Бозор хўжалигида режалаштириш методологияси ва уларни ташкил этиш 2 - Экономика - Рефераты

Бозор хўжалигида режалаштириш методологияси ва уларни ташкил этиш 2

Загружено в:

20.03.2024

Скачано:

0

Размер:

73.5 KB

Бозор хўжалигида режалаштириш методологияси ва уларни ташкил этиш Режа: 1. Индикатив режалаштириш методологиясининг тизими. 2. Бозор шароитида мувозанатлашган режалаштиришнинг зарурияти. 3. Дастурий-мақсадли режалаштириш.

Индикатив режалаштириш методологиясининг тизими Индикатив режалаштириш методикаси индикатив режалаштириш методологиясининг муҳим таркибий қисми ҳисобланади. Индикатив режалаштириш методикаси - бу барча даражадаги прогнозлар, дастурлар, режалар ва режа кўрсаткичларини ҳисоб-китоб қилиш тизимининг вақт чегараларини ишлаб чиқиш, асослаш ва таҳлил қилиш усулларининг йиғиндиси. Индикатив режалаштириш усули деганда унинг ёрдамида режалаштиришнинг қандайдир муаммоси ҳал этилиб, прогнозлар, дастурлар ва режа кўрсаткичларининг сон қийматлари ҳисоблаб чиқиладиган муайян усул, техник ёндашув тушунилади. Индикатив режалаштириш муаммоларининг таркибида фарқлар мавжудлиги туфайли прогнозлар, дастурлар ва режалар ишлаб чиқишнинг бир неча усулларидан фойдаланилади. Улар жумласига қуйидагилар киради: эксперт (баҳолаш) ёки эвристик усуллар; ижтимоий-иқтисодий таҳлил усуллари; тўғридан-тўғри муҳандислик-иқтисодий ҳисоб-китоблар усуллари; баланс усули; иқтисодий-математик усуллар ва моделлар; тизимли таҳлил ва синтез усуллари. Эксперт (баҳолаш) ёки эвристик усуллар. Мазкур усуллар билвосита ва тўлиқсиз ахборотдан, эксперт-мутахассислар тажрибасидан, ички ҳиссиётдан фойдаланишга асосланган. Қуйидагилар улардан фойдаланишнинг муайян шакллари ҳисобланади: а) оммавий баҳолаш - аҳоли алоҳида гуруҳларининг социологик тадқиқотлар жараёнида режалаштиришнинг қандайдир муаммосининг моҳияти юзасидан фикрларини аниқлаш; б) экспертларнинг мунтазам ишлашини (қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимият органларининг эксперт комиссиялари, институтларнинг Илмий кенгашлари ва ҳ.к.) ташкил этиш. Ижтимоий-иқтисодий таҳлил усуллари. Ижтимоий-иқтисодий таҳлил ижтимоий-иқтисодий ҳақиқатни ҳар томонлама ўрганишни, ижтимоий муносабатлар ва ишлаб чиқаришни ривожлантиришнинг илғор

тенденцияларини ва уларни такомиллаштириш имкониятларини аниқлаш мақсадида ҳодисаларнинг ички алоқалари ва боғлиқлигини билишни ўзида намоён этади. Таҳлил чоғида таққослаш, стратегик режалаштириш, гуруҳлаш, йирик объектларининг ишларини танлаб ўрганиш, баланс кўрсаткичларини ҳисоблаб чиқиш, индексларни ҳисоблаб чиқиш, регрессия ва корреляция коэффициентларини ҳисоб-китоб қилиш каби усуллардан фойдаланилади. Тўғридан-тўғри муҳандислик-иқтисодий ҳисоб-китоблар усуллари бозор эҳтиёжлари учун маҳсулотнинг муайян турини ишлаб чиқаришни, шунингдек уни ишлаб чиқариш имкониятларини батафсил асослашдан иборат. Саноат корхоналарида бундай ҳисоб-китоблар ишлаб чиқариш қувватлари, хомшё, материаллар, ёқилғи, энергия, меҳнат ресурслари (ходимлар)дан фойдаланишни яхшилаш; маҳсулот таннархини пасайтириш ва ҳоказоларни қамраб олади. Муҳандислик-иқтисодий ҳисоб-китоблар ичида ишлаб чиқариш, инвестицияларнинг иқтисодий самарадорлигини, қимматли қоғозлар, фойдаланиладиган кредит ресурсларининг даромадлилигини ҳисоблаб чиқиш алоҳида ўрин тутади. Баланс усули. Баланс усули деганда ўзаро боғлиқ кўрсаткичларнинг боғланишини ва мувофиқлаштирилишини таъминлаш учун фойдаланиладиган усуллар йиғиндиси тушунилади. Ушбу усулларнинг мақсади - кўрсаткичлар ўртасида мувазанатга эришишдан иборат. Баланс усули миллий иқтисодиётнинг ривожини таҳлил ва прогноз қилишнинг муҳим воситаси ҳисобланади. Унинг ёрдамида мамлакатда моддий ва молиявий оқимлар ҳаракатининг йўналишларини аниқлаш, иқтисодиётда моддий- ашёвий ва қиймат улушини белгилаш, ижтимоий эҳтиёжлар, бозорнинг моддий неъматлар ва хизматларга бўлган эҳтиёжларини қондиришнинг моддий асосини яратиш учун ишлаб чиқариш турли омилларининг зарур ўсишини ҳисоблаб чиқиш мумкин. Иқтисодий-математик усуллар ва моделлар. Иқтисодий-математик усуллар ижтимоий-иқтисодий тизимларни, иқтисодиётнинг мувозанатини

таҳлил қилиш, иқтисодий ўсишни прогноз қилишнинг ўзига хос усулларини намоён этади. Қуйидагилар муҳим иқтисодий-математик моделлар ҳисобланади: миллий ҳисоблар тизими, баланс жадвали, маҳсулотлар ва хизматлар ишлаб чиқариш ва уларни тақсимлашнинг тармоқлараро баланси, молиявий ресурслар ва харажатлар баланси, тармоқ моделлари ва ҳ.к. Чизиқли ва чизиқсиз математик дастурлаш усулларидан ҳам кенг фойдаланилади. Чизиқли дастурлаш ёрдамида ишлаб чиқаришни режалаштириш вазифалари муваффақиятли ҳал этилади: белгиланган меҳнат ва моддий ресурслар билан маҳсулот ишлаб чиқаришнинг оптимал дастурини тузиш, ускуналарни оптимал даражада иш билан таъминлаш. Иқтисодиётдаги боғлиқларнинг аксарият кўпчилиги чизиқсиз хусусиятга эга. Шунинг учун дастурлашнинг чизиқсиз (параметрик), динамик, стохастик каби бошқа турлари ҳам фойдаланиш мумкин. Тизимли таҳлил ва синтез усули. Стратегик режалаштириш усули сифатида таҳлил ва синтезнинг ўзига хослиги иқтисодий тизимлар ва уларда кечаётган жараёнларни уларнинг таркибий қисмларига ажратишдан иборат бўлиб, шу асосда истиқболдаги ривожланишнинг муҳим муаммолари аниқланади. Режалаштириш мантиғи индикатив режалаштириш методологиясининг асосини ташкил қилади. Стратегик режалаштириш мантиғи - бу стратегик режалаштириш муаммоларини ҳал этиш билан боғлиқ тартиботларнинг тартибга келтирилган изчиллиги, асосланганлиги. Индикатив режалаштириш мантиғининг мазмунини қуйидаги таркибий унсурлар очиб беради: 1. Режалаштириш субъектининг мақсадини ёки мақсадлар тизимини аниқлаш ва шакллантириш. 2. Жамиятнинг режалаштирилаётган даврдаги эҳтиёжларининг ҳажми ва таркибини аниқлаш.

3. Режалаштирилаётган давр бошида мавжуд бўлган ва режалаштирилаётган даврда янгидан барпо этилган ресурслар ҳажми ва таркибини аниқлаш.. 4. Эҳтиёжларни сафлаш ва прогнозлар, дастурлар ва режалар шаклидаги бошқарув қарорларини тайёрлаш асосида вақтинчалик зиддиятлар, улар ўртасидаги номувофиқликларга барҳам бериш йўли билан турли даражалардаги ижтимоий-иқтисодий кичик тизимлар эҳтиёжлари ва ресурсларини мувофиқлаштириш, ҳамда мувазанатлаштириш. Бозор шароитида мувозанатлашган режалаштиришнинг зарурияти Режалаштириш - давлат, бошқарув органлари, хўжалик юритувчи субъектларнинг мамлакат, минтақалар, тармоқлар, мулкчиликнинг барча шаклларидаги корхоналарни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш истиқболларини ишлаб чиқиш бўйича аниқ мақсадга йўналтирилган фаолияти. Сўнгги ўттиз йилдан ортиқ йил мобайнида иқтисодчилар режа ва бозорни уйғунлаштириш муаммоси борасида бахс-мунозаралар олиб боришди. Бозор муносабатлари ҳақиқатга айлангач, режа ва бозор - бу бир-бирига қарама- қариши эмас, балки иқтисодий тизимнинг бир-бирини тўлдирувчи унсурлари эканлиги тушуниб етилди. Мувазанатлашган умумдавлат режаларисиз пул- кредит, солиқ, божхона сиёсати асосида ижтимоий-иқтисодий ривожланишни бошқариш ўзини оқламайди. Давлат томонидан режалаштирилиши лозим бўлган объектлар доираси анча кенг. Биринчи галда - бу ижтимоий ишлаб чиқариш таркиби. Бозорнинг мавжуд бўлиши улушлар ва таркибий силжишларга таъсир кўрсатиши мумкин ва давлат улушларнинг қандай юзага келишига бефарқ эмас. Ижтимоий соҳада эса, энг асосийси - иқтисодиётнинг келгусидги ривожи аҳолининг турли ижтимоий гуруҳлари турмушига қандай таъсир кўрсатишини олдиндан кўра билиш, ушбу таъсирнинг салбий томонларини аниқлаш ва муҳтожларни ҳимоялаш чораларини кўришдан иборат.

Индикатив режалаштириш бозор иқтисодиётининг фаолият кўрсатишига таъсир этишнинг асосий усули ҳисобланади. У фақат бозор усуллари билан амалга оширишнинг иложи бўлмаган ёки қийин бўлган кўплаб масалаларнинг ҳал этилишини таъминлашга қаратилган. Бу давлат бошқарув органлари тизими барча бўғинларининг ҳам ўзаро, ҳам минтақавий органлар билан ўзаро ҳамкорлиги шаклидир. Индикатив режалаштириш бозорнинг мустақил субъектларини давлат билан мутаносиб асосларда ривожланиш дастурларини ишлаб чиқиш ва амалга оширишга жалб қилиш усули ҳисобланади. У товар ишлаб чиқарувчилар, харидорлар ва умуман бозорга таъсир этишнинг иқтисодий воситаларидан фойдаланишга асосланиб, давлат ва хусусий сармоя манфаатларини уйғунлаштириш имконини беради. Индикатив режа иккита асосга таянади. Бир томондан, у дастурлар ёки алоҳида кўрсаткичларни ишлаб чиқиш учун йўналтирувчи ахборот ҳисобланади. Бу борада у тавсиявий хусусиятга эга: кўрсаткичлар стратегия ёки иқтисодий ҳаракат тўғрисида қарорлар қабул қилишда индикаторлар сифатида фойдаланилади. Индикатив режа қамраб олган хўжалик юритувчи субъектлар учун унинг кўрсаткичлари мажбурий ҳисобланади, чунки уларни бажармаслик режада қўйилган вазифаларнинг бажарилмаслигига олиб келади. Индикатив режалар устувор йўналишларга асосланади, уларнинг айримлари давлатнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиш сиёсати билан белгиланса (энергетика, авиация, космик техника), бошқалари режалаштириш жараёнида аниқланади. Асосланган устувор йўналишлар замирида тегишли рағбатлантириш механизмлари ишлаб чиқилади; миллий аҳамиятга эга бўлган йирик лойиҳалар бўйича ўрта муддатли дастурлар доирасида давлат ва хусусий секторнинг биргаликдаги саъй-ҳаракатлари эвазига инвестиция келишувлари тузилади. Индикатив режалаштиришда корхоналар мувофиқлаштирувчи органга (бу ижро этувчи ҳокимият органи бўлиши мумкин) ўзининг маҳсулотни сотиш (етказиб бериш) тўғрисидаги таклифларини юборади. Агар улар қабул қилинса, бу

иккала томон учун ҳам тегишли мажбуриятларни юклайди: а) мувофиқлаштирувчи орган ҳажмларни амалга ошириш ва рағбатлантириш тизимига киритади; б) корхона олинган мажбуриятни бажаришга мажбур бўлади. Шунга ўхшаш тартиб директив режалаштиришда ҳам юқоридан ва қуйидан белгиланган режаларни уйғунлаштириш шаклида амал қилди, фарқ фақат шундаки, энди режа корхонага мажбурий тартибда етказилмайди, балки у томонидан ихтиёрий равишда қабул қилинади. Дастурий-мақсадли режалаштириш Мақсадли дастурлар режалаштиришнинг муҳим унсури ҳисобланади. Давлат даражасидаги йиғма мақсадли дастурлар ҳал этиш учун миллий иқтисодиётни ривожлантириш муаммоларини қамраб олган дастурлар сифатида ишлаб чиқилади. Дастурий-мақсадли усул йирик муаммоларнинг ҳал этилишини марказлашган тарзда бошқаришнинг самарали воситаси бўлиши мумкин. У мақсадлар, устувор йўналишларни ажратишни, режа кўрсаткичларида ифодаланадиган мақсад вазифаларини шакллантиришни, ресурсларга бўлган эҳтиёжни аниқлашни, олдинга қўйилган мақсадларни амалга ошириш учун чора-тадбирларни ишлаб чиқишни ўз ичига олади. Давлат дастурлари ўта муҳим давлат вазифаларининг чекланган доираси бўйича прогнозлардан келиб чиқиб шаклланади, уларни молиялаш эса давлат бюджетидан ва бюджетдан ташқари фондлардан амалга оширилиши керак. Шартномага кўра ушбу дастурларга корхоналарни, аҳолини, хорижий сармоядорларни жалб қилиш мумкин. Дастурларнинг моддий-техника таъминоти давлат эҳтиёжлари учун давлат шартнома тизими орқали давлат буюртмаси хили бўйича етказиб беришлар ҳисобидан амалга ошади. Лойиҳалаштириш. Лойиҳалаштириш - режалаштиришнинг барча тартиботларининг якунловчи босқичи. Унинг мақсади барча даражалар ва вақт горизонтлари индикатив режаларининг лойиҳаларини ишлаб чиқишдан иборат. Режа лойиҳаси бошқарув буткул объектининг ҳолатини илмий жиҳатдан олдиндан кўра билишдан иборат бўлган бошқарув субъектлари стратегиясини

амалга ошириш юзасидан бошқарув қарорининг лойиҳасини ўзида намоён этади. Индикатив режа - бу узоқ муддатли истиқболда бошқарув буткул объекти (корхона, минтақа, мамлакат)нинг ҳолатини илмий жиҳатдан олдиндан кўра билиш. Олдиндан кўра билиш қуйидагиларга асосланган: 1) иқтисодиёт объектларининг ривожланишини лойиҳалаштириш тизими; 2) муддатлар, ресурслар, ижрочилар бўйича келишилган тадбирлар тизими (стратегик режа лойиҳасининг дастурий қисми); 3) иқтисодиёт тармоқлари, ишлаб чиқариш ва ижтимоий инфратузилмани ривожлантириш. Бозор иқтисодиёти шароитида қуйидаги қоидага амал қилиниши керак: бошқариладиган тизимнинг даражаси қанчалик юқори бўлса, режа лойиҳаларида иқтисодий, ижтимоий, фан-техника, экологик ташқи иқтисодий ривожланиш прогнозлари тизими бўлиши керак. Стратегик режалар бошқарув субъектларининг сиёсатини амалга ошириш воситаси сифатида қўлланилиши; уларни ривожлантириш мақсадлари ва йўналишларини очиб бериши; умуман жамиятни ва унинг алоҳида кичик тизимларини ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш босқичларини белгилаб бериши; жамият иқтисодий ва ижтимоий тараққиётининг ўлчови, мезони сифатида иштирок этиши ушбу режаларнинг муҳим ўзига хос хусуияти ҳисобланади. Лойиҳалаштириш жараёнида қуйидаги вазифаларни ҳал этиш учун тегишли бошқарув объектларини ривожлантиришнинг турли вариантлари ишлаб чиқилиши керак: а) ушбу хўжалик вазиятида оптимал ҳисобланган индикатив режа лойиҳасини танлаш; б) бозор конъюнктураси шароитларига мос келувчи индикатив режа лойиҳасини ишлаб чиқиш. Иқтисодиётнинг ўтиш даври шароитида режаларнинг ижтимоий- иқтисодий йўналтирилиши ўзгариши керак: –– режаларни лойиҳалаштиришнинг стратегик хусусияти кучаяди (макроиқтисодий режалаштиришда бозор хўжалиги шароитида асосий эътибор иқтисодиётни таркибий ўзгартиришга қаратилади);

- стратегик режалар лойиҳаларининг илмий жиҳатдан асосланганлик даражаси ортади.

Адабиётлар: 1. Каримов И.А. 2012 йил Ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади. // Халқ сўзи, 2012 йил 20 январь, № 14. 2. Каримов И.А. Бош мақсадимиз - кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация йўлини қатъият билан давом эттириш. // Халқ сўзи. 19.01.2013 й. 3. Каримов И.А. ―2014 йил юқори ўсиш суръатлари билан ривожланиш, барча мавжуд имкониятларни сафарбар этиш, ўзини оқлаган ислоҳотлар стратегиясини изчил давом эттириш йили бўлади. // Халқ сўзи. №12 (5342), 18.01.2014 й. 4. А.Ўлмасов, А.Вахобов. Иқтисодиёт назарияси. Т.: 2006, 420 б. 5. Владимирова Л.П. Прогнозирование и планирование в условиях рынка: Учебное пособие. - М.: 2005. 6. Пивоваров К.В. Планирование на предприятии. Учебное пособие. -М.: 2005, 230 стр. 7. Садиков А.М. Основы региональной экономики. Монография. -Т.: Иқтисод-молия, 2005. 280 б.

Похожие

Бозор хўжалигида режалаштириш методологияси ва уларни ташкил этиш

Аудиторлик текширишини ташкил этиш ва режалаштириш

Бозор хўжалигида молиядан фойдаланиш.

Меҳмонхоналар хўжалигида сервис хизматини ташкил этиш. Меҳмонхоналар бошқаруви

Бозор иқтисодиёти шароитида прогнозлаш ва режалаштириш