Бизнес инфраструктураси - Экономика - Рефераты

Бизнес инфраструктураси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

143.5 KB

Бизнес инфраструктураси Режа: 1. Инфраструктура тушунчаси. 2. Бизнес иифраструктуранинг асосий элементлари ва функциялари. 3. Ўзбекистонда божхона тизими. 4. Ўзбекистонда суғурта тизими.

1. Инфраструктура тушунчаси. Мустақил Ўзбекистон Республикасини иқтисодий жихатдан ривожлантириш амалга оширилаётган хозирги шароитда содир бўлаётган туб иқтисодий ислоҳотларни, бозор иқтисодиётига ўтиш қонуниятларини билишни тақозо этади. Иқтисодий қонунларнинг талаблари ва амал қилиш хусусиятлари билан хисоблашмай туриб, мувафаккиятга эришиб булмайди. Иқтисодий жараёнлар ва ходисаларни билишда, фанлар, энг аввало бозор иқтисодиёти асослари ва ишлаб чиқаришни ташкил этиш жараёни ўсиб боради. Чунки у жамиятнинг базасини, ишлаб чиқаришни замонавий ташкил қилиш сир- асрорларини, иқтисодий қонуниятлар ва категорияларнинг туб мохиятларини очиб беради. Халқ фаровонлигига қаратилган ислоҳотларнинг ташаббускори ва ташкилотчиси бўлмиш давлат хусусий юксалтиришга мулкчиликка хуқуқ бериб, уни химоя остига олди, тадбиркорликни ривожлантиришга йўл очиб берди. Шуниси қувонарлики, кўбгина ишлаб чиқарувчилар ўзларининг хўжалик фаолиятларида иқтисодий эркинлик тажрибасини ошириш билан бирга бозор муносабатлари шароитларида тадбиркор киши ёки бизнесмен зиммасига тушадиган масъулият хиссини хам сезадиган бўлишди. Инсон бизнес билан

шуғулланган тақдирдагина бизнесни жойига қўйишни ўрганиб олиши мумкин. Лекин бозор шароитларида тўғри йўл топа билишни хозир хамма ўрганиши керак. Бозорнинг қандай тузилганини ва унинг анча мураккаб механизмлари қай тариқа ишлашини тушунмоқ лозим. Инфраструктура - лотинча сўз бўлиб, у infra - куйи, structura - тизим, - жойлашув маъносини билдиради. Халқ хўжалиги фаолиятини таьминлаш учун турли - туман хизмат кўрсатувчи тармоқлар комплекси: транспорт, алоқа, савдо, моддий-техника таьминоти, фан, маъориф, соғлиқни сақлаш, атроф - муҳитни мухофаза қилиш ва бошқаларни ўз ичига олади. Асосий ишлаб чиқариш ипфраструктураси - элекгр таьминоти, транспорт, йўл, омброр хўжалиги, алоқа тармоқларидир. Такрор ишлаб чиқариш шартларини таьминловчи ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш тармоқлари комплекси кабилар хам киради. 2. Бизнес инфраструктурасининг асосий элеметлари ва функциялари . Мамлакатимизда бугунги кунда бизнес инфраструктурасининг қуйидаги элементлари амал қ илмоқда: * Эмиссион банк ва эмиссия тизими. Бу тизим муомалага банк билетлари, пул ва

қимматбахо қоғозлар чиқариш билан шуғулланади. Эмиссия асосан давлат бюджетидаги камомадни тўлдириш, издан чиққан пул муомаласини тиклаш мақсадларида ўтказилади. Ўзбекистонда эмиссион банк бўлиб, Республика Марказий банки хисобланади. * Тижорат банки ва кредит тизими: Тижорат банки - бу, қўйилмалар (депозитлар) шаклидаги пул капиталлари ва жамғармалар хисобига барча тармоқ корхоналари учун универсал банк фаолиятларини амалга оширувчи кредит муассасаси бўлиб, кредит тизимининг етакчи бўгинидир. Хозирда Республикамизда «Микрокредитбанк», «Хамкорбанк», «Савдогарбанк», «Алоқабанк», «Асакабанк», «Парвинабанк», «Приватбанк», «Туронбанк» каби (жами 63 та) кўплаб тижорат банклари фаолият кўрсатмоқдалар. * Кредит уюшмалари: Кредит тизими вақтинча бўш пуллардан самарали фойдаланиш - ссуда фондини шакллантириш ва ундан фойдаланиш муносабатлари йиғиндисидир. Республикамизда «Аср», «Мададкор», «Олтин водий», «Барака», «Умид» каби (жами 24 та) кўплаб кредит уюшмалари фаолият кўрсатмоқдалар. * Биржалар:

Бу стандартлар ёки намуналар асосида савдо қилинадиган оммавий товарларнинг мунтазам улгуржи бозори (товар биржаси) ёки қимматбахо қоғозлар, олтин, чет эл валюталари бозори (фонд биржаси), ёхуд ишчи кучлари бозори (меҳнат биржаси) бўлиши мумкин. Биржа ва унинг турли шакллари бозор механмзмининг инфраструктурасини ташқил қилади. Биржалар келишувининг характерли белгиси товар ёки акция ва валюта курсларига бахонинг тебраниб туришига хақиқий ва чайков йўли билан таъсир қилишдир. * Аукционлар: * Солиқ тизими: * Суғурта компаниялари: * Махсус реклама агентликлари: * Савдо палаталари: Бизнес инфрастурктурасининг ушбу элементи амалий хамжамият манфаатлари йўлида ишловчи тадбиркор ва мутахассислар уюшмаси бўлиб, ўз ичига савдо агентларини бирлаштиради. Савдо агенлари бир ёки бир нсча корхоналар товарларини шартнома асосида сотадиган вакил хисобланади. Улар нархларни ўзлари белгилайди. * Божхона тизими: * Ёлланган ишчилар: Ёлланган ишчилар собик иттифок давридаги

иқтисодий тизимда хос булмаган бўлиб, бозор иқтисодиёти амал қилаётган хозирги даврда хаётимизга кириб келмоқда. Меҳнат ресурсларининг бу тури корхоналарда шартномаларга асосан, мутахассисликларига кўра фаолият кўрсатмокда. * Ўрта ва олий иқтисодий таьлим: Маълумки собиқ иттифоқ даврида ўқув муассасаларида иқтисодий билимлар жуда кам ўрин эгаллаган бўлиб, фақат иқтисодчилар тайерлашга мослашган ўқув юртлардагина ўқитилган. Бозор иқтисодиёти шароитида эса хар бир ўрта ва олий ўкув юртларида иқтисодий таълимлар кенг мажмуи берилмоқда. Бу эса хар қандай соха вакилларида, хох ўқитувчи,хох тиббиёт ходими, хох мухандис бўлсин, уларни мустақил тадбиркорлик фаолиятини юритишига кенг имкониятлар яратади. * Консалтинг компаниялари: Бу - корхоналар, фирмалар, ташкилотларнинг иқтисодий фаолиятига маслахат бериш билан шуғулланадиган ташкилотлар бўлиб, улар тадбиркорлик субъектлари фаолиятига оид жуда кўп масалалар шу жумладан, ташкилий-хуқуқий, ташқи иқтисодий фаолият соҳаси, бизнес режа тузиш, бухгалтерия хисоби, аудит ва бошқалар бўйича ишлаб чиқарувчиларга маслахат, ёрдам беради. Консалтинг фирмалари бозорни ўрганиш, прогнозлар бериш, жаҳон

товар бозорларидаги нарх-наволарни, халқаро хамкорлик объектларини техник- иқтисодий асосларни ишлаб чиқиш ва қўшма корхоналар ташкил этиш ва бошқалар бўйича ўз хизматларини таклиф этади. * Аудит компаниялари: Аудит компаниялари - корхона ва ташкилотларнинг молиявий- хўжалик фаолиятини текшириб берувчи, улар ишининг иқтисодий экспертизасини ў тказувчи мустақил компания; Аудитор компаниялар тў ла мустақилликка эга бўлиб, хеч кимга қарам эмас. Ўз ишини хар бир мамлакатда ёки халқаро миқёсда қабул қилинган хисоб-китоб ва тафтиш қ оидаларига биноан олиб боради. Тафтиш натижалари бошқалар учун сир сақланиб, эьлон этилмайди. 7 - жадвал Ўзбекистон Республикасини тадбиркорлик субектларни фаолиятини самарали булишларни таъмирловчи Давлат органлари ва бозор инфратузулмасини ташлик этувчи ташқилотлар ва уларнинг вазифалари № Ташкилотлар Тадбиркорлик субъктларини қўллаб- қувватлашдаги вазифалари.

1 Кичик вахусусий тадбиркорликиарни ривожлантришни рахбатлантриш бўйича Республикаси Мувофиклаштрувчи Кенгаши. Тадбиркорлик субъктларига хизмат курсатувчи ва қўллаб- кувватловчи ташқилотлар фаолиятларини муофиклаш. 2 Тавр ишлаб чиқарувчилар ва тадбиркорлар палатаси. Давлат бошқарув органлари олдида тадбиркорлик субъектларини манфаатларини химоя қилиш. 3 « ТИФ Миллийбанки» , « Асакабанк » , «Микрокредитбанк», «Хамкорбанк» ва бошқа тижорат банклар, Тадбиркорларга чет эл инвестициялар жалб этишда кумаклашиш, 4 Бюджетдан ташқари фондлар «Дехкон ва фермер хўжаликлари уюшмаси», «Тадбиркор аёл» ва бошқалар. Ахборотлар ва хизматлар курсатишни ташқил этиш,тижорат банклари оркали инвестицияларни жалб этишда кумаклашиш. 5 Суғурта кампаниялари «Мадад», «Кафолат» , «Ишонч» , «Узагросуғурта» ва Тадбиркорлик субъектлари фаолиятларидаги

бошқалар. таваккалчиликларни суғурталаш 6 Ўзбекистон Республикаси Давлат Мулк қўмитаси Тадбиркорлик субъектларига хорижий хамкорлар излашда, экспортбоп маҳсулотларни сотишда, бозор конъюнктураси борасида хамкорлик қилиш. 7 Ўзбекистон Республикаси Давлат Солиқ қўмитаси Тадбиркорлик субъектларини солиқ тўловларини амалга оширишларида ёрдамлар кўрсатиш. * Ижтимоий фондлар: Бизнес инфраструктурасининг бу элементи социал ахамиятга эга бўлиб, аҳолининг ёрдамга мухтож қатламларига ижтимоий ёрдам бериш ёшларни билим олишига кўмаклашиш, турли маънавий-маърифий йўналишларни қўллаб-қувватлаш мақсадларида ташкил этилади. Жумладан, «Соғлом авлод учун» жамгармаси, «Махалла», «Наврўз» хайрия фондлари, «Умид», «Меҳр нури» жамгармалари ва бошқалар. * Аукцион : бу - т овар ёки мол-мулкнинг энг юқори нарх таклиф килган шахс томонидан катга омма олдида ошкора

сотиб олиниши. Аукцион сотувчининг ў зи ташкил қилган, мажбурий ёки бу муносабатларда комиссионер сифатида чиқадиган махсус ташкилот орқали амалга оширилиши мумкин. * Ярмарка: бу - биринчи товарлар намунаси, даврий савдо манзили, иккинчи давлат рухсат берган вакгинча савдо шакли. Ярмаркалар кенг истеьмол товарлари ёки асбоб- ускуналарнинг наъмуналарини намойиш этувчи катта бозордир. Белгиланган муддатда маълум чекланган вақтда иштирокчиларга маҳсулот, товар намуналарини кўрсатиш учун маҳсулот ажратилган жойда харакат қилади, миллий ва халқаро миқёсда савдо шартномаларини тузади. Ярмаркада накд савдо - сотикка рухсат берилмайди. * Реклама агентлиги: бу - товар ёки кўрсатиладиган хизмат тўғрисидаги холис ахборот, талабни кўпайчириш мақсадларида харидорларга товарларнинг хоссалари, афзалликлари ва сотиб олиш шартларини етказиш ва ошкор этиш. Реклама матбуоти махсус фирмалар хақ олиб ташкил этади ёки товар сотувчи фирма уюштиради. Бозор иқтисодиёти шароитида реклама хизматларининг ахамияти кучайиб, муомала харажатида реклама харажатларнинг хиссаси ортиб боради.

Юқорида тавсифланган бизнес инфраструктурасининг барча элементлари бир-бирлари билан узвий алоқада бўладилар. Улар ишлаб чиқариш ижтимоий соҳалар, фан, маориф, соғлиқни сақлаш ва мудофага хизмат кўрсатадилар. Шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш жоизки, инфраструктуранинг элсментлари умумий, яхлит система ташкил этган бўлиб, улардан бирортасини фаолиятдан тўхташи бошқаларига хам салбий таъсир кўрсатади. 3. Ўзбекистонда божхона тизими. Божхона - чегара орқали ўтадиган жами юкларни, шу жумладан, багаж ва почта жўнатмаларини назорат қиладиган давлат муассасаси; ўтказилаётган юкларни текшириш ва улардан божхона йиғимлари ундириш билан шугулланади. Ўзбекистонда божхоналар, одатда денгиз ва дарё портларида, халқаро аэропортларда, темир йўл станцияларининг йирик чегара пунктларида ва мамлакатнинг йирик марказларида жойлашади. Божхона муассасалари ташқи савдода мамлакат манфаати таъминланишини назорат қилади, божхонага юклатилган вазифаларни бажаради ва божхона қоидалари бузилишига хамда контрабандага қарши кураш олиб боради. Ташқи иқтисодий алоқаларнинг ривожлана бориши муносабати билан божхона муассасаларининг ташкил этилиши ва вазифалари

такомиллашиб бормоқда. Ўзбскистон териториясида божхоналар фаолиятини уюштириш ва унга рахбарликни марказий божхона идораси - Ўзбскистон Республикаси Вазирлар Махкамаси хузуридаги Божхона қў митаси олиб боради. Божхона даромадлари - давлат бюджетинипг даромад бандларидан бири хисобланади. Мамлакат чегарасидан ўтаётган товарлардан бож ундириш натижасида хосил бўлади хамда божхона йиғимлари, чегара солиқ йигимлари, жарималар ва божхоналар томонидан мусодора қилинган товарларни сотишдан тушган пулдан иборат. Божхона деклорацияси миллий қонунчилик талабларига мувофиқ расмийлаштирилган хужжат. Чегара орқали ўтадиган юк хақидаги маълумотлар кайд этилади. 4. Ўзбекистонда суғурта тизими. Суғурта – ишлаб чиқариш муносабатларининг зарурий элементидир. У ижтимоий ишлаб чиқариш жараёнидаги моддий зарарларни қоплаш билан боғлиқдир. Нормал такрор ишлаб чиқариш жараёнининг муҳим шарти унинг узлуксизлиги ва тўхтовсизлиги ҳисобланади. Ишлаб чиқаришнинг доимий янгиланиб бориши инсонларнинг барча ижтимоий-иқтисодий формацияларда, шу жумладан

ривожланган жамиятда ҳам мавжуд эҳтиёжларини қондириш учун зарурдир. Агарда ижтимоий ишлаб чиқариш жараёни табиий офатлар ёки бошқа фавқулодда ҳодисаларнинг (ёнғинлар, портлашлар, эпидемиялар ва б.) салбий оқибатлари таъсирида тўхтаса ёки бузилса, у ҳолда жамият аввало турли олдини олиш тадбирларини амалга оширишга, мабодо улар кўзланган натижани бермаса, у ҳолда етказилган моддий зарарни қоплашга, ишчи кучини такрор ишлаб чиқаришнинг нормал шароитларини қайта тиклашга мажбур бўлади. Суғурта – бу кўрилиши мумкин бўлган зарарларни қоплашга мўлжалланган мақсадли суғурта фондларини унинг қатнашчилари ўртасида бадаллар ҳисобидан шакллантириш билан боғлиқ бўлган қайта тақсимлаш муносабатлари йиғиндиси. Ўзбекистон Республикасининг «Суғурта фаолияти тўғрисида»ги Қонунининг 3-моддасида суғуртага қуйидагича таъриф берилган: «Суғурта деганда юридик ёки жисмоний шахслар тўлайдиган суғурта мукофотларидан шакллантириладиган пул фондлари ҳисобидан муайян воқеа (суғурта ҳодисаси) юз берганда

ушбу шахсларга суғурта шартномасига мувофиқ суғурта товонини (суғурта пулини) тўлаш йўли билан уларнинг манфаатларини ҳимоя қилиш тушунилади». Ўзбекистоннинг бозор иқтисодиётига ўтишнинг ўзгармас элементларидан бири ўз суғурта индустриясини ташқил этишдир. Бу суғурта индустрияси суғурта бозорида тан олинган етакчи компаниялар билан рақобатлаша олиши керак. Бозор инфратузулмасини янада теранлаштиришга мўлжалланган ҳолда давлат суғурта ташқилотлари билан бир қаторда турлича суғурта хизматини кўрсатишга ихтисослашаётган кўп тармоқли суғурта компанияларини ташқил этиш масалалари ҳам ечилмоқда. Кичик ва хусусий бизнесни суғурта йўли билан ҳимоя қилишга ихтисослашган «Мадад» суғурта агентлиги бу тузулмада алоҳида ўринга эга бўлиб, унинг асосий мақсади тадбиркорларни суғуртавий қўллаб-қувватлашдир. Хусусий тадбиркорлик ва кичик бизнесни суғурта йўли билан ҳимоя қилувчи «Мадад» суғурта агентлиги акционерлик жамияти бўлиб, у Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони ва Вазирлар Маҳкамасининг 1995 йил 26 июлдаги 292-сонли

қарорига биноан ташқил этилган. Унинг таъсисчилари Ташқи иқтисодий фаолият Миллий банки, «Ўзсаноатқурилишбанк», «Пахтабанк», «Тадбиркорбанк», «Савдогарбанк» ҳамда Ўзбекистон Республикаси Савдо саноат палатаси, Тадбиркор аёллар Ассоциацияси ҳисобланади. Агентлик фаолиятининг асосий йўналишлари:  Хусусий тадбиркорлар ва кичик бизнес билан шуғулланувчиларнинг турли таваккалчиликларини суғуртавий ҳимоя қилиш;  Республикада кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантиришга йўналтирилган чет эл инвестицияларини суғуртавий ҳимоясини таъминлаш. Агентликнинг мижозлари:  Кичик корхоналар ва хусусий тадбиркорлик субъектлари;  Хусусий мулкдорлар синфи вакиллари;  Кенг аҳоли оммаси. Агентликнинг асосий вазифалари:  Тадбиркорлик таваккалчилигидан ҳимоя этиш мақсадида суғурта хизмати кўрсатиш.  Суғурталашнинг анъанавий турларини ҳам амалга ошириш. Чунончи, мулкни суғурталаш, транспорт воситалари эгаларини фуқаролик

жавобгарлигини, учинчи бир шахсга зарар кўрсатишини суғурталаш, шунингдек, бахтсиз ҳодисалардан суғурталаш ва бошқалар. “Мадад” суғурта агентлиги республикамиз ҳудудларида ўзининг 13 та филиалига эга, бу орқали кичик бизнес ва хусусий тадюиркорлар ва фуқароларга нисбатан олган мажбуриятларини ўз вақтида амалга оширишга ҳаракат қилади. Жамият аъзоларнинг меҳнатга яроқли ва ўзини- ўзи боқа олмайдиган т оифаларини таъминлаш учун миллий маҳсулотнинг бир қисми ажратилади. У пул шаклини олиб, ижтимоий суғурта фондига айланади. Меҳнат фондини яратиб, таксимлаш ва ишлатиш юзасидан пайдо бўлган молиявий муносабатлари ижтимоий суғуртанинг мазмунини ташкил қилади. Ижтимоий cy ғ yp та фонди уч манбадан - давлат, корхона ва ташкилот маблағлари, шахсий маблағларлан иборат бўлади. Суғурта фонди ғоят кўпчиликдан иборат суғурта иштирокчиларнинг пул маблағидан таш к ил топади. Иштирокчилар икки гypyxra бўлинади: cyғypталашга эхтиёжмандлар ва суғурталашни амалга оширувчилар. Маҳсулотнинг бир қисми узининг қиймат шаклида суғурталаш учун ажратилиб, пул фондига айланади, яъни cyғуpтa фондини ташкил этади. Мана шу фондни ташкил қилиш, тақсимлаш ва

ишлатиш юзасидан бўлган муносабатлар суғурталашнииг мохиятини ташкил этади. Бу фонд эхтимоли бор зарарни қоплаш учун ажратилади. У суғурталашга мухтожлар қўлидан суғурта пули сифатида зарарни қоплаш кафолатини зиммасига олган суғурта фирмаси қўлига ўтади. Умуман, Ўзбекистонда суғуртага талаб катта. Ўзбекистоннинг cyғypтa бозорида 60 га яқин давлат ва хусусий суғурта компаниялари бор. Уларнинг деярли ярми пойтахтда фаолият кўрсатадилар. Ўзбекистонда асосан учта компания машхур бўлиб, улар Ўзбекистон Рсспубликасининг давлат суғуртаси Бош бошқармаси, «Ўзбекинвест» миллий суғурта компанияси хамда «Мадад» суғурта агентлигилардан иборат.

Фойдалани шга тавсия этиладиган адабиётлар 1. Ўзбекистон Р еспубликаси К онституцияси Тошкент 1992 йил. 2. Ўзбекистон Республикаси «Т адбиркорлик тў ғ рисида » ги Қ онуни Тошкент 1991 йил. 3. Ўзбекистон Республикаси «Тадбиркорлик фаолияти эркинлигини кафолатлари тў ғ рисида»ги Қонун. Тошкент Адолат 2000 йил. 4. Ўзбекистон Республикаси « Хусусий корхона тў ғ рисида » ги Қ онун 2004 йил. 5. Ўзбекистон Республикасининг «К адрлар тайёрлаш миллий дастури » Тошкент 1997 йил. 6. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг Қарори «Лицензиялашни бекор қилиш хамда истеъмол товарларини олиб келиш ва Ўзбекистон Республикасининг ичик бозорида сотишни такомиллаштириш чора-тадбирлари тў ғ рисида” Хал қ сўзи 21.08.2002 йил. 7. И.А.Каримов “Ўзбекистон ўз исти қ лол ва тараққиёт йўли” Тошкент Ўзбекистон 1997 йил. 8. И.А.Каримов “Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда” Тошкент Ўзбекистон 1999 йил. 9. И.А.Каримов “Иқтисодий ислохотларни чу қ урлаштириш йўлида” Тошкент Ўзбекистон 1997 йил. 10. И.А.Каримов “Ўзбекистон XXI аср бўсағасида хавфсизликка тахдид барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари” Тошкент «Ўзбекистон» 1997 йил.

11. И.А.Каримов “Эришган марраларимизни мустахкамлаб ислоҳотлар йўлидан изчил бориш-асосий вазифамиз” Халқ сўзи 10.02.2004 йил. 12. И. Каримов «Янгиланиш ва барқарор тараққиёт йўлидан янада изчил харакат қилиш, халқимиз учун фаровон турмуш шароити яратиш – асосий вазифамиз», «Ҳалқ сўзи» 13 феврал 2007 йил. 13. А.Абдуллаев., А.Айбешов “Бизнесни бошқариш тизимлари” Ўқув қўлланма Андижон 2002 йил. 14. Абдуллаев., А.Айбешов “Кичик бизнесни бошқариш” Тошкент Молия 2003 йил. 15. Абчук.В.А. «Тадбиркорлик ва таваккалчилик» Санкт-Петербург 1991й 16. Балашевич М.И. « Кичик бизнес ватанимиз ва хорижий давлатлар тажрибалари » . Москва 1995 йил. 17. Бочкаи.Т., Месенад., Ника.Д., Сен.Е. (Венгер тилидан таржима) «Хўжалик таваккалчилиги ва уни бошкариш» «Экономика» 1989 йил. 18. В.А Чжен « Бозор қ онуниятлари асослари » Том-3 Тошкент « Бизнес котолог » 1996 йил. 19. В.А.Чжен “Бозор шароитида минта қ анинг тармо қ тара ққ иёти” Том-5 Тошкент « Бизнес котолог » 1997 йил. 20. В.А.Чжен «Хусусийлаштириш асослари» Т.ИПК 1996 йил.

Похожие

Туризм инфраструктураси ривожланишининг назарий асослари

Кичик бизнес корхоналарида бизнес режа

Бизнес мулокоти

Бизнес психологияси

Бизнес тузилмавий лойиҳалар (бизнес - структуравий лойиҳалар)