Бизнес мулокоти - Экономика - Рефераты

Бизнес мулокоти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

223 KB

Бизнес мулокоти Режа: 1.Бизнес мулокотига шахсий сифатларнинг таъсири. 2.Ишбалармонлик мулокотининг турлари. 3.Бизнес муло қ от, унинг тузилмаси ва асосий қ онуниятлари. 4.Муло қ от комуникацияси сифатида. 5.Диалогли муло қ от. 6.Бизнес муло қ отларини гурухли шакллари. 7.Телефон ор қ али муло қ от.

Файласуфлар қадим замонлардан бу ё н шахс ҳ ул қ -атворининг у ё ки бу шакллари қ онуниятларини ани қ лашга, нима сабабдан бир киши билан умумий тил топиш осон , бош қ а киши билан умумий тил топишнинг ҳ еч қандай иложи й ўқ лигини, айрим кишининг х ул қ -атвори манти ғ и нима билан белгиланишини ани қ лашга уриниб келганлар. Х ул қ -атвор шахснинг атроф - му ҳ ит билан ў заро таъсирга киришиш шаклларидан иборат б ў либ, улар бир қ атор омилларга бо ғ ли қ б ў лади. Шахсни ва унинг ҳ ул қ -атворини тавсифлаб берадиган асосий омилларга қуйидагилар киради:  шахснинг табиий ҳ усусиятлари, унинг ў зига хос писхологик ҳ усусиятлари;  э ҳ ти ё жлари, сабаблари, қ изи қ ишлари тизими;  шахсни бош қ ариш тизими, унинг “мен-образи”. Шахснинг табиий ҳ усусиятлари - булар унда ту ғ илган ва қ тидан бошлаб мавжуд б ў лган нарсалардир . О датда улар фаоллик ва таъсирчанлик сингари динамик тавсифларнинг маълум даражада ифодаланиши билан ажралиб туради. Шахснинг фаоллиги турли хил фаолиятларга интилишида, ў зини намо ё н қ илишида, психик жара ё нларнинг, харакат реакциясининг кечиш кучи ва тезлигида ифодаланади, яъни шахснинг фаолиятига хос б ў лган ҳ усусият сифатида намо ё н б ў лади. Фаолликнинг энг охирги ифодаси, бир томондан, катта куч- ғ айрат сарфлаш, харакатдаги, фаолиятдаги, нут қ даги шиддаткорлик б ў лса, иккинчи томондан, психик фаолият, н ут қ , имо- ишоранинг заифлиги, пассивлигида акс этади. Таъсирчанлик шахснинг асаби к ў з ғ алувчанлигининг турли даражасида, унинг атрофимиздаги оламга б ў лган муносабатини к ў рсатиб берувчи ҳис-туй ғ уларининг шиддаткорлигида намо ё н б ў лади. ХХ аср 20-йилларининг бошларида ш вецариялик психиатр К.Г.Юнг шахснинг психологик х усусиятларини “экстраверсия” ва “интроверсия” тушунчалари ор қ али таърифлаб беришни таклиф этди. Экстраверсия ( extra - таш қ ари) шахснинг шундай психологик х усусиятларини кўрс ат иб берадики, бунда шахс ў зининг қ изи қ ишларини

ташқи ом и лга, таш қ и объектларга қ аратади, баъзан буни ў зининг қ изи қ ишлари ҳ исобига, шахсий а ҳ амиятини пасайтириш ҳ исобига ам а лга оширади. Экстравертларга ҳ ул қ - атворининг таъсирчанлиги, имо-ишоралардаги фаоллик, самимийлик, ташаббус кўрсатиш (баъзан орти қ даражада), ижтимоий к ў никувчанлик, ички оламнинг очи қ лиги хос б ў лади. Интроверсия - ( intro - ички) шахснинг ў з шахсий манфаатларига, ички оламига ди ққ ат эътиборининг қ айд қ илиниши билан ажралиб туради. Интровертлар ў зларининг манфаатларини энг му ҳ им деб ҳ исоблаб, уни ю қ ори даражада қ адрлайдилар. Улар учун одамовилик, би қ и қ лик, ижтимоий пассивлик, муста қ ил та ҳ лил қ илишга мойиллик, етарли даражада мураккаб ижтимоий адаптация (к ў никувчанлик) хосдир. Интроверсия-экстраверсиянинг ҳ иссий тавсифлар билан бирга қў шилиб келиши шахс темпераментини белгилаб беради. “Темперамент” тушунчаси лотинча temperamentum - қ исмларнинг тегишли нисбати, мутаносиблик деган с ў здан келиб чи ққ ан. Темпераментнинг энг машҳур турлари (сангвиник, меланхолик, флегматик ва холерик) милоддан аввалги асрда ёқ Гиппократ томонидан жорий қ илинган б ў либ, уларнинг номлари ҳ анузгача са қ ланиб қ олган, лекин мазмуни ў згарган. Темперамент- шахснинг ў зига хос ҳусусиятлари мажмуидан иборат б ў либ, улар унинг фаолиятининг динамик ва ҳ иссий томонларини, шунингдек х ул қ -атворини акс эттиради ва улар қ уйидагича намо ё н б ў лади:  х олерикларда - шиддатли реакциялар, очи қ лик, кайфиятнинг кескин алмашинуви, бе қ арорлик ва умумий ҳ аракатчанлик билан намо ё н б ў л ади ;  рационаллик - (хатти- ҳ аракатларнинг т ўғ рилиги) билан ифодаланади;

 флегматикларда - сусткашлик, бар қ арорлик, би қ и қ лик, ҳ иссий холатини таш қ арига унчалик намо ё н қ илмаслик, муло ҳ азаларининг манти қ ийлиги билан ажралиб туради ;  меланхоликларда - бе қ арорлик, осонгина таъсирланиш, одамшаванда эмаслик, ҳ атто арзимас нарс а лар ва во қ еалардан ҳ ам чу қ ур к уйиниш билан ажралади ;  сангвиникларда - ҳ аракатчанлик, таассуротларни алмаштириб туришга мойиллик, таъсирчанлик, одамшавандалик билан ажралиб туради. Темпераментнинг санаб ў тилган бу хил лар и нисбатан бар қ арор б ў либ, му ҳ ит ва тарбия таъсирида ў згаришларга кам б ў йсунади. Шу билан бирга улар шахснинг мазмун томонини, қ адриятлари ва э ҳ ти ё жларини ифодаламайди. 40-йилларда бир гуру ҳ америкалик олимлар Г.Айзенк ра ҳ барлигида темперамент тушунчасини юқорида қараб чиқи л ган иккита омил: экстраверсия ва ҳиссий бар қ арорликнинг ў заро бо ғ ли қ лиги натижаси сифатида тал қ ин қ илишган . Бу гуру ҳ шахснинг устун даражадаги темпераментини ани қ лаш б ў йича тест ишлаб чи қ ди. Энг к ў п тар қ алган ва маш ҳ ур тестлар: ММР I , Кэттелла ва бош қ алар. Шахснинг темперам е нтидан келиб чи қ иб, унинг қ андай реакция беришини билиш темпераментнинг ижобий х усусиятларига таяниш ва салбий ҳусусиятларига барҳам бериш имконини туғдиради. Масалан, холерикнинг кескинлигига хушмуома ла лик ва боси қ лик билан жавоб бериш, флегматикнинг сустлигига фаолликни, таъсирчанликни қ арама- қ арши қў йиш, меланхоликнинг қ ай ғ усини некбинлик (оптимизм) билан енгиш мумкин. Психологларнинг тез-тез қайд қ илишларича, сангвиниклар маълумотномалар тай ё рлашга одатда к ў пинча қораламаларни қ ис қ артириб ё задилар ё ки уларни мутла қ о ё змайдилар, холерик лар к ў пинча эътиборсизликлари туфайли оддий хатоларга й ў л қў ядилар, флегматиклар

эса ва қ тнинг ў тиб кетганлигини пай қ амай, ишни кечикиб тамомлашлари мумкин. Шундай қ или ш , ходимнинг индивидуал-психологик ҳ усусиятларини билиш у билан қ андай муомалада б ў лиш шаклини т ўғ ри танлашга ё рдам беради. Шахснинг тавсифи унинг характери, яъни инсоннинг ҳ ул қ -атворини, унинг ишга, нарсаларга, бош қ а кишилар ва ў зига муносабатини белгилаб берадиган бар қ арор психологик х усусиятлари йи ғ индисидир. Шунингдек характерга хос ҳ усусиятларнинг қ арама- қ аршилигини: принципиаллик-принципсизлик, са ҳ ийлик-исрофгарчилик, ме ҳ натсеварлик-дангасалик, пухталик-пала-партишлик ва ҳ оказоларни ҳ ам айтиб ў тиш керак. Характер ҳ усусиятлари муайян шарт-шароитлардан, ҳ а ё тнинг ижтимоий муҳитидан ва шахснинг ишлари ҳ усусиятидан келиб чи қ ади ва к ў п жи ҳ атдан табиий белгилар, темперамент билан белгиланади. Табиий белгилар билан бо ғ ли қ б ў лган шахснинг психологик ҳ усусиятлари яна бир му ҳ им ҳусусиятни - қ обилиятларни ташкил этади. Қ обилиятлар шахснинг билим, к ў никмалар ва малакаларни хосил қ илиш тезлиги ва унинг муайян турдаги фаолиятни бажариш имконияти билан белгиланади. Шахснинг иккинчи омили ёки таркибий қисми унинг э ҳ ти ё жлари, сабаблари, қизи қ ишлари тизимидир, яъни шахснинг ҳ ул қ -атвори сабабларини нималар белгиласа, қ абул қ илинадиган қ арорларни тушунтиришга ўшалар ёрдам беради. Инсоннинг ҳ ул қ -атворини тушунтирадиган к ў пгина назариялар яратилган. Жумладан ф айласуфлар қ адим замонлардан бу ё н шахснинг фаоллиги манбалари ва қў з ғ отувчи манбаларни белгилашга уриниб келганлар. Улардан айримларнинг фикрича, инсон ҳ ул қ -атворининг асосий сабаби унинг қ аноатланишга интилиши (гедонизм таълимоти) . ХХ аср Америка психологиясидаги й ў налиш б ў лган бихевиоризм кенг маш ҳ ур б ў либ

кетди, унинг тад қ и қ от ма ж муи шахс х ул қ -атворининг турли шакллари б ў либ, улар таш қ и му ҳ итнинг ра ғ батлантирувчи омилларига организмнинг реакцияси мажмуи сифатида тушунилади. Инсоннинг э ҳ ти ё жларидан келиб чи қ иб , унинг ҳ ул қ -атворини тушунтириб берадиган назариялар к ў про қ ривож топди. Бундай назарияларнинг энг маш ҳ ур муаллифлари А.Масло в , Э.Каит, Д.Мак Клелланд, Ф.Герцбург ва бош қ а бир қ атор олимлардир. Шахснинг э ҳ ти ё жи - инсонда харакатга интилишни вужудга келтирувчи бирор-бир нарсанинг й ўқ лигини англашдир. Унинг нормал ҳ а ё т кечириш учун озуқа уй-жой, об- ҳ аво зарур бўлса хотин- қ излар учун уларнинг к ў зга ташланиб туриши учун чиройли безаклар даркор. Инсон э ҳ ти ё жларининг миқдори ва хилма-хиллиги ни ҳ оятда катта бўлиб, б ошлан ғ ич э ҳ ти ё жлар ажратиб к ў рсатилади . Б улар инсон физиологияси томонидан вужудга келтириладиган ози қ -ов қ атга, ҳ аво, уй қ у, сексга б ў лган э ҳ ти ё жлар бўлиб, улар инсоннинг биол о гик тур сифатида мавжуд б ў лишини таъминлайди. Иккиламчи э ҳ ти ё жлар ҳ а ё тий тажрибани ривожлантириш ва хосил қ илиш жара ё нида пайдо бўлади. Улар бирламчи э ҳ ти ё жлардан анчагина хилма- ҳ илро қ б ў либ, шахснинг психологик ривожланишига, турмуш шароитига, жамиятда, гуру ҳ да қ абул қ илинган ижтимоий но р маларга бо ғ ли қ дир. Шахснинг э ҳ ти ё жлари бизнес билан шу ғ улланишдаги муваффа қ иятни к ў п жи ҳ атдан белгилаб беради. Бир томондан, бизнесга қ изи қ ишнинг пайдо б ў лиши, бу со ҳ ада ишлаш шахснинг ў з ижтимоий э ҳ ти ё жларини қ ондиришга б ў лган ижтимоий э ҳ ти ё жларини қ ондиришга (муваффа қ иятга эришиш, к ў про қ нарсани қў лга киритиш, ижтимоий фойдали ме ҳ нат билан шу ғ улланиш ва ҳ .к.) жавоб ҳ исобланади. Лекин иккинчи томондан, мижозларнинг ҳ а қ и қ ий э ҳ ти ё жларини билиш, уларнинг ривожланишини башорат қ ила олиш мазкур бизнеснинг амалга ошишига ё рдам беради.

Бозорда таклиф этиладиган буюмлар, хизматлар мижознинг муайян э ҳ ти ё жини қ ондирган тақдирдагина бирмунча кенг ро қ ў рин олади. Бош қ ариш соҳасида масла ҳ ат берувчи ҳисобланган машҳур америкалик мутахассис П.Дракер бундай деб ё зган эди: “ Ҳ еч ким товарнинг ў зига ҳ а қ т ў ламайди балки у нинг эҳтиёжларни қ аноатлантириш ҳ усусияти учун ҳ а қ т ў лайдилар - энг яхши деганда унга эришиш воситаларини ишлаб чи қ иш мумкин”. Шахс э ҳ ти ё жларининг бутун хилма-хиллиги унинг фаолиятининг манбаини, сабабини ташкил этади. Сабаб - инсоннинг нима учун харакат қ илишини к ў рсатувчи, фаолиятга ички ундовчи нарса бўлиб, у муайян э ҳ ти ё жларни қ ондириш билан бо ғ ли қ дир. Мисол: яхши ҳ а қ олиб ишла ма йдиган мутахассис ходимнинг даромадлироқ янги иш излаши муқаррардир . Бундай ҳ атти-харакатнинг сабаби ишдан қ оникмаслик, бажара ё тган вазифаларига қ изи қ ишининг пасайганлиги, э ҳ тимол, бошли қ билан муносабатларининг бузилиши, жамоадаги шароитнинг ў згарганлиги ва ҳ амкасблари билан муносабатларида кескинликнинг кучайганлиги ва бошқа сабаблар бў л иши мумкин. Бу барча ҳ олларда мутахассис ходимлар ҳ ул қ -атворининг ҳ а қ и қ ий сабабларини ўрганиб бориш ўз навбатида яхши ходимдан ажралиб қ олишнинг олдини олиш, жамоадаги э ҳ тимол тутилган ихтилофнинг олдини олиш имконини беради. Мутахассиснинг муваффа қ иятли фаолияти учун қ изи қ иш тушунчаси ҳ ам муайян а ҳ амиятга эгадир. Қ изи қ иш - шахснинг у ё ки бу нарсага қ аратилган билиш э ҳ ти ё жининг намо ё н б ў лиш шакли б ў либ, б у нарса ижобий ҳ ис-туй ғ у уйғотиши мумкин. Шахснинг қ изи қ ишлари ни ҳ оятда х илма- х ил б ў лади: муси қ ага, техникага, табиатга ва ҳ оказоларга б ў лган қ изи қ иш. Мазкур тушунчада энг асосий нарса қ андайдир бир нарсага инсон ў з қ изи қ ишини намо ё н қ илиб, бу қ изи қ ишни ў з ма қ садларига эришиш воситасига айлантиришидир. Мисол:

 ма қ сад - бош қ алардан ажралиб туриш, шон-шу ҳ рат қ озониш, пул ишлаб қ олиш;  қ изи қ иш - муси қ ага ,спортга ва бошқа нарсаларга қ изи қ иш;  х ул қ -атворни ташкил этиш - муси қ а со ҳ асидаги бизнесни ў рганиш ва ў зининг били м лари ва муси қ ий к ў никмалари асосида ў з фаолиятини ташкил этиш. Шахснинг ҳ ул қ -атворини белгилаб берадиган учинчи таркибий қисм бошқарув тизими ёки “мен-концепция”дир. Унинг моҳияти ҳар бир кишининг ўзига хослигини, бетакрорлигини, ў з “мен”ини ҳ ис қ илишини, шахс ў зини ў тмишда, хозирги ва қ тда ва келгусида қ андай холда к ў риш и ни англаб етишдан иборатдир. Мазкур тушунча шахснинг ў зи ҳ а қ идаги, ў з қ изи қ ишлари, майллари, м ў лжаллари, ў зини ў зи ҳ урмат қ илиши, ўзига б ў лган ишончи ҳ а қ идаги тасаввурини ў з ичига олади.Бу тушунчанинг операцион ё ки амалий мо ҳ ияти шундан иборатки, бизнинг атрофдаги олам билан б ў ладиган барча муносабатларимиз ў з “мен”имизни к ў риш асосида, атрофдагиларнинг реакцияси шахснинг ў з реакцияси билан қ андай мос келиши фактидан келиб чи қ иб ташкил этилади. “Мен-образ”нинг бар қ арорлиги инсон х ул қ -атворининг изчиллиги ва бар қ арорлигининг шарти ҳ исобланади. Шахс муайян ҳ усусиятлар мажмуини ў рнатишга ва уни доимий равишда са қ лаб туришга интилади . Б у хусусиятлар унинг қ андай қўллаш , мо ҳ иятини белгилаб беради. Шахс ў зининг атрофдагилар билан ў з муносабатларини ана шу тасаввурлар йи ғ индисига мувофи қ ташкил этади, ў зига ў зи ва бош қ аларга ба ҳ о беради. Бир қ атор холларда одамлар агар объектив ахборот ў з тасаввурларига мувофи қ келмаса, уни инкор қ илишлари мумкин ва нот ўғ ри ё ки ҳ атто ё л ғ он маълумотларга ишонишлари (агар улар “мен-образ”га мувофи қ келса) мумкин. Масалан, агар шахс ў з қ обилиятларини объектив равишда ба ҳ олаб, иш жара ё нида камчилик ё ки ноани қ ликка й ў л қў йса, бу хатони унинг шериги топган та қ дирда у буни т ўғ ри қ абул қ илади (бош қ а тенг шароитларда) ва эътирозни

эътироф этади. Агар ў зига берган ба ҳ оси ошириб юборилган б ў лса, бу эътироз камситиш тарзида қ абул қ илинади ё ки уни эшитмагандай муомала қилади. Агар ў зига берган ба ҳ оси пасайтириб юборилган та қ дирда шахс узо қ ва қ т к уйиниб юради, ҳ атто топшири қ ни бажаришдан энди бош тортиши ҳ ам мумкин. Инсон онгида ў з образини, ў зининг реал “мен”ини ҳ имоя қ илишнинг психологик механизми мавжуд б ў лади. Улар шахснинг психологик мувозанатини са қ лаш ва унинг психологик “шинамлиги” учун зарур б ў лади. Шу билан бирга мазкур механизмлар тан қ идий муло ҳ азаларни идрок этишни кийинлаштириши мумкин, чунки улар яратилган ички образни, шахснинг ў зи ҳ а қ идаги тасаввури бирлигини бузади. Кишининг ў зи ҳ а қ ида нот ўғ ри тасаввурга эга б ў лиши унинг бош қ алар билан муомаласида к ў пгина т ў си қ лар вужудга келтириши мумкин ва унинг х ул қ -атворида зиддиятлар келтириб чи қ аради. Ҳар бир киши ў з шахсини ҳ имоя қ илиш шаклларини хосил қ илади, баъзан бу онгсиз тарзда юз беради. Мана, улардан айримлари: қ ориштириш - салбий импульсни ё ки но қ улай хис-туй ғ уни жавоб хатти- ҳ аракати учун қ улай б ў лмаган бир объектдан бош қ асига, анча қ улай объектга к ў чириш учун қ айта м ў лжаллаш назарда тутилади. Проекция - ўзининг салбий хис-туй ғ уларини, истакларини, ҳ усусиятларини бош қ а шахсга онгсиз равишда тўнкашдир. Одатда, мазкур механизмнинг таъсири айни қ са ў зининг камчиликларини тушунишга қ обилиятсиз б ў лган ( ў зи ўзига оширилган ба ҳ о бериш) шахсларга хосдир. Бундан таш қ ари, элатларо муносабатларда мазкур механизмнинг таъсири натижасида бир гуру ҳ шахсларга ў злари англаб етмаган салбий ҳ усусиятлар та қ алиши мумкин, бу хол муомала жара ё нини қ ийинлаштиради. Идеал л аштириш . Айрим шахсларда баъзан ў зи хакида ў зининг “мен”и т ўғ рисида идеаллаштирилган тасаввур шаклланади, улар ў зларини мукамал шахс деб биладилар, ў з камчиликларини к ў рмайдилар. Бундай “мен- концепция”сининг яратилиши турли хил шахслар ар о мураккабликларга олиб

келиши мумкин . Бу к онцепцияга амал қ илиб шахс атрофдагиларга мутла қ о т ўғ ри келмайдиган талаблар қў йиши мумкин. Мисол: “Мен”и идеаллаштирилган киши ҳ амиша эътироф этилишини истайди. У доимо ў зини мактаб юришларини ҳ о ҳ лайди. Тан қ ид қ илинишига ҳ ар қ андай шаъмани у ҳа қ орат деб ҳ исоблайди. Шахс жамиятдан, жамоадан, гуру ҳ дан ташқарида б ў ла олмайди, у гуру ҳ да қ арор топади, р ўё бга чи қ ади. Шахснинг ижтимоий муҳитга мослашув жара ё ни шахснинг ижтимоийлашуви дейилади. Ижтимоийлашув - шахснинг муомала ё рдамида мазкур жамоага, гуру ҳ га, жамиятга хос бўлган нормаларни, қ адриятларни, й ў л-й ў ри қ ларни ўзлаштириш асосида унинг шаклланиш жара ё нидир. Мазкур жараё н етарли даражада мураккаб, баъзан о ғ ри қ ли б ў либ, бир неча бос қ ичда содир б ў лади ва инсоннинг бутун умри б ў йи давом этади, яъни ижтимоий гуру ҳ лар, тартибларнинг алмашинувида, айни қ са жамиятдаги ижтимоий й ў налишларнинг алмашинувида содир б ў лади. Хозирги ва қ тда жамиятимизда р ў й бера ё тган жара ё нлар ижтимоий йўл- й ў ри қ ларнинг ў згариши билан бо ғ ли қ б ў либ, шахснинг нормалари ва м ў лжаллари ў згаришида ў з ифодасини топади. Амалда ҳ ар бир киши вужудга келган бозор и қ тисоди ё ти шароитида жамиятда ў з ў рнини қ идириб топишга мажбур б ў лмо қ да, к ў пгина қ адриятларга қ айтадан ба ҳ о бериш содир б ў лмо қ да, шахснинг ў зига -ў зи ба ҳ о бериши ҳ ам ў згара ё тир. Шахснинг ижтимоийлашуви бош қ а шахслар билан ў заро муомалада б ў лишида, яъни гуру ҳ да, жамоада содир б ў лади. “Жамоа” тушунчаси бош қ аришнинг к ў пгина бўлимларида марказий ў ринлардан бирини эгаллайди. Жамоа деганда нима тушунилади ва нима сабабдан бу тушунча бош қ ариш тизимида шунчалик му ҳ им ў рин тутади? Жамоа - ижтимоий ташкилот б ў либ, унинг учун биргаликдаги ижтимоий а ҳ амиятли фаолият хосдир.

Шу билан бирга жамоа- бу биргаликда ме ҳ нат қ иладиган шахслар гуру ҳ и б ў либ, унда кишилар бир-бирлари билан шундай ў заро харакат қ иладиларки, бунда ҳ ар ким бошқа шахсга мурожаат қ илади, айни ва қ тда унинг таъсирини ҳ ам хис этади. Жамоалар кичик (3-5 кишидан иборат айрим бўлинма шаклида) ва к ў п минг кишилик б ў лиши мумкин. Ҳ ар бир холда ҳ ам жамоа айрим шахсга нисбатан муайян функцияларни бажаради. Бирон-бир жамоанинг аъзоси б ў лиш инсонга ў зининг объектив ижтимоий э ҳ ти ё жларидан бирини-гуру ҳ га, жамоага мансуб эканлигини хис килиш, уни р ўё бга чи қ ариш имконини беради. Инсон нинг бирон-бир гуру ҳ га тегишли эканлигини сезиб туриши, айни қ са ишлаб чи қ ариш топшири қ ларини бажара ё тган пайтда зарур. Малакаси б ў йича ў зига тенг б ў лган шахсларнинг қў ллаб- қ увватлаши ва ба ҳ осини олиши керак. Шахснинг ижтимоийлашуви айни жамоа орқали, унинг жамоа нормаларини, қ оидаларини ў злаштириб олиши ( ё ки инкор қ илиши) содир б ў лади. Жамоа ў зига кирган кишиларга муайян тарзда таъсир к ў рсатади, уларни ў зига хос б ў лган фаолият к ў рсатиш ва ривожланиш қ онунларига мувофи қ шакллантиради. Жамоанинг иккинчи функцияси шахс учун унинг яшашига зарур б ў ладиган ижтимоий му ҳ ит яратишдир. Бундан таш қ ари жамоада шахснинг ў з- ў зини камолга етказиши ( ў зини намо ё н қилиши) содир б ў лади. Фирманинг муваффа қ иятли фаолиятида жамоанинг ролига илгаридан ба ҳ о бериб келинган ва к ў пгина ил ғ ор компанияларнинг ди ққ ат-марказида туради. Чунончи Т.Питерс ва Р.Устерман муваффа қия т принципларини шакллантиришда жамоада қ улай вазият яратишни қў ллаб- қ увватлаш учун куч- ғ айрат ва имкониятларни аямаслик кераклигини тавсия этадилар. “Жамоа” тушунчасининг ў зи умумлаштирувчи ҳ исобланади, чунки йирик жамоаларда кишиларнинг ё ши, касбий қ изи қ ишлари ва ҳ оказолар б ў йича турли гуру ҳ ларни топиш мумкин.

Жамоани тавсифлаш учун баъзан уни белгиловчи аломатларни ажратиб к ў рсатиш мумкин: 1. Жамоадаги барча аъзолар ма қ садларининг бирлиги, яъни булар қадриятли й ў налишлар б ў либ, жамоадаги шахсларни бирлаштиради. Агар биз корхона ва ташкилотнинг ишлаб чи қ ариш жамоаси ҳ а қ ида гапирадиган б ў лсак, у ҳолда ма қ садлар ташқаридан берилади. Бунда бош қ арув топшири қ ларидан бири ма қ садни т ўғ ри шакллантиришдан иборатдир. Бордию расмий тузилма ҳ а қ ида гап борадиган б ў лса, унда ма қ сад айнан шу жамоани хосил қ илувчи асос б ў лади, бунга дам олишни биргаликда ў тказиш, қ андайдир ишларни, топшири қ ларни бажариш киради. 2. Ра ҳ барлик - бош қ арув органисиз жамоа б ў лмайди, кимдир ра ҳ барлик вазифасини ў з зиммасига олиш и , одамларни жипслаштириши, улар ўртасида топшири қ ларни та қ симлаши лозим б ў лади, акс холда ҳ ар қ андай биргаликдаги фаолиятини о қ илона ташкил этиш мумкин эмас. 3. Интизом, яъни мазкур жамоа учун қ абул қ илинган ҳ ул қ -атвор нормаларини бажариш. Одатда бу ё зиб қў йилмаган а х ло қ ий нормалар фа қ ат мазкур гуру ҳ нинг, жамоанинг ў зига тааллу қ ли б ў лади. Интизом жамоанинг ўз олдига қў йилган вазифани уддалашида муайян тартиб б ў лишини таъминлайди, умумий ма қ садга эришишга т ў с қ инлик қ илувчи тамойилларни бар ҳ ам топтиришга ё рдам беради. Интизом шахсни мазкур жамоада қ абул қ илинган муайян ҳ у л қ -атвор андозасига олиб киради, нормал иш юритиш учун шарт-шароит яратади. Шу билан бирга жамоанинг, гуру ҳ нинг шахсга ў тказадиган таъсири етарли даражада катта эканлигини ҳ ам айтиб ў тиш даркор. / арб адаби ё тларида алла қ ачон комформизм тушунчаси, яъни гуру ҳ нинг тазй иқ ига ё н бериш тушунчаси ишлаб чи қ илган ва кенг суратда ё ритиб келинади. Хозирги ва қ тда жамоаларни таснифлашга доир к ў пгина й ў налишлар ишлаб чиқилган. Персонални бошқариш хизматлари иши ну қ таи назаридан расмий-норасмий жамоалар (гуру ҳ лар)ни қ араб чи қ иш қ изи қ арлидир.

Расмий жамоалар (жамоаларнинг тузилмалари) ишлаб чи қ ариш жара ё нини ташкил этиш учун ра ҳ барият иродаси билан ташкил этилади. Бу жамоаларнинг вазифаси мазкур ташкилотдаги ме ҳ нат та қ симотига мувофи қ муайян ишларни бажаришдан иборатдир. Бирламчи жамоалар - булар бўлимлар, хизматлар, участкалар, бригадалар, жамоалар б ў либ, улар ходимларни айрим технология жара ё ни асосида бирлаштириб, бу жара ё нни амалга ошириш билан ходимлар бевосита муносабатларга киришадилар. Иккиламчи жамоалар б ў лим, цех ми қё сида харакат қ илади; бундай жамоа барча аъзоларининг бевосита таъсир к ў рсатиш даражаси анча пастро қ б ў лади (масалан, фирма аъзоларининг сони 10 минг киши бўл са , айрим ходимлар бир бирларини мутла қ о танимасликлари, билмасликлари мумкин), лекин фирмага мансублик ҳ ар бир шахс учун катта а ҳ амиятга эга б ў лади. Норасмий жамоалар (гуруҳлар) баъзан адаби ё тларда жамоанинг норасмий тузилмалари деб аталади, улар ишловчиларнинг ў заро самимияти, д ў стона муносабатлари асосида бирорта муай я н ма қ садга эришиш учун уларнинг истаги б ў йича ташкил этилади. Айрим ҳолларда бундай гуру ҳ лар ра ҳ бардан норози кишилар томонидан ташкил этилиши мумкин. Норасмий гуру ҳ ларнинг таъсир к ў рсатиш кучи етарли даражада катта б ў либ, муайян шароитларда у устунлик қ илиб, ра ҳ бариятнинг куч- ғ айратини й ўққ а чи қ ариши ҳ ам мумкин. Норасмий гуру ҳ ларни, уларнинг фаолият кўрсатиш қ онунларини, ходимларга таъсир к ў рсатишини тад қ иқ қ илиш ишлари анча илгари, 20- йилларда ёқ бошланган эди. Элтон Мэйонинг экспериментлари маълум ва маш ҳ урдир. Хоторн экспериментининг натижалари шуни к ў рсатадики, ишлаб чи қ ариш вазифаларини бажариш жара ё нида ходимлар ў ртасидаги ў заро ижтимоий муносабатлар улар учун ни ҳ оятда му ҳ имдир, шунинг учун ҳ ам уни жамоани бош қ аришда ҳ исобга олиш зарур. Хатто яхши ташкил этилган ташкилотда ва жамоанинг о қ илона ишлаб чи қ илган расмий тузилма си да ҳ ам кичик гуру ҳ ларни ва уларда мавжуд б ў лган норасмий етакчиларни ҳ исобга олмаслик барча умидларни

чиппакка чи қ ариши мумкин ва ташкилот бош қ ариб б ў лмайдиган б ў либ қ олади. Норасмий етакчи - бу расмий ра ҳ бар б ў лмаган мутахассис б ў либ, у ў зининг ша х сий фазилатлари, касб ма ҳ орати ё ки бош қ а ҳислатлари билан жамоада обр ў -эътибор қ озонган б ў лади ва унинг ҳ ул қ -атворига жиддий таъсир к ў рсата олади. Норасмий гуру ҳ да ҳ амкасбларга ёрдам к ў рсатиш ё ки улардан ё рдам олиш имкониятлар и к ў про қ б ў лади. Янги ходим ў з бошли ғ идан к ў ра ўз ҳ амкасбига тезро қ масла ҳ ат с ў раб мурожаат қ илиши мумкин. Бу ҳ ол шунга олиб келадики, янги ходимлар ҳ ам бундай гуру ҳ ларда қатнашишга интиладилар. Бундан таш қ ари, одамлар к ў пинча норасмий гуру ҳ лардаги ў зларига маъ қ ул келадиган кишиларга я қ инро қ б ў лиш учун мурожаат қ иладилар. Америкалик олимлар тажрибасининг к ў рсатишича кишилар ишда ў зларидан бир неча метр нарида б ў лган шериклари билан эмас, балки ё нларида ў зларидан бир ярим метр нарида турган ҳ амкасблари билан ҳ амкорлик қ илишга интиладилар. Одамлар ў з фикрларига к ў ра, ким ў зларини кўпро қ қ аноатлантирса, омилкор б ў лса, ҳ имоя ва ҳ урмат қ илса, ў шандай кишиларга к ў про қ интиладилар. Янги жамоанинг шаклланиш жара ё ни ривожланишнинг изчил бир нечта бос қ ичини ўтишдан иборат. Ра ҳ барнинг жамоани бош қ ариш жара ё ни ва санъати уни нг ривожланишнинг бир бос қ ичидан иккинчи янада ю қ ориро қ бос қ ичига о қ илона к ў чиришдан иборат ( 8 . 5. расм) . Бундай бос қ ичларга қ уйидагилар киради:

- пайдо б ў лиш; - шаклланиш; - бар қ арорлаши ш; - такомиллашув ё ки ин қ ироз (бу табиийки олдинги бос қ ичларга қ арама- қ арши б ў либ, уларни инкор қ илади).

Ташқи муҳит Ички ташкилий ў згаришлар Такомиллашув Пайдо б ў лиш Шаклланиш Бар қ арорлашув Ин қ ироз П айдо б ў лиш босқичи янги ташкилотнинг ташкил этилиш бос қ ичи ё ки янги бошли қ нинг келиши билан бо ғ ли қ дир. Бу бос қ ичда мақсадли йўл- й ў ри қ лар (таш қ и ташкилотники) берилади, ме ҳ нат жамоасининг расмий тузилиши, бош қ арув органлари, ҳ исобот бериш тизимлари лойи ҳ алаштирилади. Мазкур бос қ ичда “бошли қ - ходим” ў заро талаблари, ишлаб чи қ илади, ходимлар ў ртасидаги ў заро ало қ а бар қ арор б ў лмайди. Масалан, янги кичик корхона ташкил этилади, дейлик. Унинг фаолияти ма қ сади ва ташкилотнинг тузилиши ани қ ланган, айрим ходимлар танланган, лекин бу ҳ али жамоа эмас. Уларнинг бирга ишлаш тажрибаси, “бошли қ -ходим” муносабатини амалга ошириш тажрибаси й ўқ , ишлаб чи қ ариш вазифасини бажаришдаги ў заро бо ғ ли қ лик й ў налишлари белгиланмаган. Жамоанинг бу бос қ ичидаги психологияси-ижрочилик б ў либ, кутиб туриш, баъзан э ҳ ти ё ткорлик кайфияти устун туради. Бу хол вужудга келган жамоага янги ра ҳ бар тайинланганда ҳ ам юз беради. Шаклланиш босқичи норасмий кичик гуру ҳ ларнинг вужудга келишини назарда тутади, бунда таш қ и таъсир ички турткилар билан алмашади, шунингдек жамоанинг ижтимоий фикри шаклланади.

Мазкур бос қ ич жамоани бош қ ариш учун айни қ са мураккабдир. Бир томондан, кичик гуру ҳ ларнинг ташкил этилиши объектив жара ё н б ў либ, ра ҳ б а р бунга х ала қ ит бера олмайди. Иккинчи томондан, бирмунча таба қ аланиш, айни қ са кучли норасмий етакчилар мавжуд б ў лган шароитда, жамоа олдида турган асосий ма қ садларнинг бажарилишини қ ийинлаштириши мумкин. Шу сабабдан ра ҳ барнинг бу бос қ ичдаги вазифаси норасмий гуру ҳ лар ў ртасидаги, кучлар нисбатини т ўғ ри та қ симлашдир. Бунда ҳ ар гуру ҳ га ё ки айрим бажарувчига топшириқлар берилади, улар ра ғ батлантирилади ва ҳ ар кимга ало ҳ ида - ало ҳ ида ё ндашилади. / арбдаги мутахассислар жамоани жипслаштириш учун (айни қ са, уни шакллантириш бос қ ичида) биргаликда спорт, маданий тадбирлар ў тказишни тавсия этадилар. Бар қ арорлашув бос қ ичида жамоанинг етуклик ҳ олатига эришилади. Бунда жамоанинг норасмий т узилмаси ташкил этилган ва ишлаётган б ў лади, мувозанат шартлари белгиланган, жамоани нг ижтимоий нормалари ташкил топган, жамоатчилик фикри қ арор топган б ў лади. Бундай жамоа етарли даражада бар қ арор, таш қ и таъсирларга қ аршилик к ў рсатиши мумкин. Шу билан бирга мазкур ташкилотнинг қ арор топган норасмий тузилиши бош қ арув ну қ таи назаридан муай я н мураккабликлар келтириб чи қ аради.Агар гуру ҳл ардаги нормалар мазкур ташкилот учун расмий б ў лган нормалар билан мос келса, унумдорлик анча юқори б ў лиши мумкин. Акс ҳ олда ў згаришларга қ аршилик к ў рсатиш тенденцияси к ў зга ташланади. Таш қ и ва ички омилларнинг таъсир к ў рсатиши натижасида (и қ тисодий вазиятда, таш қ и му ҳ итда) жамоа бар қ арорлашув (такомиллашув) ё ки ин қ ироз бос қ ичига ў тиши мумкин. Персонални бошқариш соҳасидаги ў заро боғли қ харакатлар занжирида ходимни ишга олишдан тортиб унинг ташкилотдан кетишига , қ адар менежерлар ва қ тининг 50-80% гуру ҳ лардаги фаолият турларига сарфланади. Ҳ ар қ андай ра ҳ бар ишининг самарадорлиги гуру ҳ лардаги ишнинг ў зига хос ҳ усусиятларини тушуниш ва менежерлар гуру ҳ ининг аъзоси сифатида т ўғ ри

харакат қ илиш ва ўзининг гуру ҳ даги ишини бош қ ариш билан чамбарчас бо ғ ли қ дир. Кейинги йиллардаги тад қ иқотлар гуру ҳ ларда амал қ иладиган ва иш к ў рсаткичларига таъсир к ў рсатадиган айрим кучларга ани қ лик киритди Мазкур бўлим материалларининг анчагина қисми М.А.Робер ва Ф.Тилман ишланмаларидан, шунингдек Хэнди ишларидан олинган б ў либ, уларда гуру ҳ ларда олиб бориладиган ишлар юзасидан илмий изланишларга қ исқача шарҳ берилган. Шу билан бирга Хэнди умуман гуруҳлар б ў йича обзор бериб қ олмасдан, балки ташкилотларда фаолиятнинг жорий масалаларини ҳ ал қ илиш учун тузиладиган менежерлар гуру ҳ ларига доир тартибга солинган шарҳ беради. Персонални бош қ аришга доир курсларнинг к ў пчилиги гуру ҳ ларнинг самарадорлигини оширишга доир қў лланмаларни ба ё н қ илади. Буларга етакчилик услуби, муаммоларни ҳ ал қ илиш ва қ арорлар ишлаб чи қ иш учун фойдаланиладиган усуллар, гуру ҳ га ди ққ ат-эътиборни унинг вазифаларига қ аратиш ва гуру ҳ аъзолари ў ртасидаги келишмовчиликларга бар ҳ ам бериш жара ё нлар и каби масалалар киради. Бу масалалар б ў лим сарлав ҳ асига чи қ арилган мавзуни тушуниш учун анча му ҳ им ҳ исобланади. Менежерлик гуру ҳ ларининг самарали ишлашига таъсир қ илувчи омилларни қ араб чи қ ишга ў тишдан олдин умуман ташкилотларда муа й ян муаммоларни ҳал қилиш учун тузиладиган гуру ҳ ларга тааллу қ ли к ў пчилик ғоялар, қ оидаларни санаб ў тишга харакат қ илиб к ў рамиз. Бунга ани қ лик киритиш учун М.Шерифнинг классик экспериментини эслатиб ў тамиз. М.Шериф гуру ҳ ни битта қ орон ғ и хонага жойлаштириб, ҳ амманинг эътиборини тушиб турган ёру ғ лик до ғ ига қ аратади. С ў нгра гуру ҳ нинг ҳ ар бир аъзосидан ё ру ғ лик қ айси й ў налишда туша ё тганлиги ва қандай масофада кела ё тганлиги с ў ралган. Гарчи ё ру ғ ликнинг ў рни алмаштирилмаган б ў лса ҳ ам бу саволга якка тартибдаги жавобларда муай я н фар қ лар б ў лган. Биро қ , ҳ ар ким ў з жавобини айрим холда айтганда гуру ҳ ё ру ғ ликнинг й ў налиши ва масофаси ҳ а қ ида жуда тез бир фикрга келган ва гуру ҳ ий қ арорга эришилган, лекин бунда кўп холларда бу фикрлар олдингисидан бирмунча фар қ қ илган.

Шундай қ илиб, ю қ оридагилардан келиб чи ққ ан ҳ олда айтиш мумкинки, - кишилар гуру ҳ ларда доимий равишда бир бирлари билан бо ғ ли қ равишда яшайдилар ; - бир гуру ҳ нинг одамлари умумий нормаларга эга б ў ладилар ва умумий ма қ садларни қў л л айдилар ; - гуру ҳ лар бир хил вазифаларни бажармасликлари мумкин. Уларнинг ҳ аммаси маълум даражада ихтисослашган. Ҳ а қ иқатда уларнинг ихтисослашуви одамларнинг э ҳ ти ё жларига бо ғ ли қ б ў лади; - шахслар к ў пгина гуру ҳ ларда иштирок этадилар. Гуру ҳ инсон ҳ а ё тининг табиий ва му қ аррар бир қ исми ҳ исобланади. Гуру ҳ лар доимий мува ққ ат ва тасодифий б ў лади ; - айрим гуру ҳ лар эркин б ў лади. Уларга одамлар ў з ҳ о ҳ ишлари б ў йича кирадилар. Бошқалар мажбурий характерда бўлади (масалан, биз дун ё га келиб оила, этник гуру ҳ ё ки миллат танламаймиз); - ишчи гуру ҳ лари расмий ва норасмий б ў лиши мумкин. Расмий гуру ҳ лар ташкилий тузилиши билан ажралиб туради. Бу ердаги ижтимоий муносабатлар шахссиз ҳ усусия т га эга б ў лади ва олдиндан белгиланган роллар ор қ али амалга оширилади. Булар таш қ и му ҳ ит маданият билан белгиланувчи нормаларга мувофи қ расмийлашиш тенденциясига эга б ў лади. Норасмий гуру ҳ да шахсий ижтимоий муносабатлар мавжуд б ў лади, улар ички му ҳ ит билан белгиланадиган ролларда амалга оширилади. Бу ролларнинг мазмуни гуру ҳ ичидаги ўзаро ҳ амкорликнинг натижасидир ; - гуру ҳ нинг нормаларига таъсир к ў рсатиш ҳ амиша қ ийин б ў лади. Буни ичдан туриб амалга ошириш осон ва таш қ аридан туриб бажариш жуда қ ийин. Агар бу таъсирни амалга оширадиган киши етарли даражада гуру ҳ нинг ишончи ва ҳ урматига сазовор б ў лмаса, шундай б ў лади; - барча гуру ҳ лар ў з аъзолари гуру ҳ нормаларига мувофи қ келишлари учун уларга тазйи қ ўтказадилар. Бу аъзоларнинг ҳ ул қ -атвор нормалари, нут қ и иш унумдорлиги, ра ҳ бариятга, ишлаб чи қ аришга ишдан таш қ ари ва қ тда ме ҳ нат

қ илишга ва шу кабиларга муносабати гуру ҳ нормаларига мувофи қ б ў лиши лозим ; - гуру ҳ лар умуман айрим аъзоларга нисбатан камроқ ғоялар таклиф қ илади, биро қ гуру ҳ яхши ғ оялар беради: бу ғ оялар яхши ишланган, ҳ ар томонлама ба ҳ оланган, улар учун жавобгарлик ю қ ори даражада б ў лади ; - гуру ҳ лар айрим гуру ҳ аъзоларига нисбатан анча таваккалчилик билан қ арорлар қ абул қ иладилар ; гуру ҳ лар ў ртасида ва гуру ҳ ичида келишмовчиликлар б ў лиши табиий холдир. Келишмовчиликлар шахсий, шахслараро, гуру ҳ лараро, ижтимоий б ў лиши мумкин. Келишмовчиликлар о қ ибатида кичик гуру ҳ лар пайдо б ў лади, бош қ ача фикрловчилар гуру ҳ дан чи қ иб кетади, “ ҳ амма балога гирифтор одам” танланади, гуру ҳ да ташкилий ў згаришлар содир бўлади, янги ра ҳ бар келади ё ки алмаштирилади, гуру ҳ тар қ алиб кетади. Гуру ҳ ларни (уларни шакллантирувчи ва таъсир к ў рсатувчи кучлар) тушуниш самарали бош қ арувни й ў лга қў йиш учун жуда му ҳ имдир. Маълумки, шахснинг ҳ ул қ -атвори унинг ў з э ҳ тиёжларини қ ондириш ма қ садида вазиятни ўзгартиришга қ аратилган харакатидир. Х ул қ -атворнинг ма қ сади вазиятни ў згартиришдир. Мақсадга эришилмаса ва вазиятни ў згартиришга муваффа қ б ў линмаса, янги ҳ атти-харакатларга олиб келувчи янги холат бошланади. Энди шундай бир холатни олиб к ў рамиз. Бунда икки киши бир-бирлари иштирокида ў зларини шундай тутадиларки, г ўё улар биргаликда ма қ садларига эришадилар. Масалан, ихтирочида ғ оя бор, лекин пул й ўқ . Иккинчи кишида мабла ғ бору, лекин ҳ еч қ андай ғ оя й ўқ . Уларнинг э ҳ ти ё жлари, сабаблари ва ма қ садлари мутла қ о бош қ а-бош қ а б ў лиши мумкин. Лекин уларнинг ҳ ул қ -атвори даражасида ў заро бо ғ ли қ лик бор. Уларнинг учрашуви кескинликни камайтиради. Бу улар учун омадли кундир!

Ё ки бир гуру ҳ кишилар бор ки , уларнинг ў заро ҳ амкорлик қ илиши, ў заро муло қо ти бир бирларини қ они қ тиради . А йни ва қ тда сабаблар ва шахсий ма қ садлар ҳ ар хил б ў лиши мумкин. Шундай қ илиб, ў заро бо ғ ли қ лик ва ў заро ё рдам гуру ҳ ривожининг бошлан ғ ич ну қ таси бўлади. Бу жара ё н қ уйидагиларни изо ҳ лаб беради: * шахсининг гуру ҳ га мансублиги, гуру ҳ нинг жозибадорлиги ва гуру ҳ га аъзолик; * норасмий гуру ҳ ларнинг пайдо б ў лиши; * гуру ҳ да ролларнинг вужудга келиши (айрим шахслар гуру ҳ э ҳ тиёжларига бош қ аларга нисбатан к ў про қ мос келадилар ва гуру ҳ да вазиятнинг яхшиланишига имкон берадилар. Масалан, гуру ҳ да хушча қ ча қ киши, команданинг жонидили, ғ оялар т ашувчи киши ва ҳ .к.лар б ў лса шундай б ў лади). Шундай қ илиб, айтиш мумкинки, гуру ҳ - бу кишиларнинг ў заро харакати натижасида вужудга келадиган мажмуидир. Бу кишилар ўзаро ҳ ар кимнинг кескин холатини камайтириб, хар кимга ў з мақса д ларига эришиш имконини берадилар. Аммо булар корхонада муайян вазифаларни ҳ ал қ илиш учун ташкил этиладиган расмий гуру ҳ ларнинг ишида самарага эришиш учун етарли б ў лмайди. Чамаси қуйидаги таъриф анча фойдалиро қ б ў лиши мумкин: гуру ҳ - бу ў зларини айрим умумий ма қ садларга эга б ў лган гуру ҳ деб қ абул қ иладиган кишиларнинг ҳ ар қ андай йи ғ индисидир. Ҳ ў ш “умумий ма қ сад” дегани нима? Аввало шуни айтиб ў тамизки, г у ру ҳ ий ма қ садлар, ҳ ар қ андай шахснинг ма қ сади каби албатта ани қ ва англаб етилган б ў лиши шарт эмас. Бундан таш қ ари, умумий ма қ садлар ҳ ам корхона ва ташкилот ў з аъзоларига юклайдиган соф расмий ма қ садлар б ў лмайди. Биз бу ў ринда шу фактни тушунтириб беришга харакат қ иламиз: гуру ҳ аъзолари корхона ва ташкилот таклиф этиш-этмаслигидан қ атъий назар умумий ма қ садни к ў злайдилар. Ш ахсий ма қ садлар ўхшашлиги гуру ҳ га умумий ма қ сад бериш учун ҳ али

етарли б ў лмайди.Масалан, уч йигит айни бир қ изга уйланишни истайдилар. Уларнинг ма қ сади ў хшаш, ҳ атто бир хил, биро қ умумий ма қ сад эмас. Бу гуру ҳ нинг ма қ сади эмас. Гуру ҳ нинг ма қ сади - бу шахсий ма қ садларнинг бир бирига мос келишидир. Кичкина чодир - дўкон қу ра ё тган уч йигитни мисол қ илиб келтирмокчимиз. Уларнинг ҳ ар бирида қ атнашиш сабаби ҳар хил: биттаси чодир эгасининг ўғ ли бўлиб, ў з отасига қ увонч етказишни ҳ о ҳ лайди; бош қ аси ў зини к ў рсатишни истайди; учинчиси бу д ў конда ишлайдиган қ из билан танишмо қ ни ҳ о ҳ лайди. Уларнинг чодир к ў ришдаги ҳамкорлиги ҳар бирига шахсий ма қ садга эришиш имкон беради. Шу сабабдан ҳ ар ким чодир к ў ришдан манфаатдор. Уларнинг ҳ амкорлиги билан чодир к ў рила ё тганлиги му ҳ имдир. Бу уларнинг умумий ма қ садидир. Иккинчи томондан, улардан ҳар бири фойда олиши учун унинг чодир к ў ришидан манфаатдор б ў лиши керак. Лекин чодирни айни унинг ўзи к ў риши шарт эмас. Гуру ҳ нинг ма қ сади - ў заро харакатлар индукторидир. Кузатишлар ва экспериментларнинг қуйидаги натижаси му ҳ имдир: гуру ҳ да бир кишининг таклиф қ илган ма қ сади бош қ аларга таъсир қ илади. Ана шу ма қ сад мавжуд б ў лганда бош қ алар талаб қ илинган й ў налишда харакат қ илишга мажбур б ў лишидир. Таклиф этилган мақсаднинг индуктив кучи гуру ҳ нинг ў з аъзоларига ёқ иш - ёқ маслигига бо ғ ли қ дир. Шахс мазкур гуру ҳ га ў з э ҳ ти ё жларини ё ки муддаоларини қ ондириш учун киради.Масалан, бир пиёла чой ичиш истагини қ ондириш учун чойхонага келадиган бир гуру ҳ бир- бирига боғлиқ бўлмаган кишиларга агар х авф ту ғ иладиган б ў лса, яъни чойхоначи чойхонани сабабсиз вақтинча ёпиб қўймоқчи бўлса , бу ҳолда чойхўрлар гуру ҳ б ў либ бирлашишлари мумкин.Уларни бирлаштирган умумий ма қ сад мазкур жара ё нга т ў с қ инлик қ илишдир.

Ташкилотдаги гуру ҳларга хизмат қиладиган ма қ садлар ҳ илма хил б ў лиши мумкин: и шни та қ симлаш, бош қ арувни амалга ошириш, муаммоларни ҳ ал қ илиш ва қ арорлар қ абул қ илиш ; ишни назорат қ илиш мас ъ улият и ни ошириш . Айрим гуру ҳ лар бош қ а унчалик расмий б ў лмаган вазифаларни бажариш учун ҳ ам вужудга келиши мумкин. Энди “гуру ҳ нинг самарадорлиги” деган тушунчани изо ҳ лаб бериш мумкин.Гуру ҳ нинг самарадорлиги де йил ганда гуру ҳ нинг умумий ма қ садларини амалга ошириш даражаси туш у нилади. Айрим тад қ иқотчилар бунга гуру ҳ аъзол а рининг бу ерда бўлишдан қ аноат хосил қ илишини ҳам қў шадилар. Бу билан шахснинг ало ҳ ида э ҳ ти ё жлари гуру ҳ фаолиятининг ижтимоий а ҳ амияти билан қў шилиб кетади. 1. Маълумотлар нинг биринчи қ исми киши ди ққ атини гуру ҳ ишла ё тган му ҳ итга қ аратади. Одатда бу менежерлар гуру ҳ лари тузиладиган ташкилотдир. Унда гуру ҳ фаолиятининг эркинлиги бирмунча чекланган б ў лади, чунки ҳ ар қ андай ташкилотнинг иш юритиш усуллари, йи ғ илишлар ўтказиш коммуникация ало қ алари ва шу каби муайян нормалари б ў лади. Гуру ҳ е т акчисининг ташкилот доирасидаги тутган ўрни б ў либ, у гуру ҳ нинг самарадорлиги, унумдорлиги, маънавий ва жисмоний ҳолатига таъсир к ў рсатади. 2. К ў пгина тад қ и қ отчиларнинг к ў рсатишича, хатто гуру ҳ нинг ташкилотда жойлашуви ҳам унинг холатига таъсир кўрсатади: унинг ҳудудий яқинлиги, битта бинода ишлаши одатда ҳ амкорликда ишлашга ё рдам беради, гуру ҳ нинг турли жойларда ёки хатто бинонинг турли қаватларида жойлашганлиги унинг самарали ишлашига хала қ ит бериши мумкин. 3. Вазифанинг тури гуру ҳ нинг талаб қ илинадиган хажми ва таркибини белгилаб беради. Масалан, ахборот тар қ атиш к ў про қ ми қ дордаги иштирокчиларни талаб қ илади . У ларнинг сони ў зига хос муаммоларни ҳ ал қил ишдагига нисбатан орти қ ро қ бўлади. Топшири қ ларнинг тақсимланиши таркибий ё ндашувидан фойдаланиш имконини беради, ғ ояларни ифодалаш эса зарур даражадаги пухталикни талаб қ илади. Бу х илдаги вазифаларни бир

мажлисда аралаштириб юбориш эса ма қ садга мувофи қ эмас. Шунингдек иккита ҳ ар хил вазифани битта гуру ҳ нинг бир ва қ тда бажариши ҳам ў ринли туюлмайди. Гуру ҳ нинг вазифалари ва қ т ва жойига қ араб б ў линиши керак. Вазифанинг му ҳ имлиги ҳ ам катта а ҳ амият касб этади: вазифа қ анчалик му ҳ им б ў лса, гуру ҳ уни бажариш учун шунчалик к ў п мас ъ улият ҳ ис қ илади. Пировард натижада ҳ ар қандай вазифанинг барча жи ҳ атларини белгилаб олиш зарур, бу гуру ҳ нинг энг ма қ бул таркиби ва хажмини ани қ лаш, вазифани бажариш учун ва қ т белгилаш учун керак б ў лади. 3. Гуру ҳ нинг сони юту қ лар ва камчиликлар ў ртасидаги “ ў рта миёналик” ни акс эттириш ифодасидир. Бир томондан гуру ҳ қ анча катта б ў лса, шунча хилма-хил билим ва малака талаб қ илинади. Иккинчидан, катта гуру ҳ унинг ҳар бир аъзосининг иштирок этиши ва таъсир к ў рсатишини чеклаб қў йиши мумкин. К ў пгина тад қ и қ отлар олиб борилмо қ даки, улар кичик гуру ҳ тушунчасига аниқлик киритади. Қ айси гуру ҳ ни катта ва қ айсинисини кичик гуру ҳ дейиш мумкин? Гарчи излана ё тган таъриф билан жамоанинг функционал вазифаси ўртасида муста ҳ кам бо ғ ланиш б ў лса ҳ ам, к ў пгина олимлар 20-йилларда ёқ россиялик педагог олим Макаренко айтган фикрга қў шиладилар. Унинг фикрича , кичик гуру ҳ (бунга менежерлик гуру ҳ и т ўғ ри келади) та х минан етти кишидан иборат. Гуру ҳ нинг хажми ортиб борган сари уни кичик гуру ҳ ларга б ў лиш тенденцияси пайдо б ў лади. Гуру ҳ яхширо қ натижа бериши учун муайян даражада тажрибага эга бўлиши лозим. Бундан таш қ ари, гуру ҳ га аъзолар керак бўлади, улар гуру ҳ олдига қў йилган хилма-хил вазифаларни бажаришга ҳ исса қў шадилар. Гуру ҳ да кимлар б ў лиши мақсадга мувофи қ лиги малакасини ў рганишга к ў пгина олимлар ў з тад қ и қ отларини ба ғ ишлаганлар. Китобхонлар эътиборини Р.М.Белбин ў тказган тад қ и қ от самарасига жалб қиламиз (у менежерлар гуру ҳ ларининг фаолиятини текширган эди). Муаллифнинг фикрича, яхши натижа берадиган гуру ҳ ў з аъзолари вазифасини унутмаслиги

лозим. У гуру ҳ да б ў лиши лозим б ў лган кишиларнинг типлари ва ў зига хос х усусиятлари ни баён эт ган. Гуру ҳ да бир хил типдаги к ў плаб кишиларнинг б ў лиши мувозанатнинг бузилишига олиб келади. Одамлар сони етарли б ў лмаса топшири қ ни бажармай қ олиш хавфи ту ғ илади. Чамаси, кичик командада бир киши бир неча вазифани ў йнайди. Тез-тез ў згариш содир б ў либ турадиган жамоаларда одамларнинг т ў ли қ б ў лиши айни қ са му ҳ имдир, холбуки анча барқарор гуру ҳ ларда одамлар сони унчалик т ў ли қ б ў лмаслиги ҳ ам мумкин. Шу муносабат билан Р.М. Белбин таклиф қ илган менежерлик гуру ҳ ини ташкил этиш ҳ а қ идаги тамойиллар анча қ изи қ арлидир: * гуру ҳ нинг самарадорлиги унинг аъзолари касб вазифаларида ва гуру ҳ ичидаги вазифаларда ў з кучларини қ анчалик т ўғ ри та қ симлаб олишларига бо ғ ли қ б ў лади; * ҳар бир гуру ҳ вазифаларнинг маълум даражада мувозанатли та қ симланиши билан ажралиб т уриши зарур; энг ма қ бул ҳ усусият гуру ҳ нинг ма қ садлари ва вазифаларига бо ғ ли қ б ў лади; * гуру ҳ аъзоларининг ша ҳ сий ҳ усусиятлари уларнинг бир хил вазифаларни яхширо қ бажаришларига, бошқа вазифаларни бажаришдаги имкониятларини чеклашга сабаб б ў лади; * гуру ҳ ичида вазифаларни тегишли кишилар бажарган та қ дирдагина гуру ҳ ў з ресурсларидан энг яхши фойдаланишга муваффа қ б ў лади. * 1) Гуру ҳ га раҳбарлик қ илиш муҳим омиллардан бири ҳ исобланади. Лекин биз бу б ў лимда ра ҳ барликнинг энг яхши ва универсал усулини ани қ лашни ма қ сад қ илиб қў ймаймиз. Менежмент назариясида бу масалага к ў пгина ишлар ба ғ ишланган. Биз бош қ арувнинг турли усулларини қ араб чи қ амиз, бунда уларнинг гуру ҳ билан ишлашдаги самарадорлигига эътибор берамиз. Ту р ли усулларнинг ҳ ар хил натижа беришини к ў рамиз, улардан ҳар бирининг самарадорлигини ани қ лашга харакат қ иламиз.

Директив модель. Бунда бир киши, раҳбарнинг ў зи (расмий етакчи) бош қ аради. Айнан у қ арорлар ишлаб чи қ ади, гуру ҳ фаолиятини мувофи қ лаштиради ва назорат қ илади. Бу моделдан фойдаланиш натижалари: қ арорнинг сифати ра ҳ бар эга б ў лган ахборотга ва қ арор қ абул қилиш учун бу ахборотдан т ўғ ри фойдалан а олиш қ обилиятига бо ғ ли қ б ў лади. Қ арор ходимларга ани қ , қ ис қ а шаклда етказилиши керак. Қ арор қ абул қ илиш ра ҳ барнинг обр ў сига, унинг ишонтириш қ обилиятига ва у эга б ў лган сан к цияларга бо ғ ли қ б ў лади. Қ арорнинг қ абул қ илиниши унинг албатта маъ қ улланишини билдирмайди. Ходимларнинг кўп лари ў зларига мажбуран тикиштирилган нарсаларни ё ктиришмайди. Шу сабабли қ а рорларнинг маълум қ исми бажарилмай қ олади. О қ ибатлари:  Бошқарувнинг директив модели ало ҳ ида олинган ходимлар билан уларнинг бошли ғ и ўртасида муайян б ў йсиниш муносабатларини вужудга келтиради. У шажаравий по ғ оналарни к ў пайтириб, ҳ амкорликка т ў си қ б ў лади. Шунинг учун доимий назорат қ илишни талаб этади. Бошқарувнинг бундай услуби гуру ҳ даги кескинликни авж олдириб, норасмий гуру ҳ ларнинг пайдо б ў лишига олиб келади. Демократик модель . Бу моделнинг ў зига хос ҳ усусияти гуру ҳ ни ташкил этган ходимлар билан ра ҳ бар ў ртасида фаол фикр алмашувидир. Қ арорлар гуру ҳ йи ғ илишида қ абул қ илинади. Бу моделдан фойдаланиш натижалари : Бош қ арувнинг бу хилда ахборот хажми к ў паяди ва қ арор қ абул қ илиш осонлашади. Биро қ қарор директив моделдаги қ арорга нисбатан секинро қ амалга оширилади. Бош қ арувнинг бу хили амалда катта қ ийинчиликлар ту ғ диради ва шу сабабли ра ҳ барда ало ҳ ида ҳ усус и я т лар ( ў з хавфсизлигини хис қ илган, бош қ аларни тушуниш қобилияти, йи ғ илишлар ў тказиш амали ё тини эгаллаш ва ҳ .к.) б ў лишини талаб қ илади. Ра ҳ бар билан гуру ҳ

ў заро муомалани ў рганишлари керак, бу эса биринчи қ арашда туюлганидек унчалик осон вазифалардан эмас. О қ ибатлари: Демократик бошқарув моделини тадби қ этишнинг натижаларига ба ҳ о бериш осон иш эмас. Биз ғ арбдаги кўпгина илғор фирмалардан фар қ ли уларо қ, бу моделни тадби қ этиш со ҳ асидаги катта тажрибага эга эмасмиз. Лекин шунга қ арамасдан бош қ арувнинг бундай усулида гуру ҳ нинг маънавий холати ва унинг аъзоларининг қ аноат хосил қ илиш даражаси бош қ арувнинг директив усулига қ араганда анча юқори б ў лади, деб ҳулоса чи қ ар и ш мумкин. Тад қ и қ отларнинг к ў рсатишича, демократик моделни тадби қ этишнинг узо қ о қ ибати сифатида кенг тармо қ ёйган гуру ҳ тузилмаси пайдо б ў лиши мумкин. Бу у сулда ў з- ў зини назорат қ илиш я қ инро қ амалга оширилади. Ё н ало қ алар тез-тез б ў либ туради ва камро қ ихтилофлар келтириб чи қ аради. Бош қ аришнинг замонавий а ҳ воли ра ҳ бардан к ў про қ ҳ иссий етукликни , таъсирчанликни талаб қ иладики, улар шахсни гуруҳ ва жамоаларни яхши билишга асосланади. Ра ҳ барликнинг ҳ ар жи ҳ атдан ё мон б ў лган бепарволик усул у би ҳ а қ ида ҳ ам бир-икки о ғ из гапириб ўтиш керак. Бироқ бу услуб гуру ҳ лардаги шахслараро муносабатлар малакасини шакллантириш ва ра ҳ барлар танлаш со ҳ алар и да ў з ифодасини топади. 2. Жара ё нлар ва тадбирлар. Бу ерда гап муаммоларни гуру ҳ б ў либ, му ҳ окама этиш ҳ а қ ида боради, бунинг натижасида гуру ҳ муайян қ арор қ абул қ илади. Гуру ҳ б ў либ қ арор қ абул қ илиш жара ё ни бир неча фазада давом этади. Масалан, дастлаб гуру ҳ аъзоларидан бири муаммони ў ртага қў яди, шунга қ араб ҳ а қ и қ ий ахборот т ў планади. Фа қ ат шундан кейингина фикрлар илгари сурилади. Қ арор қ абул қ илишнинг бирорта тадбири келишиб олинишига қ адар ахборот ва айтилган фикрларга асосланган усулларга ба ҳ о берилади. Яъни жара ё н қ уйидагича изчилликда давом

этади: Иницировка қ илиш - ахборот излаш - диагностика қ илиш - фикрларни ани қ лаш - ба ҳ о бериш - қ арор қ абул қ илиш. Бундай усулни демократик бош қ арув услуби ра ҳ бари муваффа қ ият билан қў ллаши мумкин. Бинобарин, у фа қ ат коммуникация тармо қ ларини ди ққ ат билан назорат қ илиб қ олмай, шу билан бирга жара ё нда гуру ҳ нинг барча аъзолари иштирок этишини, жара ё ннинг бузилмаслигини, гуру ҳ аъзолари олдинги бос қ ични тамомламай туриб, янги бос қ ичга ў тмасликларини кузатиб боради. Агар гуру ҳ б ў либ қ арор қ абул қ илиш ва қ тида ихтилофли вазият вужудга келса, ра ҳ бар жара ё нни боришини назорат қ илишда давом этади. Одатда ра ҳ барга қў ллаб- қ увватлаш вазифалари: ра ғ батлантириш, ҳ амжихатлик вазиятини қў ллаб қ увватлаш, муроса-мадора й ў лини излаш, якун ясаш нормалар белгилаш юкланади. Ра ҳ барнинг ҳ амкорлик қ илишга қаратилган й ў л-й ў ри ғ и ундан қ уйидагиларни бажара олиш қ обилиятини талаб қ илади:  шарт-шароит яратиш ва хис-туй ғ уларини эркин ифодалашни ра ғ батлантириш;  гапириш ва тинглашга хала қ ит бермаслик;  билдирилган хис-туй ғ уларни қ абул қ илиш; бу асло уларнинг ра ғ батлантириши ё ки уларга рози бўлишни билдирмайди; уларни далил сифатида, амалда мавжуд нарсалар сифатида қ абул қ илиш ва уларга қўш илиш керак;  бу хис-туй ғ уларини гуру ҳ олдида уларнинг мавжудл и гини таъкидлаш тарзида ифодалаш. Буларсиз гуру ҳ кам самарали б ў лади ё ки умуман б ў линиб кетади. 3. Гуру ҳ нинг ў зи назорат қ илиши ва раҳбар таъсир этиши мумкин б ў лган яна бир омил - гуру ҳ аъзолари ў ртасидаги ў заро таъсир к ў рсатишдир. Амалий экспериментларда одатда учта модель: “юлдуз”, “доира” ва к ў п каналли схема тузилади 8. 6. расм.

Тад қ иқотларнинг кўрсатишича, “юлдуз” моделидан фойдаланишда барча холларда ечимга тезро қ эришилади, натижа амалда ҳ амиша марказда турган одамга бо ғ ли қ б ў лади. “Доира” - энг “секин” амалга ошадиган модель ҳ исобланади, биро қ гуру ҳ аъзолар и томонидан ишлаб чи қ илган қ арордан қ они қ иш “юлдуз” моделига нисбатан анча ю қ ори б ў лади. Мураккаб муаммоларга нисбатан к ў п каналли тарх энг яхши қ арор ишлаб чи қ иш учун энг яро қ ли ҳ исобланади. Биро қ ва қ т ё ки ра қ обат таъсирида к ў п каналли модел осонгина “юлдуз” б ў либ қ олади. Қ арор қабул қ илиш учун у ё ки бу моделни танлаш ра ҳ бариятнинг тадби қ этадиган услуби сифатида вазифанинг ҳ илига, уни ҳ ал қ илиш учун ажратилган ва қ тга бо ғ ли қ б ў лади, яъни вазиятли ё ндашувни талаб қ илади. 4. Асослаш - бу бизни муайян ма қ сад билан харакат қ илишга ундовчи майл ё ки э ҳ ти ё ждир. Э ҳ ти ё ж - асослашнинг ички жи ҳ атидир. Ма қ сад - унинг таш қ и жи ҳ атидир. * гарчи гуру ҳ иши самарадорлигининг натижаси унинг қ ондирилиши ҳ исобланса ҳ ам, асослаш қ ондиришга нисбатан анча к ў прок нарсани билдиради. Қ они қ ишнинг й ўқ лиги гуру ҳ ни тар қ алиб кетишига олиб келиши мумкин. Биро қ қ они қ иш хосил қ илган гуру ҳ ҳ амиша ҳам самарали б ў лавермайди: * гуру ҳ аъзоларининг асосланишини яхшилаш мумкин, бунинг учун улар кутиладиган натижани билишлари ва унинг ҳ а қ и қ ий эканлигига ишонч хосил қ илишлари лозим б ў лади ( ў тиш назарияси) . Шунингдек кутиладиган натижаларга нисбатан ишнинг қ андай б ў лиши ҳ а қ ида ахборотга эга б ў лиш зарур; в) гуру ҳ ва у ҳ ал қ иладиган вазифа унинг ҳ ар бир аъзоси учун муҳим б ў лиши зарур, токи у ўз зиммасига қў шимча жавобгарликни қ абул қ илсин; г) гуру ҳ даражасидаги асослашнинг энг му ҳ им жиҳати - “ани қ қ ў йилган вазифа ва унинг му ҳ имлиги”дир. Гуру ҳ етакчиси учун энг кийин вазифа-

умумий ма қ саднинг гуру ҳ қ атнашчилари ша ҳ сий ма қ садларидан устун б ў лишига эришишдир. Шу билан гуру ҳ ишининг самарадорлигига тааллу қ ли масалаларнинг қ ис қ ача шар ҳ ини тугаллаш мумкин. Табиийки, у мазкур ғ оя қ изи қ арли материални т ў ли қ очиб беришни даъво қ илмайди. Бош қ ариш со ҳ асидаги мутахассислар, психология, социология со ҳ асидаги олимлар бу материални ў рганишга ў нларча йилларга ч ў зилган тад қ и қ отчилик ва тажриба ишларини ба ғ ишлаганлар. Бундан таш қ ари, кимда ким гуру ҳ ни дар ҳ ол ю қ ори самарали бош қ арув бирлигига айлантиришнинг тай ё р воситасини топа олса, ҳ айрон қоларли натижаларни қў лга киритиши мумкин. Х а қ и қ атан ҳ ам хозирги вазият - ў тиш вазияти б ў либ, ў зига хос х усусиятларга эгадир. Х ул қ -атворни бош қ аришнинг эскича модели ўз кучини й ўқ отди ва эндиликда ў тмиш қ адриятларимизга хос ва муста қ иллик даври талабларига мос келадиган х ул қ -атвор нормал а рини қ арор топтиришимиз керак. Биз к ў пинча пу х та, омилкор б ў лиш, одамлар психологиясини ҳ исобга олган ҳ олда иш юритиш зарурлиги ва ҳ о к азолар ҳ а қ ида гапирамиз. Агар сиз ра ҳ бар сифатида амалга ош и ришингиз лозим б ў лган саъй- ҳ аракатлар шарт- шароитларга бо ғ ли қ б ў лса, ва тубдан ў згариб кетган б ў лса, ю қ оридаги ибораларнинг ҳ аммасини нималарни англатади? Бошқа томондан, ўзимизда ва чет элларда катта хажмдаги тажриба ишлари амалга оширилганки, уларда ҳ еч б ў лмаганда, қ андай йўналишда харакат қ илиш лозимлиги к ў рсатиб берилган. И қ тисоди ё тдаги танглик ҳ олатининг таркибий қ исмларидан бири ме ҳ нат танглиги б ў либ, унинг қ уйидаги барча белгилари к ў зга ташланиб туради:  м е ҳ нат қ адриятлари т ў ли қ девальвация қ илинди;  ме ҳ нат ў зининг маъно хосил қ илувчи функциясини й ўқ отди;  ме ҳ нат турмуш тарзи асосидан омон қ олиш воситасига айланди.

Ижтимоий й ў налтирилган бозор и қ тисоди ё тининг шаклланишини к ў пчилик ў з ме ҳ натининг мо ҳ ияти ва ма қ сади деб қ абул қ ила олмайди. Шунингдек ме ҳ натнинг мазмуни моддий манфаатдорликдан иборат қ илиб қў йилмаслиги лозим. Унумли ме ҳ нат асосини шакллантириш учун инсон шахсий э ҳ ти ё жларини қ ондириш доирасидан четга чи қ иши керак. Э ълон қ илинган хусусийлаштириш ҳам (гарчи у давлатнинг иш ў ринларига б ў лган монополиясига бар ҳ ам берса ҳ ам, лекин у малака оширишни, ташаббускорликни ривожлантиришни, ишдаги ижодкорликни ра ғ батлантирмайди), ишчи кучининг б ў шаб қ олиши ҳам ме ҳ нат бозорида ра қ обат вужудга келтиришни ҳ ал қ илишга қ одир эмас, шунингдек улар кучли ме ҳ нат асосини шакллантиришга ундамайди, лекин ишчи кучининг янада деградация қ илиниши жара ё нини т ў хтатиб туради. Хозирги ва қ тда асослаш жара ё нлари ну қ таи назаридан асосий вазифа-хар кимни фа қ ат ишлаб чи қ ариш воситаларининг эгаси қ илиш эмас, балки ў з ишчи кучининг эгасига айлантиришдир. Ме ҳ нат танглиги муаммосини ҳ ал қ илиш ва қ тида ижтимоий гуру ҳ лар т ўқ нашади, улардан хар бири ў з манфаатларини янада т ў ларо қ р ўё бга чи қ аришга интилади. Айнан жамият давлат орқали ю қ ори унумли меҳнат сабабларини ривожлантиришга ё рдам бериши лозим. Давлатнинг бу со ҳ асидаги бош қ арувчилик ва тартибга солиб турувчи иштирокисиз танглик холатидан қ утулиб б ў лмайди. Ме ҳ нат танглигини бар ҳ ам топтириш со ҳ асидаги дав ла т си ё сати (дастури) қ уйидагилардан иборат б ў лиши лозим:  ю қ ори самара билан ишлашни истайдиган ва бунга қ одир б ў лган ходимларни ҳ имоя қ илиш ва уларнинг ҳ у қ у қ ларини р ўё бга чиқаришни таъминлаш, уларнинг ме ҳ нат потенциалини самарали р ўё бга чи қ ариш ва такрор хосил қ илиш учун етарли б ў ладиган ме ҳ нат ҳ а ё тининг сифат даражасини кафолатлаш;

 ғ айри қ онуний равишда даромад олиш ва ижтимоий текин хў рликнинг ҳ ар қандай шаклига қаршилик к ў рсатиш, меҳнат қ онунларини бош қ аришнинг маъмурий- ҳ у қ уқий усулларини ва уларга риоя этилишини назорат қ илишни кучайтириш. Ю қ ори унумли ме ҳ натни асослаш ходимларнинг нормал ме ҳ нат қ обилиятини тиклаш билан бир қ аторда ме ҳ нат қ адриятининг ижтимоий қ адриятлар умумий тузилмасида эгаллайдиган мав қ еини ошириш, янгича ме ҳ нат онги ва ме ҳ нат этикасини шакллантириш имконини беради. Мазкур муаммони ҳ ал қ илишнинг стратегияси ва тактикаси ме ҳ нат фаолиятини асослаш ва уни ра ғ батлантиришдир. Ме ҳ нат фаолиятини асослаш ме ҳ нат танглигига бар ҳ ам бериш стратегияси сифатида ходимга узо қ муддатли таъсир к ў рсатишдан иборат б ў либ, ундан к ў зда тутилган ма қ сад тегишли асос ў загини шакллантириш ва шу асосда ме ҳ нат потенциалини ривожлантиришдир. Ра ғ батлантириш муаммосини ҳ ал қ илиш тактикаси сифатида ходимнинг қ адриятли й ў налиши ва қ изи қ ишларининг ҳ а қ и қ ий тузилишига, мавжуд ме ҳ нат потенциалини янада т ў ларо қ р ўё бга чи қ аришга қ араб й ў л тутишдир. Асослаш ва ра ғ батлантириш ме ҳ натни бошқариш усуллари сифатида й ў налиши бўйича бир-бирига қ арама- қ аршидир: биринчиси мавжуд аҳволнинг ў згаришига иккинчиси уни муста ҳ камлашга қ аратилган, лекин шу билан бирга улар бир-бирини т ў лдиради. Б из ме ҳ натни асослашнинг сифат ў згаришисиз тангликдан чи қ а олмаймиз. Ме ҳ натни асослаш ва ра ғ батлантириш фа қ ат бир-бирига мос келиб, бир-бирини кучайтириб қ олмасдан, шу билан бирга бири иккинчисига қ арши туриши хам мумкин. Масалан, етарли даражада моддий қ оплаш имконияти б ў лмасдан туриб пул даромадларини ў стириш фа қ ат ме ҳ нат асосини ошириб қ олмасдан, балки уни пасайтиради ҳам. Ме ҳ натни ра ғ батлантирувчи омилларни ҳ ар қ андай исло ҳ қ илиш, агар бунга инсоннинг х ул қ -атвор реакцияси ҳ исобга олинмаса, кутилган натижаларни бермайди.

Ра ғ батлантириш ходимнинг э ҳ ти ё жлари, манфаатлари ва қ обилиятларига мувофиқ келиши лозим, яъни ра ғ батлантириш омили ходимнинг асослаш механизмига мос б ў лиши керак. Шуни ҳ ам ани қ тасаввур қилиш керакки, асослаш инсоннинг таш қ и ва ички омиллар таъсири билан белгиланадиган у ёки бу х ул қ -атвор хилини онгли равишда танлаш жара ё нидир. Бунда таш қ и омилларга ра ғ батлантириш омиллари кирса, ички омилларга сабаблар (асослар) киради. Асослаш жара ё ни мураккаб ва хилма-хилдир. Бу ходисани тушунтиришга қ аратилган к ў п ми қ дордаги хилма-хил асослаш назариялари мавжуддир. Хозирги ва қ тдаги тад қ иқотларда асослаш мазмуни назариялари (А.Маслоунинг эҳти ё жлар иерархияси назария с и, К.Альдерфернинг FRG назарияси, Герцбергнинг икки омили назарияси ва ҳ .к.) ва асослашнинг процессуал назариялари (К.Левиннинг кутиш назариялари, В.Врумнинг афзаллик ва кутиш назариялари, Б.Ф.Скиннернинг муста ҳ камлаш назарияси, Б ортер-Лоулернинг адолат назарияси (назария муаллифлари - Л.Бортер ва Э.Лоулер), Д.Аткинсоннинг таваккални танлаш модели, Дуглас Макгрегорнинг “икс” ва “игрек” назарияси ва ҳ .к. мавжуддир. Дастлабки назариялар да асосий эътибор асослаш негизида етган омилларни та ҳ лил қ илишга қ аратди ва айни ва қ тда асослаш жара ё нининг ў зига амалда эътибор бер ил майди. Қ олган назариялар асослаш жара ё нига, асослаш жара ё ни натижаларини тасвирлаш ва башорат қ илишга ба ғ ишланган, лекин улар сабабларнинг мазмунига да х лдор эмас. Рус о лимлар и дан А.Г.Ядов, А.Г.Здравомислов, В.П.Рожин, Л.С. Бляхман, Н.Ф.Наумов, И.Ф.Белов ва бошқаларнинг тад қ и қ отларида фа қ ат асослаш э ҳ ти ё жлари эмас, балки уни шакллантириш ва фаолият кўрсатиш жара ё ни ҳам қараб чи қ илади, ме ҳ нат фаолиятининг маъно хосил қ илувчи сабаблари ажратиб к ў рсатилади, шахслар типологияси берилади. Асослаш типи - бу асосан шахснинг фаолияти муайян э ҳ ти ё жлар гуру ҳ ларини қ ондиришга қ аратилганлигидир. Тад қ и қ от ма қ садларига қ араб бундай типологиялар анча-мунча топилади. Бизнинг ма қ садимиз учун

асослашнинг учта типидан фойдаланувчи типология кифоя қ илади. 1 тип - ме ҳ натнинг к ў про қ мазмунига ва ижтимоий а ҳ амиятга эътибор берадиган ходимлар; 2 тип - к ў про қ ме ҳ натга ҳ а қ т ў лашга ва бош қ а ме ҳ нат билан боғли қ б ў лмаган қ адриятларга эътибор берувчи ходимлар; 3 тип - турли маънавий қ адриятларни юқори баҳоловчи ходимлар. Ҳ озирги ва қ тда ходимларнинг асосий к ў пчилиги (камида 80%) асослашнинг иккинчи типига тааллу қ лидир: асослаш ў заги (уларнинг тушунчасида) ю қ ори иш ҳ а қ ига асосланган. Ме ҳ натни асослашга турли ра ғ батлантирувчи омиллар: и қ тисодий нормативлар ва имти ё злар тизими, иш ҳа қ и даражаси ва даромадларни адолатли та қ симлаш, ме ҳ нат шароити ва унинг мазмундорлиги оила ва жамоадаги муносабатлар, атрофдагиларнинг эътироф қ илиши , мансаб , муло ҳ азалар, ижодий ташаббус ва қ изикарли иш, ў зини к ў рсатиш истаги ва доимий равишда таваккал қ илиш, қ атти қ таш қ и буйру қ лар ва ички маданият ҳ амда бош қ алар таъсир к ў рсатади. Жамоатчиликнинг эътироф этишини ифодалаш асосида ходимнинг ҳ ул қ - атвори тартибга соладиган ра ғ батлантириш ёрли қ лар, нишонлар, та қ дим этиш, суратини ҳ урмат тахтасида жойлаштириш каби й ў ллар билан амалга оширилади. Чет эллар тажрибасида фахрий ёрли қ лар, унвонлар ва мукофотлар бериш, к ў пчилик ўртасида ра ғ батлантириш қў лланилади. К ў пчилик ў ртасида ҳ айфсан эълон қ илишдан қ очилади, бу айни қ са Япония учун хосдир. А Қ Шда хизматларига қ араб ба ҳ о бериш модели ишлатилади. Бизнинг тажрибамизда ме ҳ натнинг нуфузини оширадиган, ходимнинг ма қ омини, унинг жамоатчилик томонидан эътироф этилиши каби тизимлардан етарли даражада фойдаланимаяпти . Б ундай усуллар асосан тижорат ташкилотларида к ў про қ тар қ алган. Умуман меҳнатни асослашдаги камчиликлар ва хусусан иш ҳ а қ ини ташкил этишдаги камчиликлар р еспубликадаги ме ҳ натни асослаш жараёни хусусиятлар и га таъсир этмасдан қ олмайди.

Барча ра ғ батлантирувчи тизимларнинг ижтим о ий й ў налишига қ арамасдан ижтимоий муаммоларни ҳ ал қ илишнинг уддасидан чи қ иб б ў лмаяпти. Бутун а ҳ олининг 10-13% да даромадлар миқдори ози қ -ов қ ат савати қ ийматидан пастро қ б ў либ турибди. Ишловчи фу қ ароларнинг бугунги кунда Тошкент Давлат Иқтисодиёт Университети “Меҳнат иқтисоди ва социологияси” кафедраси олимлари томонидан ўтказилган социологик кузатувлар натижасига биноан, 25% га я қ ини кун кечириш учун зарур ми қ дордан кам иш ҳ а қ и олмо қ да. Бу хол айни қ са бюджет со ҳ асига хосдир. А ҳ оли айрим қ исмларининг кам даромад олиши фа қ ат иқтисодиётнинг а ҳ волига бо ғ лик эмас, балки маълум даражада аҳолининг турли гуру ҳ лар ўртасида даромадларнинг ниҳоятда нотекис тақсимланишидир. Статистика маълумотларига қ араганда, даромадларнинг каттагина қисми а ҳ олининг нисбатан кичикро қ гуру ҳ лари ў ртасида та қ симланади. Пул даромадлар и нинг тузилишини та ҳ лил қ илиш шуни к ў рсатадики, пул даромадларини ташкил қ илувчи асосий таркибий қ исми ме ҳ натга т ў ланадиган ҳ а қ , пенсия ва бошқа ижтимоий т ў ловлардан келадиган реал даромадлар. Иш ҳ а қ ининг ў сиши истеъмол қ ийматлари ў сиши нинг фа қ ат 7 0 % дан ортиғроғининг ў рнини қ оплаган. Реал пул даромадларининг к ў пайиши амалда асосан тадбиркорлик фаолиятидан, фойдада иштирок этишдан, к ў чмас мулк операциялари ва молия-кредит операцияларидан келган даромадлар хисобига т ўғ ри келади. Бундай даромадларнинг аксарият к ў пчилигини а ҳ олининг анча чекланган доирасигина олади. Ме ҳ натга ҳа қ т ў лашга и қ тисодиётни исло ҳ қилиш жараёнида пайдо бўлган камчиликл а р кескинлашган: - иш ҳа қ ининг ни ҳ оятда пас т эканлиги; - иш ҳ ақини нг ҳ аддан таш қ ари минта қ авий ва тармо қ жи ҳ атидан таба қ алашуви; - ме ҳ натга ҳ а қ т ў лашнинг ме ҳ нат натижалари билан бо ғ ли қ эмаслиги;

- к ў пгина ташкилотларда иш ҳа қ ининг т ў ланишида сурункали кечикиб қ олишлар ва бошқалар. Шундай қ илиб, исти қ болда энг долзарб нарса энг кам иш ҳ а қ ининг даражаси ва уни индексациялашни та ҳ минан истеъмол нархларининг ў сиши даражасида са қ лаш масаласидир. Биро қ келгусида ҳам мабла ғ ларнинг етишмаслиги о қ ибатида паст разрядлар б ў йича компенсация т ў ловларидан к ў про қ микдорда фойдаланиб туриш режалаштирилади. Бу эса чамаси, малака даражасининг ў сишини ра ғ батлантиришни янада пасайтиришга олиб келади. Бюджетдан таш қ ари со ҳ ада истеъмол фондига соли қ юкини бос қ ичма- бос қ ич заифлаштириб боришга ва ходимларнинг якка тартибдаги иш ҳ а қ идан ва уларнинг фойдада иштирок этишидан келадиган даромадларидан олинадиган соли қ ни к ў пайтиришга ў тиш м ў лжалланди . Б унда а ҳ олининг ю қ ори даромадли гуру ҳ ларига соли қ солиш шкалалари қ атти қ лаштирилади. Шу билан бирга соли қ солиш тизими молиявий тадбирдан к ў ра тартибга солувчи тадбирга айланади.

Адабиётлар : 1 Герчикова И.Н. Деловая этика и регулирование международной коммерческой практики. Учебное пособие. М. Изд-во. «Консалтбанкир» 2002 2. Петрухин Ю.Ю., Борисов В.К. Этика бизнеса. Изд-во. «Дело» М. 2000 3. Шер Абдулла. Ахло қ шунослик. Т.: «ЎАЖБНТ» Маркази, 2003 4. Эрик Берн. Лидер и группа. О структуре и динамике организаций и групп. – Екатеринбург: Изд-во «Литур», 2000.

Похожие

Кичик бизнес корхоналарида бизнес режа

Бизнес психологияси

Бизнес инфраструктураси

Бизнес тузилмавий лойиҳалар (бизнес - структуравий лойиҳалар)

Маркетинг бизнес - режаси