартномани бекор қилиш оқибатларини аниқлашда тарафларнинг ушбу шартномани бажариш билан боғлиқ харажатларини улар ўртасида адолатли тақсимлаш зарурлигига асосланади. Вазиятнинг жиддий ўзгариши муносабати билан шартноманинг ўзгартирилишига шартномани бекор қилиш ижтимоий манфаатларга зид бўлган ёки тарафларга шартномани суд томонидан ўзгартирилган шартлар асосида бажариш учун талаб қилинадиган харажатлардан анча ортиқ зарар келтирадиган фавқулодда ҳолларда суд қарори билан йўл қўйилади. Шартнома қандай шаклда тузилган бўлса, уни ўзгартириш ёки бекор қилиш тўғрисидаги келишув ҳам шундай шаклда тузилади, башарти қонун ҳужжатларидан, шартнома ёки иш муомаласи одатларидан бошқача тартиб келиб чиқмаса. Бир тараф шартномани ўзгартириш ёки бекор қилиш ҳақидаги таклифга иккинчи тарафдан рад жавоби олганидан кейингина ёки таклифда кўрсатилган ёхуд қонунда ёинки шартномада белгиланган муддатда, бундай муддат бўлмаганида эса - ўттиз кунлик муддатда жавоб олмаганидан кейин, шартномани ўзгартириш ёки бекор қилиш ҳақидаги талабни судга тақдим этиши мумкин. Шартнома ўзгартирилганида тарафларнинг мажбуриятлари ўзгартирилган ҳолда сақланиб қолади. Шартнома бекор қилинганида тарафларнинг мажбуриятлари бекор бўлади. Шартнома ўзгартирилган ёки бекор қилинган тақдирда, агар келишувдан ёки шартномани ўзгартириш хусусиятидан бошқача тартиб англашилмаса,

тарафлар шартномани ўзгартириш ёки бекор қилишга келишган пайтдан бошлаб, шартнома суд тартибида ўзгартирилган ёки бекор қилинганида эса - суднинг шартномани ўзгартириш ёки бекор қилиш ҳақидаги қарори қонуний кучга кирган пайтдан бошлаб мажбуриятлар ўзгартирилган ёки бекор қилинган ҳисобланади. Агар қонунда ёки тарафларнинг келишувида бошқача тартиб белгилаб қўйилган бўлмаса, тарафлар шартнома ўзгартирилгунча ёки бекор қилингунча мажбурият бўйича ўзлари бажарган нарсаларни қайтариб беришни талаб қилишга ҳақли эмаслар. Агар шартномани ўзгартириш ёки бекор қилишга тарафлардан бирининг шартномани жиддий бузиши асос бўлган бўлса, иккинчи тараф шартномани ўзгартириш ёки бекор қилиш туфайли етказилган зарарни тўлашни талаб қилишга ҳақли. Тадбиркорлик муносабатларида ишларни бажариш билан боғлиқ иқтисодий муносабатлар тадбиркорларнинг ўз фаолиятларини юритиш жараёнида намоён бўлади. Тадбиркорлик фаолиятида тузиладиган шартноманинг ушбу тури бошқа фаолиятлар (маҳсулот тайёрлаш ва сотиш, хизматлар кўрсатиш)дан асосан ўзининг тартибга солиниш асоси билан фарқ қ илади. Бу фарқ шундан иборатки, ишларни бажариш мажбуриятлари хўжаликлар ўртасидаги муносабатлардан вужудга келади ва ишларни бажаришга доир шартномалар воситасида т а р т и б г а с о л и н а д и . Ш а р т н о м а л а р и ш л а р н и б а ж а р и ш муносабатларини тартибга солишнинг ҳуқуқий шакли бўлиб ҳ исобланади. Ишларни бажаришга доир мажбуриятларга бир қатор шартномалар, яъни: пудрат, қурилиш пудрати, илмий-текшириш ва конструкторлик ишларини бажариш, лойиҳалаш ва қидирув ишларини бажариш учун тузиладиган пудрат ва бошқа шартномалар киради. Ишларни бажаришга доир мажбуриятларнинг субъектлари шу шартномаларда иштирок этадиган томонлар ҳисобланади. Субъектларнинг хўжалик фаолияти, яъни ишларни бажаришга доир мажбуриятлари уларнинг ўз Уставларида белгилаб қўйилади. Пудрат шартномасида буюртмачи ва пудратчи сифатида қатнашувчи шахслар тадбиркор шахслар бўлиши мумкин. Шартномада буюртмачининг топшириғига биноан маълум бир ишни унинг ёки ўзининг материалидан бутун масъулиятини ўз зимасига олиб, бажариш мажбуриятини олувчи шахс-пудратчи бўлса, иккинчи томондан, бажарилган ишни қабул қилиш ва бунинг учун ҳақ тўлаш мажбуриятини олувчи шахс-буюртмачи ҳисобланади. Бу шартномада катнашувчи тарафлар ҳар икки томондан ҳ ам мулкчилик шакллари турли тадбиркор ташкилотлар ва фуқаролар бўлиши мумкин. Баъзи бир ташкилотлар бошқа ташкилотнинг буюртмасини бажариш учун махсус ваколатга эга. Маиший хизмат кўрсатиш корхоналари, ателье каби ташкилотларни ана шундай махсус ташкилотлар қаторига киритиш мумкин. Ўзбекистон Республикасининг мулкни та сарруфдан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисидаги қонунига асосан маиший хизмат кўрсатиш корхоналари хусусийлаштирилиб, улар юридик шахс ҳуқуқига эга бўлган бир

қанча кичик корхоналарга айлантирилди. Мазкур кичик корхоналар ишларни бажариш бўйича бошқа ҳуқуқий шахслар билан пудрат шартномасини туза оладилар. Қурилиш пудрати шартномасида пудратчи билан буюртмачи томонлар бўлиб ҳисобланадилар. Пудратчи сифатида тадбиркор қурилиш ташкилотлари иштирок этади. Ишларни бажаришга доир мажбуриятларнинг объекти пудратчи ташкилотларнинг бевосита хўжалик фаолияти, яъни шартномада иштирок этувчи субъектлар тарафларнинг ҳуқуқ ва бурчлари қаратилган ҳаракат ҳисобланади. Пудрат шартномасида пудратчи, яъни маиший хизмат кўрсатиш кичик корхоналари буюртмачи корхоналарнинг кийим-кечак, пойабзал маҳсулотларининг кичик партиясини ёки мебель, тери маҳсулотларини тайёрлаш учун берган буюртмаларини тайёрлаб беришга қаратилган ишнинг натижаси бўлади. Қурилиш пудрати шартномасида эса, турли қурилиш объектларини қуриш, шартноманинг асоси бўлиб ҳисобланади. Ишларни бажаришга доир мажбурият субъектларининг муайян ҳуқуқ ва бурчлари, шартноманинг бандлари, мажбуриятнинг мазмунини ташкил этади. Пудрат шартномасида пудратчи ишни лозим даражада, сифатли қилиб белгиланган муддатда бажаришга мажбур. Ишнинг сифати шартнома шартларига, буюртмачининг топшириғига, шунингдек, стандартларга, техник шартларга ёки шундай ишлар учун одатда қўйиладиган талабларга мувофиқ бўлиши керак. Пудратчи ишни ўзи ташкил этиб, унга раҳбарлик қилиши лозим. У ҳамма ишларни бажаришга буюртмачи олдида жавобгар шахс ҳисобланиб, бош пудратчи сифатида айрим ишларни бажариши учун бошқа ташкилотлар билан ёрдамчи пудрат шартномасини тузиши мумкин. Буюртмачининг бурчи асосан пудратчи томонидан бажарилган ишни қабул қилиш ва бунинг учун ҳақ тўлашдан иборат бўлади. Бундай мажбуриятлар хўжалик юритишнинг бозор иқтисоди шароитида тобора ривожланиб тадбиркорлар ўртасида хизмат кўрсатиш муносабати шаклида вужудга келадиган муносабатлардир. Хўжалик фаолиятининг ушбу тури бошқа фаолият турлари маҳсулот тайёрлаш ва топшириш, ишларни бажаришдан ўзининг фақат хизмат кўрсатишга доир мажбуриятлар (шартномалар) орқали амалга оширилиши билан фарқ қилади. Хизмат кўрсатишга оид мажбуриятларга бир қанча шартномалар, чунончи: ссуда; комиссия; юк ташиш; хақ бараварига хизмат кўрсатиш каби шартномаларни киритиш мумкин. Банк ссудаси шартномаси хизмат кўрсатишга оид шартномалар ичида алоҳида ўринни эгаллайди. Ушбу шартноманинг субьектлари бир томондан банк муассасаси ва иккинчи томондан қарз (кредит) олувчи мулкчилик шакллари турлича бўлган шахслар бўлиб ҳ исобланади. Ўзбекистон Республикасининг “Банк ва банклар фаолияти тўғрисида”ги Қонунига мувофиқ, мамлакатимиздаги давлат ва тижорат банклари банк тизимини ташкил этади. Ҳар бир банкнинг функцияси уларнинг уставлари билан белгиланади ва шу билан бирга тижорат банкларининг фаолияти

уларга Марказий банк томонидан иқтисодий меъёрлар ўрнатиш ва уларнинг бажарилишини назорат килиш йўли билан тартибга солинади. Банк хизмати бўйича пул маблағларини банкда сақлашга мажбур бўлган тадбиркорлар банк муассасалари билан ҳисоб- китоб шартномасини тузадилар. Ҳисоб-китоб шарномаси иштирокчилари бир томондан, банк ва иккинчи томондан, хўжалик ҳисоби асосида ишлайдиган тадбиркорлар бўлади. Хизмат кўрсатишга оид мажбуриятлар ичида ўзига хос аҳамиятга эга бўлган шартнома транспорт экспедициясидир. Бу шартном анинг субъектлари, бир том ондан, хизм ат кўрсатувчи транспорт корхонаси ва иккинчи томондан, транспрот хизматидан фойдаланувчи ҳар қандай ташкилот лар (мижоз) бўладилар. Транспорт корхонаси-экспедитор деб, унинг хизматидан фойдаланувчи шахс-мижоз деб аталади. Шартномада экспедиторлар сифатида фа қ ат транспорт экспедицияси ишларини бажариш ҳуқуқи устав ёки низомларда назарда тутилган ташкилотларгина иштирок эта олади. Темир й ў л ор қ али юк ташишда экспедиторлар, темир й ўл у ст ав иг а м ув оф и қ те м и р й ў л к ор хо на ла ри , т ра нс по рт экспедицияларини бажарувчи ташкилотларни барпо қ ила оладилар. Дунё транспортида бу вазифаларни ички сув тр ан сп ор ти ус та ви да к ў рс ат ил га ни де к, ке м а чи ли кн ин г транспорт-экспедицияси идора агентликлари ба ж а ра ди ла р. Д ен ги з тр ан сп о р ти да э кс пе ди то рл ар ни нг вазифаларини денгиз порти т ўғ рисидаги низомга м увофи қ денгиз портлари амалга оширади. Хизматлар кўрсатишга доир шартнома субъектларининг ҳуқуқ ва бурчлари маълум бир нарсага, яъни ҳ аракатга қ аратилган бўлади. Айнан ў ша ҳ аракат шартноманинг объекти ҳ исобланади. Чунончи банк ссудаси шартномасида кредитор ( банк ) ва қ арздор ташкилотларнинг ҳуқуқ ва бурчлари қ арз беришга қ аратилади. Банк ссудаси ташкилотларининг берган мажбуриягларига асосан уларнинг ихтиёридаги товар ва бошқа моддий қ имматл и кларни гаровга қў йилиши билан таъминлаб берилади. Транспорт корхонасининг ҳ аракатлари транспорт экспеди цияси шартномасин и нг объекти ҳ исобланади. Бунда экспедитор бўлган транспорт ташкилоти иккинчи тараф харидор-мижоз учун юкни ж ў натиш ва қ абул қ илиш мажбуриятини бажаради. Масалан, юк ташиш шарномасини тузади, шунингдек, муайян хизматларни, ишларни амалга оширади, чунончи ў з ишчи кучи билан юкларни транспортга жойлаштиради. Хизмат кўрсатишга оид мажбуриятларнинг мазмуни томонлар нинг шартномаларда белгиланган ҳуқуқ ва бурчларидан иборат бўлади. Банк ссудаси шартномасида банк муассасасининг асосий мажбурияти хўжаликларга муайян мақсадларни амалга ошириш лари учун маълум му д датларга пул мабла ғл арини белгиланган фоизлар ҳ исобига бериш ва ссуда олган томон уни муддатида банк муассасасига қ айтаришдан иборат бўлади .

Похожие

Бозор иктисодиёти шароитида махсулот ва товарларни реализация килишнинг хусусиятлари

Бозор иқтисодиёти шароитида прогнозлаш ва режалаштириш

Бозор иқтисодиёти шароитида молиядан фойдаланиш

Бозор иқтисодиёти шакллантириш шароитида савдо

Бозор иқтисодиёти шароитида инвестициялар ва инвестиция фаолияти