Bankning aktiv operatsiyalari tahlili - Экономика - Рефераты

Bankning aktiv operatsiyalari tahlili

Загружено в:

15.09.2023

Скачано:

0

Размер:

239 KB

Bankning aktiv operatsiyalari tahlili Reja: 1. Bank aktivlari holati va dinamikasi tahlili 2. Bank aktivlarining daromadliligi tahlili 3. Bank aktivlari risklilik darajasi tahlili 4. Bank aktivlari likvidliligi tahlili 5. Bank aktivlaridan samarali foydalanishning tahlili

Bank aktivlari holati va dinamikasi tahlili Ma’lumki, bank resurslarini joylashtirish bilan bog’liq bo’lgan operatsiyalar, aktiv operatsiyalar deyiladi, boshqacha qilib aytganda bankning aktiv operatsiyalari bu bank tomonidan foyda olish maqsadida o’z mablag’lari va jalb qilingan mablag’larni samarali yo’naltirishdir. Ko’pchilik iqtisodiy adabiyotlarda bankning aktiv operatsiyalari deganda, eng avvalo, resurlarni daromad olish maqsadida yo’naltirilgan aktivlar, ya’ni qimmatbaho qog’ozlarga qilingan investitsiyalar, kreditlar, lizing va faktoring operatsiyalari nazarda tutiladi. Boshqacha qilib aytadigan bo’lsak, bank aktiv operatsiyalari daromad keltiruvchi aktivlarni ko’paytirish, ya’ni bank likvidligini saqlagan holda aktivlarning qolgan qismini daromad keltirish uchun joylash bo’lib, hisoblanadi. Bundan tashqari, bank aktivlariga uning faoliyatini xavfsiz va samarali tashkil etish uchun zurur bo’lgan kassadagi naqd pullar, Markaziy bankdagi vakillik hisobvaraqlari va majburiy zaxira fondidagi mablag’lar, boshqa banklar bilan vakillik hisobraqamlari qoldiqlari, asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, kambaholi tez eskiruvchi buyumlar kabi aktivlarga ega bo’lmog’i lozim. Bankning aktiv operatsiyalarini to’rt guruhga bo’lish mumkin: • kredit operatsiyalari, buning natijasida bankning kredit portfeli shakl-lanadi; • investitsiya operatsiyalari, investitsiya portfelini shakllantirish uchun asos bo’ladi; • kassa va hisob-kitob operatsiyalari, bank o’z mijozlariga ko’rsatadigan asosiy xizmat turlari; • boshqa aktiv operatsiyalar, ya’ni barcha bank operatsiyalarini samarali amalga oshirishga tegishli infrastruktura yaratish bilan bog’liq operatsiyalar. Bank aktivlarining tarkibi deyilganda balans yakuniga nisbatan har xil sifatdagi aktivlar salmog’i tushuniladi. Bank aktivlari holati, dinamikasi, samaradorligi kabi masalalar doimiy ravishda tahlil etilmog’i lozim. Shu bilan birga aktivlarning likvidliligi, daromadliligi va risklilik darajasi tahlili faoliyat muvoffaqiyatining garovi hisoblandi. Bank aktivlarining uning passivlari bilan mutanosibligini ta’minlash

ham muhim ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun ham bank aktivlari uning xodimlari, auditorlar va markaziy bank tomonidan o’rganilib, tahlil qilib borishning davr talabi bo’lib qoladi. Har qanday bank ham o’zining aktivlarining tarkibini samarali shakllantirishda ma’lum bir muammolarga uchraydilar. Bank aktivlarining sifati, aktivlarning maqsadga muvofi q tuzilishiga, likvidligi, aktiv operatsiyalarning diversifi katsiyasiga, riskli aktivlarning hajmiga, muammoli va sifatsiz aktivlarning salmog’i va aktivlarning o’zgaruvchanlik sifatlariga bog’liq. Bank aktivlarini tahlil qilganda quyidagilarni aniqlash lozim: – Bank aktivlarining umumiy qoldig’i hisobot davrida qancha o’zgar- ganligini; – Aktivlarning tarkibini – mablag’lari asosan qaysi aktivlarga sarflanganini; – Bank aktivlari tarkibining hisobot davrida (tahlil qilinayotgan davrda) qanchalik o’zgarganligini va ularning o’zgarish sabablarini; – Bank aktivlarining likvidligini; – Bank aktivlarining samarali foydalanish ko’rsatkichlarini hamda ular-ning hisobot va o’tgan davrdagi tafovutlarini; – Bank aktivlaridan samarali foydalanishga ta’sir etuvchi omillarni (ijo-biy va salbiy) hamda foydalanish samaradorligini oshirish yo’llarini. Bu ko’rsatkichlarni aniqlab tahlil qilib, bank aktivlaridan foydalanish samaradorligini oshirish yo’llarini belgilash lozim bo’ladi. Bank aktivlarining holati uning faoliyati davomida o’zgarib turadi. Bank aktivlarining holati ijobiy yoki salbiy tamonga o’zgarishi mumkin. Bank aktivlarining qanday o’zgarishi aktivlarni boshqarishga va to’g’ri yo’naltirishga bog’liq. Shuning uchun ham bank aktivlarining holatini muntazam ravishda o’rganib, ularning o’zgarishini tahlil qilib borish lozim. Tahlilda birinchi navbatda bank aktivlarining umumiy summasi hisobot davrida qanchalik o’zgarganligini (ko’paygan yoki kamayganligini) aniqlash, undan keyin esa o’zgarish sabablarini aniqlash lozim.

Asosiy e’tibor aktivlar tarkibining o’zgarishiga qaratilmog’i lozim. Bunda daromad keltiradigan va daromad keltirmaydigan aktivlar, likvid yoki nolikvid aktivlar holati to’liq talqin qilinmog’i lozim. Bundan tashqari, bank aktivlari tarkibida bank faoliyati uchun umuman keraksiz aktivlvar mavj udligi va ularni «ishchan» aktivlarga aylantirish chora-tadbirlari ishlab chiqilishi lozim. Kredit garoviga olingan mol-mulklar, ombordagi keraksiz asbob-uskunalar va vaqtincha foydalanilmayotgan bino-inshootlar shular jumlasiga kiradi. 1-jadval «A» Bankning aktivlari holati va dinamikasi (yil boshiga) № Ko’rsatkichlari O’tgan yil Joriy yil Farqi O’zgarishi %qoldig’i mln. so’m ulushi % qoldig’i mln. so’m ulushi % mln. so’ m % 1 . Kassadagi naqd pullar va boshqa to’lov hujjatlari (10100) 1728 3,89 1560 3,46 –168 – 0,4 3 –9,7 2 . Bankning O’zRMB hisobvaraqlari (10300) 2037 4,59 2150 4,77 113 0,18 5,5 3 . Bankning boshqa banklardagi hisobvaraqlarig a (10500) 593 1,33 593 1,31 0 - 0,0 2 0 4 . Davlat obligatsiyalari (10700) 55 0,12 55 0,12 0 - 0,0 1 0 5 Qimmatli 342 0,77 320 0,71 –22 – –6,2

. qog’ozlarga qilingan investitsiyalar (10800) 0,0 6 6 . Sotib olingan debitorlik qarzlari – faktoring (11100) 18 0,04 0 0 -18 - 0,0 4 0 7 . Kreditlar (12100; 12500; 12600; 12700; 13100; 14500; 14900; 15000; 15100; 15200; 15300; 15400; 15500. 28895 65,05 28240 62,62 -655 - 2,4 3 -2,3 8 . Lizing (15600) 2021 4,55 2860 6,34 839 1,79 41,5 9 . Asosiy vositalar (16500) 5059 11,39 5280 11,71 221 0,32 4,4 1 0. Nomoddiy aktivlar (16600) 162 0,36 162 0,36 0 - 0,0 1 0 1 1. Boshqa aktivlar (19900) 3510 7,901 3880 8,603 370 0,70 10,5 JAMI: 44420 100 45100 100 680 0 1,5 2 – Bank faoliyati tahlili Bankning aktivlari holatini tahlil qiladigan bo’lsak, eng likvid sanalgan kassadagi naqd pullar yil davomida 1,7 mlr so’mdan 1,6 mlrd so’mgacha kamaygan, ya’ni yil davomida kassadagi naqd pul qoldig’i 168 mln so’mga kamaygan. Markaziy bankdagi mablag’larda esa aksincha o’sish sur’ati kuzatilgan,

natijada yil davomida 2,03 mlrd so’mdan 2.15 mlrd so’m (yoki 105.55%) ga oshgan, bu bankning likvidligiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Bankning boshqa banklardagi pul mablag’lari o’zgarishsiz qolgan ammo uning aktivlardagi tutgan ulushi biroz kamaygan xolos, bundan banklardan pul mablag’larini oldi-sottisi yil davomida yaxshi yo’lga qo’yilmaganligini ko’rish mumkin. Daromad keltiruvchi aktivlarning faqat lizingdan tashqari barchasi kamayish tendensiyasini qayd qilgan. Jumladan, davlat obligatsiyalari bilan savdo hajmi yil davomida o’zgarishsiz qolgan, demak, yil davomida davlatning budjet mablag’lari profi tsit bilan chiqqan hamda bank keyinchalik ham foyda olish maqsadida bu aktivlarni sotmagan. Faktoring operatsiyalarini tahlilni ko’radigan bo’lsak, bank yil boshida 18 mln so’m miqdorida debitorlik qarzlarini sotib olgan, yil davomida bu miqdor o’smagan, fi krimizcha bank xodimlari sotib olingan debitorlik qarzini yil davomida uzishga qiynalgan, shuning uchun yil oxiriga kelib bu aktivdan zo’rg’a qutilgan va yil oxiriga hech qanday vositachilik mablag’larisiz yopgan. Kredit operatsiyalari bo’yicha ham shu holat, ya’ni yil davomida kredit hajmi 28.9 mlrd so’mdan 28.6 mlrd so’mga kamaygan, kredit operatsiyalarning kamayishi bankning to’lovga qodirligi hamda likvidlik masalalariga ehtiyotkorlik bilan yondoshganligidan bilish mumkin. Lizing operatsiyalari esa, aksincha yil davomida o’sish sur’atlarini tashkil qilgan. Yil boshida 2 mlrd so’m miqdorda lizing operatsiyalari amalga oshirilgan bo’lsa, yil oxiriga kelib bu ko’rsatkich 2.8 mlrd so’mni tashkil qildi, ya’ni o’sish sur’atlari deyarli 1.5 marta yoki 839 mln so’m bo’lgan. Demak, korxona yil davomida daromad keltiruvchi aktivlardan lizing operatsiyalarini risksizroq va ko’proq daromad olish manbasi sifatida ko’rgan. Daromad keltirmaydigan hamda likvidlikni ta’minlaydigan aktivlar miqdori ham o’sgan yil boshida asosiy vositalar 5 mlrd so’m bo’lib, yil oxiriga kelib bu 5.2 mlrd so’mni tashkil qilgan, o’sish sur’atlari 105 % yoki 221 mln so’m, bu holni bank yil davomida o’zining texnologik holatini yaxshilashga qaratilgan siyosati natijasi sifatida qarash mumkin.

Umuman olganda bank aktivlari yil boshida 44.4 mlrd so’m bo’lib, yil oxiriga borib bu 45.1 mlrd so’mni tashkil qilgani holda 101.5 %ga o’sgan. Bunga salmoqli ta’sir qilgan lizing operatsiyalari (839 mln so’m), boshqa aktivlar (370 mln so’m), asosiy vositalar (221 mln so’m) va Markaziy bankdan olish kerak bo’lgan pul mablag’lari o’sishini (113 mln so’m) keltirish mumkin. Kassadagi naqd pullar (168 mln so’m) hamda kredit operatsiyalari (655 mln so’m)ga kamayishi jami aktivlar miqdorining o’sishiga salbiy ta’sir o’tkazgan. Eng asosiysi, bank mutloq likvid mablag’lar hamda eng ko’p daromad keltiruvchi aktivlarning keskin kamayishi bankni daromadligini pasaytirgan, ammo likvidligini saqlab qolishiga harakat qilgan demak, yil davomida bank qandaydir yo’qotish yoki zararlarni qoplash bilan shug’ullangan, ikkinchi holda esa bank noto’g’ri strategiya tanlovi asosida harakat qilgan. Bank aktivlari miqdorining tarkibi va dinamikasini o’rgangan holda, ularga ta’sir etuvchi omillar va ularni bartaraf etish chora-tadbirlar belgilanmog’i lozim. Buning uchun aktivlar daromadliligi nuqtayi nazaridan ham tahlil etilmog’i lozim. Bank aktivlarining daromadliligi tahlili Bank faoliyatining asosiy pirovard maqsadi daromadni maksimal darajada olishdan iboratdir. Shu nuqtayi nazardan olganda, bank aktivlarining daromadliligini baholash muhim ahamiyat kasb etadi. Bank aktivlari faoliyat natijasida daromad keltirishiga qarab; daromad keltiradigan aktivlar va daromad keltirmaydigan aktivlarga bo’linadi. Daromad keltiruvchi aktivlarni baholash muhim ahamiyatga ega. Ular kredit salohiyatining asosini va bankning ssuda portfelini tashkil etadi. Daromad tahlili sifat ko’rsatkichiga nisbatan miqdor ko’rsatkichiga ko’proq tegishlidir, shu sababdan u bank faoliyatini baholashda katta ahamiyatga ega. Bank kapitalini oshirish va kredit potensialini mustahkamlash uning mustahkamligiga bog’liqdir. Bankn ing daromadi, asosan, kreditlar bo’yicha foiz stavkasi, kredit qo’yilmalari hajmi va bank likvidliligiga bog’liq.

Bankning daromad keltiradigan aktivlarga: • barcha turdagi turli xil kreditlar berishga sarfl angan mablag’lar; • DQMO va boshqa qimmatbaho qog’ozlarga sarfl angan mablag’lar; • qimmatli qog’ozlar, lizing va faktoring operatsiyalri va boshqalar kira-di. Bank aktivlarining asosiy qismini, odatda mijozlarga beriladigan kreditlar va banklararo kreditlar tashkil etadi. Bank amaliyotida bank krediti, bank oladigan daromadlarning asosiy qismini ta’minlaydi. Bank krediti iqtisodiyotda kredit munosabatlarining keng tarqalgan shakli bo’lib, bunda pul mablag’lari kredit obyekti bo’lib xizmat qiladi. Ma’lumki bankda daromad keltiruvchi aktivlar katorida kreditlardan tashqari, qimmatli qog’ozlar, chet el valyutasiga jalb qilingan mablag’lari ham mavjud. Albatta ushbu aktivlarning ham tarkibini o’rganib chiqish muhimdir. Aktivlarning maqsadga muvofi q joylashishi bo’yicha umumiy ko’rsatkich bu daromad keltiruvchi aktivlarning umumiy aktivlar summasiga nisbati bilan aniqlanadi. Bankning daromad keltiruvchi asosiy aktivlari bu mijozlarga berilgan kreditlardir. Bankning ikkinchi daromad kel tiruvchi aktiv turi bu davlatning qisqa muddatli obligatsiyalari (DQMO)ga jalb qilingan aktivlardir. Banklarning daromad kelti ruvchi aktivlari qatorida banklararo kreditlar va investitsiyalar kichik salmoqni tashkil qiladi. Bankining aktiv operatsiyalarida daromad keltiruvchi aktivlarni ko’paytirish, ya’ni bank likvidligini saqlagan holda aktivlarning qolgan qismini daromad keltirish uchun joylash muhim ahamiyat kasb etadi. Daromad keltiruvchi aktivlarning asosiy daromad tarkibi foizli daromadlardir. Foizli daromad manbayi kreditlarni bir soha yoki tarmoqqa emas, balki bir nechta tarmoqqa joylashtirish kerak. Banklarda daromadlar tarkibini ko’paytirish uchun bank daromad keltiruvchi xizmatlar turini ko’paytirishi kerak. Bankning daromad keltirmaydigan aktivlariga quyidagilar kiradi; • kassadagi naqd pullar va boshqa pul mablag’lari; • asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar; • kapital va boshqa joriy xarajatlar;

• Markaziy bankdagi vakillik va zaxira fondi hisobraqamlar qoldig’i. Bank aktivlari xajmida daromad keltirmaydigan aktivlar salmog’ini yuqori bo’lishi bankning resurslar bazasidan samarasiz foydalanilganini ifodalaydi. Bankka daromad keltiruvchi va daromad keltirmaydigan aktivlarni tahlil qilish, ularning funksiyalari iqtisodiy sharoitga bog’liq holda ular tarkibini o’zgartirib turish kerakligi to’g’risida xulosa chiqarishga imkon bermoqda. Iqtisodiy beqarorlik sharoitida faoliyatsiz aktivlarning ko’pgina qismi faoliyat qilayotgan aktivlarning elementlariga aylanadi, ko’pincha bu valyuta va harakatsiz aktivlarga tegishlidir. Bank o’zlarining balanslari strukturasini doimiy ravishda uning daromadliligi nuqtayi nazaridan tahlil qilib borishlari kerak. 2-jadval «A» bankning daromad keltiruvchi aktivlari tarkibi va dinamikasi (yil boshiga) № Daromad keltiruvchi aktivlar O’tgan yil Joriy yil Farqi Qoldig’i mln. so’m ulushi % Qoldig’i mln. so’m ulushi % mln. so’m ulushi % 1 . Davlat obligatsiyalari 55 0,2 55 0,2 0 0 2 . Qimmatbaho qog’ozlarga qilingan investitsiyalar 342 1,1 320 1,0 -22 -6,4 3 . Sotib olingan debitorlik qarzlarifaktoring 18 0,06 -18 - 100,0 4 . Kreditlar– jami: 28895 28240 -655 -2,3 shu jumladan: daromad hisoblanishi 102 110 8 7,8

to’xtatilgan muommoli kreditlar; Daromad keltiruvchi kreditlar 28793 92,2 28130 89,7 -663 -2,3 5 . Lizing 2021 6,5 2860 9,1 839 41,5 Jami:Daromad keltiruvchi aktivlar. 31229 100 31365 100 136 0,4 «A» bankning o’tgan yil holatiga daromad keltiruvchi aktivlarning jami aktivlardagi ulushi; Daromad keltiruvchi aktivlar ______________________________ x 100%= 31229 x100%=70,3%. Jami aktivlar 44420 Joriy yil holatiga = 31365__________ x100% =69,5%. 45100 Daromad keltiruvchi aktivlarning bank aktivlaridagi ulushi yil davomida 0,8 foizga kamaygan. Bankning daromad keltiruvchi aktivlaridan past daromad keltiruvchi lekin nisbatan past riskka ega bo’lgan davlat qisqa muddatli obligatsiyalari yil davomida o’zgarmagan. Yil boshida 55 mln so’m qoldig’i bo’lib, yil oxiriga kelib bu qiymat o’zgarmagan. Biroq aktivlarning ulushidagi qiymati 0.05 %ga kamaygan. Qimmatli qog’ozlarga qilingan investitsiyalar hajmi esa yil boshidagi 342 mln. so’mdan yil oxiriga borib 22 mln. so’mga kamayib 320 mln. so’mni tashkil qilgan, buni ikki holat bilan izohlasa bo’ladi, birinchidan, bank yil davomida yo’naltirilgan investitsiyalarni miqdorini qimmatli qog’ozlarni sotib olishni

kamaytirish hisobiga kamaytirgan yoki ikkinchidan, qimmatli qog’ozlarga yo’lantirish kerak bo’lgan mablag’larni yuqori daromad keltiruvchi aktivlarga yoki likvidligni ta’minlash maqsadida vaqtincha saqlab turgan bo’lishi hisobiga kamaygan bo’lishi mumkin. Bank tomonidan yil boshida berilgan kreditlar qoldig’i 28,9 mlrd so’mni tashkil etgan bo’lib, o’sha holatga nisbatan 102 mln so’m (berilgan kreditlarning 0,4 %) ni muammoli kreditlar bo’lgan, yil oxiriga kelib berilgan kreditlar miqdori 8 mlrd so’mga kamaygani holda 20,8 mlrd so’mni tashkil qilgan, ammo bankning muammoli kreditlari miqdori 510 mln so’m (yil oxiridagi berilgan kreditlarning 2,4 %) bo’lgan yoki 5 marta oshgan. Yil boshida daromad keltirayotgan kreditlar jami daromad keltirayotgan aktivlarning 91.6 % ini tashkil qilgan bo’lsa, yil oxiriga kelib bu ko’satkich 43.9 %ga kamaygani holda 49,5 ni tashkil qildi, demak, bankning yil boshida daromad keltirayotgan kreditlari yil davomida o’tkazilgan kredit monitoringi natijasida kreditlarning sifat ko’rsatkichlari pasaytirilgan, bu yil boshida daromad keltirayotgan kreditlarning keyinchalik daromad keltirmasligi, foiz to’lovlari to’lanmayotgandan muammoli kreditlar ko’paygan bo’lishi mumkin. Bu salbiy holatdir, bank yil davomida muammoli kreditlari ko’payotganligi sababli kredit berishni kamaytirgan bo’lishi mumkin. Bankning o’tgan yil davomida olingan aktivlardan daromadlari eng salmoqlisi lizing operatsiyalaridan olingan daromad bo’lgan. Yil boshida lizing operatsiyalari 2 mlrd so’mni tashkil qilgan bo’lsa, yil davomida 10 marta (yoki 18,9 mlrd so’mga) ko’payib 20,1 mlrd so’mni tashkil qilgan. Ko’rinib turibdiki lizing operatsiyalaridan olingan daromad barqaror bo’lganligi sababli bank lizing operatsiyalarini eng asosiy daromad keltiruvi aktivlar sifatiga qaragan. Bank yil boshida daromad keltiruvchi aktivlarining 91.6 % ini kredit operatsiyalari tashkil qilgan. Ammo yil davomida bank daromad keltiruvchi aktivlarini diversifi katsiya qilgani holda kredit operatsiyalarining ulushini 91,6 % dan 47,7 % ga kamaygan bo’lsa, buning hisobiga lizing operatsiyalari yil boshida 6,43 % dan 48,99 % ga oshgan. 3-jadval

«A» bankning aktiv operatsiyalaridan olgan daromadlari tahlili (yil boshiga) № O’tgan yil Joriy yil Farqi 1 . Davlat obligatsiyalari 5 5 1 0 5,5 5 5 1 0 5,5 0 0 0 2 . Qimmatli qog’ozlarga qilingan obligatsiyalar 3 45 6 20, 7 3 31 8 26, 5 - 14 2 5,7 8 3 . Sotib olingan debitorlik qarzlariFaktorin g 1 8 2 0 3,6 9 2 0 1,8 - 9 0 - 1,8 4 . Daromad keltiruvchi kreditlar 2 6860 2 0 53 72 2 8461 1 8 51 23,0 1 601 - 2 - 249,0 5 . Lizing 1 830 1 6 29 2,8 2 440 1 6 39 0,4 6 10 0 97, 6 JAMI: 2 9108 X 56 94,6 3 1296 X 55 47,16 2 188 X - 147,44 O’rganilayotgan davrda bankning Davlat obligatsiyalariga kiritgan mablag’laridan o’rtacha 5,5 mln so’m miqdorda daromad olgan, yil oxirida ham bu qiymat o’zgarmay qolgan. Yil boshida qimmatli qog’ozlarga yo’naltirilgan mablag’lardan 21,12 mln so’m miqdorida daromad olgan bo’lsa, bank yil oxiriga borib, qimmatli qog’ozlarga yo’naltirilgan mablag’larning yil boshidagi qoldig’i yil oxiridagi qoldig’iga nisbatan kamaygan bo’lsa hamki, daromadlilik darajasi 2 foizga oshganligi samarasida 25,6 mln so’m daromad oldi. Sotib olingan debitorlikDaromad keltiruvchi aktivlar o‘rtacha qoldig‘i ( mln.so‘m daromad darjasi (%) daromad miqdori ( ) mln.so‘m o‘rtacha qoldig‘i ( mln.so‘m daromad darjasi (%) daromad miqdori ( ) mln.so‘m o‘rtacha qoldig‘i ( mln.so‘m daromad darjasi (%) daromad miqdori ( ) mln.so‘m

qarzlari bo’yicha esa daromad yil oxiriga borib olinmagan, bunda faktoring operatsiyalarini yil davomida qilinmaganligi sabab. Daromad keltiruvchi kreditlarning yil boshiga daromadlilik darajasi 20 % bo’lib 5758,6 mln so’m daromad olib kelgan, biroq yil oxiriga borib daromadlilik darajasining 2% ga kamaygani hamda berilgan kreditlar miqdorining keskin tushishi natijasida ham kreditdan olingan daromadlilik 663 mln so’mga kamayib 457,6 mln so’mni tashkil qilgan. Lizing operatsiyalari esa, aksincha yil boshida qilingan lizing operatsiyalari natijasida 323,4 mln so’m daromadlilik bo’lsa, yil oxiriga borib bu qiymat 457,6 mln so’mni tashkil qilgan, bu holatda lizingni yil boshidagi daromadlilik darajasi 16 % yil oxiriga borib ham o’zgarmagan, lekin lizingning miqdori 839 mln so’mni tashkil qilgan. Bankning yil davomida daromad keltiruvchi aktivlarining daromadlilik darajasini tahlili jarayonida yil boshida eng ko’p daromad keltirgan bu faktoring hamda kredit operatsiyalari bo’lgan. Yil oxiriga borib esa kredit operatsiyalarining daromadlilik darajasi kamaygan , bu berilgan kreditlar tarkibida shubhali kreditlarning salmog ’ i ko ’ payib ketganidan bo ’ lishi mumkin . Lizing operatsiyalarining daromadlilik darajasi o ’ zgarmagan bo ’ lsa ham lekin , yil oxiriga qoldig ’ ining ko ’ pligi sababli daromad keltirgan mablag ’ lar qiymati ortgan . Hisobot yilida bankning aktiv operatsiyalaridan olgan daromadlarining miqdori, asosan lizing operatsiyalarining rivojlanishi hisobiga to’g’ri keladi. Bank kelgusi davrda asosiy e’tiborni kredit operatsiyalari sifatini oshirishga va investitsion operatsiyalarni rivojlantirishga qaratishi lozim. Bank aktivlari risklilik darajasi tahlili Aktiv operatsiyalar uchun risk darajasi muhim rol o’ynaydi. Ma’lumki ko’pgina banklar katta foyda izidan quvib, likvidlilikni esdan chiqaradi. Bu yo’nalishda ularga o’z mijozlarining moliyaviy holatini chuqur o’rganish va to’lovga qobiliyatlilik darajasini tahlil qilishni tavsiya qilish mumkin. Bank risklari aktivlarning qiymatini oshishi yoki pasayishiga sabab bo’ladi. Xalqaro Bazel qo’mitasi tomonidan ishlab chiqilgan aktivlarni riskka tortish tizimi

Xalqaro standartlar sifatida qabul qilingan. Aktivlarning shkalasi bo’yicha riskka tortishda ularni quyidagicha guruhlash mumkin: 1. Risksiz, ya’ni risk darajasi nolga teng bo’lgan aktivlar. Bunday aktivlarga kassadagi pul mablag’lari, Markaziy bankdagi «Nostro» vakillik hisob varag’idagi mablag’lar, hukumatning qisqa muddatli qimmatli qog’ozlari, Markaziy bankka qayta hisobga olinadigan trattalar kiradi. 2. Risk darajasi 10 % ga teng bo’lgan aktivlar: Bunday aktivlarga hukumatning uzoq muddatli qimmatli qog’ozlari, hukumat tomonidan kafolatlangan obligatsiyalar kiradi. Ushbu qimmatli qog’ozlar bo’yicha to’lov summasi kafolatlangan. Lekin uzoq muddat davr mobaynida qimmatli qog’ozlar bozorida kurs oshishi mumkin. Bunday sharoitda hukumatning uzoq muddatli qimmatli qog’ozlarining daromadlilik darajasi pasayadi. 3. Risk darajasi 20 % ga teng bo’lgan aktivlar: Bunday aktivlar toifasiga bankning boshqa banklardagi «Nostro» vakillik hisobvarag’ining qoldig’i, inkassatsiya jarayoniga qo’yilgan pul mablag’lari kiradi. 4. Risk darajasi 50 % ga teng bo’lgan aktivlar: Bunga ipoteka bilan ta’minlangan ssudalar, boshqa bankning qimmatli qog’ozlari kiradi. Bularga 50 % risk darajasini berilishiga sabab, banklar boshqa tijorat strukturalariga nisbatan yuqori likvidlik va to’lovga qobillikka ega bo’lgan muassasalar hisoblanadi. Shu sababli ularga korxona va tashkilotlarning qimmatli qog’ozlariga qaraganda past risk beriladi. 5. Risk darajasi 100 % ga teng bo’lgan aktivlar: Bunday aktivlar toifasiga korxona va tashkilotlarning qimmatli qog’ozlari, mijozlarga berilgan ssudalar, bankning asosiy vositalari kabi aktivlar kiradi. Aktivlarning risklilik darajasi inobatga olingan miqdoridan bank bank kapitalining yetarlilik darajasini aniqlashda foydalaniladi. Mijozlarga berilgan ssudalarga 2 xil risk uchraydi: a) kreditni qaytmaslik riski; b) foiz riski.

Bank aktivlarining barchasi riskga moildir. Ushbu risklarni aniqlash va mavjud bank to’g’risidagi qonunchiligidan hamda har bir bankning o’zining olib borayotgan siyosatidan kelib chiqib ushbu risk larni me’yorida saqlashni ta’minlash kerak. Bank aktivlarining tarkibini o’rganib olinadigan natijaga qarab turli xil risklarni tahlil qilish mumkin. Foiz riskini aktivlarning tuzilishiga qarab, daromadliligiga qarab aniqlash mumkin. Ammo bank ishida asosiy risk bu aniq operatsiyalar bo’yicha mablag’larni yo’qotishdir. Shuning uchun ham ushbu risklarni kamaytirish uchun aktivlarning tuzilishini chuqur o’rganishga to’g’ri keladi. Bank aktivlari birinchi navbatda qisqa muddatli kelajakni nazarda tutadi va har kungi bank balansini boshqarish ishi bilan bog’liqdir. U bank faoliyatida daromadni oshirish va risk larni chegaralashga yo’naltirilgan. Shuning uchun aktivlarni boshqarishning moliyaviy jihatdan asosiy maqsadi: • uning daromadini oshirish; • faoliyatidagi risklarni pasaytirish; Shuningdek, u uzoq muddatli strategik rejalashtirishda ham muhim rol o’ynaydi. Bank aktivlarini tahlil qilish uchun muammoli kreditlarni tasniflash asosida berilgan ssudalar va boshqa aktiv larni baholash zarur. Aktivlarni andozaviy, shubhali va zarar keltiradigan turlariga tasnifl ash tizimi barcha aktivlar reytingini miqdor jihatdan aniqlash, shuningdek, kreditlardan zarar ko’rish hollariga mo’ljallangan zaxiralar yetarliligini baholash imkonini beradi. Asosan uzoq muddatli ssudalar, naqd pullar va vakillik hisobvaraqlari, ssuda va boshqa aktivlar holatiga e’tibor qaratiladi. Bankning aktiv operatsiyalari tahlili daromadlilik, risk darajasi, likvidlilik nuqtayi nazaridan amalga oshirilishi kerak. Bank taraqqiyoti manbalaridan ma’lumki, bank aktivlari daromadliligi va likvidliligi bir-biriga qaramaqarshidir. Likvidlilik va uning da romadliligi o’rtasidagi aloqadorlik tahlili likvidlilik ahamiyatining ustunligi to’g’risida xulosa chiqarishga imkon beradi. Bu mezonning ustunligini hisobga olish natijasi ko’rsatilgan qaramaqarshilikni muvofi

qlashtirishga va bank faoliyatining asos iy maqsadi bo’lgan foyda olishga erishishga olib keladi. Bankning faoliyatida aktivlarning tutgan rolini yana ham mukammalroq o’rganish uchun quyidagi ko’rsatkichlarni hisoblash muhimdir: • tashkilotlar, korxonalar, jismoniy shaxslar va banklarga berilgan kredit-lar bo’yicha umumiy kredit qoldig’ini hisoblash; • berilgan kreditlarni ularning muddatlari, tarmoqlarga berilishi va ular-ning umumiy qarzdagi salmog’i bo’yicha hisoblash; • ssudalarning o’rtacha foiz stavkalarini hisoblash; • umumiy ssudalarning ichida muddati o’tgan qarzlarning salmog’i bo’yicha hisoblash. • bank tamonidan berilgan eng katta kreditlarning hajmini hisoblash; • berilgan turli darajadagi kreditlarning Markaziy bank yo’riqnomalariga javob berishini hisoblash; • aktivlardan foydalanish samaradorligi; DKAO ’ S / JAO ’ S Bu koeffi tsiyent aktivlarning qancha bo ’ lagi foyda keltirishini ko ’ rsatadi . Bu yerda : DKAO ’ S – daromad keltiruvchi aktivlarning o ’ rtacha summasi JAO ’ S – jami aktivlarning o ’ rtacha summasi . Ushbu ko ’ rsatkichlar bankning kredit siyosatning mohiyatini ko ’ rsatib , bankning aktivlarining maqsadga muvofi q tuzilishini ko ’ rsatadi , ularning risklilik darajasini va bankning likvidligiga , daromadliligiga , rentabelligiga ta ’ sirini ko ’ rsatadi . Aktivlarni risklilik darajasini inobatga olgan holda amalga oshirilgan tahlil , aktivlar tarkibini boshqarish imkoniyatini beradi , bu esa o ’ z navbatida bank likvidliligi va to ’ lovga qobiliyatini ta ’ minlashning asosi hisoblanadi .

Bank aktivlari likvidliligi tahlili Bank likvidliligini saqlash g ’ oyat muhim hisoblanadi . Bu narsa ikki maqsadga erishish uchun zarurdir : birinchidan , omonatlar olib qo ’ yilganda bankning o ’ z majburiyatlarini bajarish qobiliyatini ta ’ minlash uchun , ikkinchidan , kreditlarga bo ’ lgan talabni qondirish uchun . Likvidlilik deganda – bankning o ’ z majburiyatlari yuzasidan o ’ z vaqtida javob bera olish qobiliyati tushuniladi . Likvidlilik bankning kundalik faoliyatida pul mablag ’ lari mavjudligi yoki o ’ z aktivlarini likvid mablag ’ larga aylantira olish qobiliyati bilan ta ’ minlanadi . Bankni boshqarishning asosiy vazifalaridan biri , bu bank likvidliligi bilan uning daromadliligi o ’ rtasidagi mutanosiblikni saqlashdir . Har bir bank o ’ zining majburiyatlarini bajarish uchun , likvidlik talablariga javob berishi uchun bankning barcha aktivlarini qaytarilish muddatiga ko ’ ra likvidlik darajasi bo ’ yicha guruhlarga bo ’ lib chiqadi . Bular yuqori likvidli aktivlar ; uzoq muddatli likvidli aktivlardir . Yuqori likvidli aktivlarga quyidagilar kiradi : kassadagi naqd pullar va ularga tenglashtirilgan mablag ’ lar ; Markaziy bankning majburiy rezervlar fondiga o ’ tkazilgan mablag ’ lar ; davlat tomonidan chiqarilgan obligatsiyalardir . Bu mablag ’ lar yuqori likvidli bo ’ lib zarur bo ’ lganda bank bu mablag ’ larni zudlik bilan o ’ z majburiyatlarini to ’ loviga ishlatishi mumkin . Likvidli aktivlar qatoriga : qaytarish muddati 30 kungacha bo ’ lgan barcha kreditlar ( bularga 30 kundan oshgan va qaytarish muddati ko ’ pi bilan bir marotaba uzaytirilgan kreditlar kirmaydi ) kiradi va qaytarish muddati 30 kungacha bo ’ lgan barcha debitorlar , majburiy rezervlarga o ’ tkazilgan ortiqcha to ’ lovlar kiradi . Uzoq muddatli likvidli aktivlar qatoriga bank tomonidan so ’ mdagi yoki chet el valyutasida berilgan va qaytarish muddati bir oydan ko ’ p bo ’ lgan kreditlar va qaytarish muddati bir yildan oshgan hamda kami bilan 50% kafolat yoki kafi llik berilgan kreditlar , qaytarish muddati o ’ tgan ammo davlat kafolati berilgan

kreditlar , qimmatli qog ’ ozlarni va nodir metallarni garovga olib berilgan kreditlar ham kiradi . Bank faoliyati jarayonida o ’ zining aktivlarini maqsadga muvofiq joylashtirib bank likvidlilik talablarini bajarishi kerak hamda o ’ zining majburiyatlari summasidan , ko ’ rinishidan kelib chiqib lahzalik , joriy va uzoq muddatli likvid lilik me ’ yorlarini bajarishi kerak . Bank doimiy o ’ zining likvidliligini ma ’ lum bir darajada saqlashi kerak , ya ’ ni o ’ zining to ’ lovga qobilligini shubha ostida qoldirmasligi kerak . Likvidlilikka bo ’ lgan talab aktivlardan keladigan daromadni oshirish faoliyatiga ma ’ lum darajada qarshi turadi . Ya ’ ni likvidlilik foydasiga bank daromadliligi suiste ’ mol qilinmasligi lozim . Bankning portfelidagi saqlanadigan aktivlari qanchalik darajada likvid bo ’ lsa , shunchalik ular bilan bog ’ liq , risk kichik bo ’ ladi , ammo shunga javoban ularga to ’ lanadigan foiz ham shunchalik kam bo ’ ladi . Belgilangan to ’ lovga qobillik doirasidan chiqmagan holda aktivlarga joylashtirilgan kapitaldan daromadni oshirish , bankda boshqarish san ’ atini belgilaydi . Kassadagi naqd pullar – bu bankning kassasida saqlanayotgan va bankning kunlik hisobraqamlar bo ’ yicha naqd pul berishga , pulni maydalab berishga , naqd pul shaklida kreditlar berishga , bank xarajati uchun haq to ’ lashga , xizmatchilarga ish haqi berishga va boshqa xarajatlarga ishlatish uchun zarur bo ’ lgan qog ’ oz pullar va tangalardir . Shuning uchun ham bank mijozning talabini qondirish uchun beriladigan qog’oz pullarga va tangalarga ega bo’lishi kerak. Ushbu kassadagi naqd pullarning qoldig’iga bir nechta omillar ta’sir qiladi, jumladan: mavsumiylik, bankning hududiy joylashishi. Odatda jahon amaliyotida bank aktivlarning naqd pul bo’limiga, kassadagi naqd pullar, majburiy zaxiralar fondiga ajratmalar, vakillik banklarga joylashtirilgan depozitlar hamda inkassatsiya qilinayotgan naqd pullar qo’shiladi. Sababi bu mablag’lar birinchi talab qilinganda naqd pulga aylanadi. Shuning uchun ham bu mablag’larni bankka «bi rinchi mudofaa chizig’i» deb atashadi, sababi mijoz tasodifan o’z depozitini yoki kredit so’rab kelganda aynan shu mablag’lardan foydalaniladi.

Bank aktivlari strukturasiga kelganda, bu yerda haqli ravishda ta’kidlash kerakki, qancha birinchi darajali likvidli aktivlar hissasi ko’p bo’lsa, shuncha bank likvidliligi yuqoridir. Lekin esda tutish kerakki, bunday aktivlar daromad keltirmaydi, shuning uchun bunday strukturali aktivlarni har qanday holatda maqsadga muvofi q deb hisoblab bo’lmaydi. Ma’lumki bankning daromad keltiruvchi aktivlari qatorida kreditlardan tashqari qimmatli qog’ozlar, chet el valyutasida jalb qilingan mablag’lar ham mavjud. Albatta ushbu aktivlarning ham tarkibiy, tuzilishini o’rganib chiqish muhimdir. Agar aktivlar tarkibida daromad keltiruvchi aktivlar salmog’i qancha ko’p bo’lsa, bu bank o’z aktivlaridan daromad olish maqsadida samarali foydalanayotganini bildiradi. Banklar qimmatli qog’ozlar bozorida, investitsion in stitut sifatida ishtirok etishadi. Bu fond bozorida raqobatning kuchayishiga olib keladi. Banklar qimmatli qog’ozlar bozorida broker va diller sifatida ishtirok etishadi. Birinchi funksiyani brokerlik kontoralar orqali amalga oshirsa, ikkinchisini fond birjalari orqali amalga oshiriladi. Bank faoliyatining o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, ular qimmatli qog’ozlar bozorining boshqa qatnashchilaridan farqli o’laroq, shu bozorda ayni vaqtda eng salmoqli investorlar va eng ishonchli emitentlar ham bo’ladilar. Rivojlangan bozor iqtisodiyatli mamlakatlarida kompaniya aktivlarining 40-80 % bank kapitali hisobidan ta’minlanadi, qimmatli qog’ozlar bilan o’tkaziladigan operatsiyalardan tushadigan daromadlar esa bank foydasini shakllantirishda muhim o’rin tutadi. Bank o’z aktivlarini diversifi katsiyalash, qo’shimcha daromad olish va balansining likvidliligini ta’minlash maqsadida DQMO dan keng foydalanadi. Bo’sh turgan resurslarni joylashtirib daromad topishning eng qulay usuli, bu DQMOdir. Bundan tashqari DQMO dan olingan daromadga soliq to’lanmaydi. DQMOlar banklarning aktivlari ichida eng ishonchlisidir, sababi unda davlat kafolati mavjud. DQMOlar ham daromadi fi ksirlangan qimmatli qog’ozlar

qatoriga kiradi. Ushbu tur qimmatli qog’ozlar divident to’laydigan qimmatli qog’ozlarga nisbatan likvidli hisoblanadi. Banklar uchun quyidagi likvidlilik koeffi tsiyentlari belgilangan: lahzali likvidlilik koyeffi tsiyenti likvid shaklidagi balans aktivlari, ya’ni ekstremal vaziyatlarda tez sotiladiganlari bilan bankning muddatsiz depozit hisobvaraqlari bo’yicha majburiyatlar summasi orasidagi nisbatni bildiradi, N 3= _____ LA ( OV ) Bunda: LA – bankning pul shaklidagi aktivlari, OV – bankning muddatsiz depozit hisobvaraqlariga doir majburiyatlari. N3 – me’yorining yo’l qo’yiladigan eng kam alomati 0,25 qilib belgilangan. Mazkur me’yor Markaziy bank tomonidan kunlik balans asosida tezkor (operativ) tarzda nazorat qilib boriladi. Lahzali likvidlik ko’rsatkichi – iqtisodiy mohiyatiga ko’ra ushbu normativ bankning omonatchilar oldidagi majburiyatlarini shu lahzada bajara olish qobilayatini anglatadi. «Joriy likvidlik ko’rsatkichi» likvid shakldagi bank aktivlarini 30 kungacha bo’lgan muddatda yo’qlab olingungacha turadigan hisobvaraqlari bo’yicha majburiyatlari summasi orasidagi nisbatni bildiradi. N 4= _______ LA (1) OV (1) Bunda: LA – qaytarish muddati 30 kungacha muddatda berilgan bankning likvid aktivlari va kreditlari. OV – qaytarish muddati 30 kungacha bo’lgan yo’qlab olingungacha turadigan majburiyatlari. N4 – me’yorining yo’l qo’yiladigan eng kam miqdori 0,3 ga teng. Tajribadan shu narsa ma’lumki, ayrim banklar o’rtasida yuqori daromadni ko’zlagan holda talab qilib olgunga qadar va qisqa muddatga qo’yilgan omonatlar hisobidan kredit berish va boshqa aktiv operatsiyalarga uzoq muddatli tartibda

joylashtiradilar. Jalb etilgan mablag’larning muddati kelgan paytda esa bank omonatchilar oldidagi o’z majburiyatlarini muddatida bajarish imkoniga ega bo’lmaydi. Buning natijasida bank o’z to’lov qobiliyatini yo’qotadi. Bunday holat bankning o’z faoliyatiga salbiy ta’sir ko’rsatibgina qolmasdan, balki omonatchilarning moliyaviy ahvoliga qolaversa, bank tizimi faoliyatiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Mazkur holatlarga yo’l qo’ymaslik maqsadida bank amaliyotida aktiv va passiv mablag’larning miqdori va muddatlarini balanslash talablari o’rnatildi. Bu to’g’rida jahon bank tajribasining «bankning oltin qoidasi» deb nomlanuvchi qoidasi amal qiladi. Unga binoan bankning moliyaviy talablari miqdori va muddati uning majburiyatlari miqdori va muddatlariga muvofi q kelishi shart. N4 – normativining iqtisodiy mazmuni shundan iboratki, qay darajada jami balans aktivlarining likvid qismi talab qilib olingunga qadar bo’lgan maj buriyatlarni bir vaqtning o’zida qaytarishi mumkinligidir. Madomiki, bunday muddatli omonatchilar har qanday vaqtda bankdan o’z omonatlarini talab qilishlari mumkin. Yuqoridagi shartlardan kelib chiqqan holda, mazkur normativ bank tomonidan omonatchilardan jalb qilingan mablag’lar muddati bilan ularning aktiv operatsiyalarga joylashtirish muddatlariga qat’iy muvofi q kelishini talab etadi. Shuning bilan bir qatorda mazkur me’yorning buzilishi xalq xo’jaligida bo’ladigan hisob-kitoblarni sekinlashtirishga olib kelishi mumkin. Quyida biz «A» bank joriy likvidliligini aniqlash maqsadida uning likvid aktivlarini o’rganamiz. 4-jadval « A» bankning joriy likvid aktivlari tarkibi (yil boshiga) № Joriy likvid aktivlar O’tgan yil Joriy yil Farqi qoldig’i mln. so’m ulushi % qoldig’i mln. so’m ulushi % mln. so’m ulushi %

1 . Kassadagi naqd pullar va boshqa to’lov hujjatlar 1728 24,7 1560 21,2 -168 -9,7 2 . Bankning O’zRMB hisobvaraqlari (10300) 2037 29,1 2150 29,2 113 5,5 3 . Bankning boshqa banklardagi hisobvaraqlarig a (10500) 593 8,5 593 8,0 0 0,0 4 . Davlat obligatsiyalari 55 0,8 55 0,7 0 0,0 5 . 30 kun ichida qaytariladigan kreditlar; 2580 36,9 2980 40,4 400 15,5 6 . 30 kun ichida qaytariladigan lizing; 0 0,0 30 0,4 30 0,0 JAMI: 6993 100 7368 100 375 5,4 Bankning yil davomida likvid aktivlaridan mutlaq likvid bo’lgan kassadagi naqd pullar yil boshida 1,7 mlrd so’mdan yil oxiriga borib 168 mln so’mga kamaygan, Markaziy bankdagi pul mablag’lari esa yil boshida 2 mlrd so’mdan yil oxiriga borib 113 mln so’m (yoki 5,5 %)ga o’sib 2,1 mlrd so’mni tashkil qilgan. Bankning boshqa banklarda hisobvaraqlaridagi pul mablag’lari yil boshidagi 593 mln so’mdan yil oxiriga borib umuman o’zgarmagan, demak bu ikki holatda bo’lishi mumkin, birinchidan, bankka yil davomida boshqa banklar likvidligi va to’lovga qodirligi pastligi sababli mablag’larni qaytara olmagan, yoki ikkinchidan,

bank boshqa banklar bilan operatsiyalari natijasida pul mablag’lari teng holatda bo’lib qolgan. Davlat obligatsiyalari ham yil boshidan yil oxiriga qadar o’zgarmagan. 30 kunda qaytarilish kerak bo’lgan kreditlar yil boshida 2.5 mlrd so’m bo’lib yil oxirida 2.9 mlrd bo’lgan, bunda o’sish 400 mln so’m yoki 15.5 %ni tashkil qilgan. Demak, bank bir oy muddat ichida daromadi oshishini kutmoqda. 30 kun ichida qaytarilishi kerak bo’lgan lizinglar yil boshida yo’q bo’lgan, yil oxiriga kelib esa 30 mln so’mni tashkil qilgan, bu ikki holatda bo’lishi mumkin, bankning lizing muddatlari yil oxiriga kelib tugashi kerak yoki bank aktivlar portfelini diversifi katsiya qilish jarayonida lizing operatsiyalarini ko’paytirgan, buning natijasida yil oxiriga kelib ham lizing operatsiyalari oshgan, ham to’lov muddati kelgan. Umumiy holda tahlil qiladigan bo’lsak, bankning yil boshidagi likvid mablag’lari tarkibining 36.9 %ini 30 kunda qaytariladigan kreditlar tashkil qilgan, keyingi o’rinlarda esa kassadagi naqd pullar va vakillik hisobvarag’idagi pullar egallagan. Ammo yil oxiriga kelib o’zgargan salbiy o’zgarish bu kassali aktivlar (asosan naqd pul) ning salmog’i kamayganidir. Lekin umumiy holda bankning likvid mablag’lari yil boshidagi 6,9 mlrd so’mdan yil oxiriga kelib 375 mln so’m (5,36 %)ga oshib 7,3 mlrd so’mni tashkil qilgan. Bunga ta’sir qilgan asosiy omillar Markaziy bankdagi pul mablag’lari va muddatini 30 kun qolgan kreditlar tashkil qilgan. Bankning joriy likvidliligini to’laqonli ravishda baholash uchun uning joriy majburiyatlariga e’tibor qaratmog’imiz lozim. 5-jadval «A» bankning joriy majburiyatlari (yil boshiga) № Joriy likvid aktivlar O’tgan yil Joriy yil O’zgrishi qoldig’i mln. so’m Salmog’i % Qoldig’i mln. so’m Salmog’i % mln. so’m Salmoqda % 1 . Talab qilib olinguncha 5300 29,4 5900 30,4 600 11,3

saqlanadigan depozitlar 2 . Muddatli depozitlar 3400 18,9 3500 18,0 100 2,9 3 . Boshqa banklarning hisob raqamlari 1200 6,7 1400 7,2 200 16,7 4 . olingan qisqa muddatli kreditlar 3600 20,0 3900 20,1 300 8,3 5 . olingan uzoq muddatli kreditlar; 3700 20,6 3800 19,6 100 2,7 6 . Mijozlarnin g boshqa depozitlari 800 4,4 900 4,6 100 12,5 JAMI: 18000 100 19400 100 1400 7,8 Bankning joriy majburiyatlari o ’ tgan yil davomida 1,4 mlrd so ’ mga yoki 7,8 foizga o ’ sgan . Yuqorida keltirilgan 11 va 12 jadvallar ma’lumotlaridan foydalanilgan holda bankning joriy likvidliligini aniqlaymiz. O’tgan yil holatiga bankning joriy likvidliligi (699 mln. so’m /18000 mln. so’m x100=38,85%), joriy yil holatiga (7368 mln. so’m/19400 mln. so’m x100=38,0%). Bankning joriy likvidliligi tahlil etilayotgan davrlarda Markaziy bank tomonidan qo’yilgan talab darajasida bo’lgan (talab – 30% dan kam bo’lmasligi lozim). «Qisqa muddatli likvidlik ko’rsatkichi» bankning qaytarish muddati 30 kundan to 1 yilgacha bo’lgan depozitlar, olingan kreditlari va boshqa qarz majburiyatlariga nisbati bilan xarakterlanadi.

N 5= _____ A D + K Bunda: A – 30 kundan 1 yilgacha muddatga berilgan kreditlar. D – 30 kundan 1 yilgacha muddatga jalb qilingan mablag’lar va depozitlar. K – Bank sarmoyasi. Mazkur me’yorning eng yuqori o’rnatilgan miqdori 1 ga teng. Barcha banklar joriy likvidlik me’yorlarini bajarishlari lozim, ular joriy aktivlarning (to’lov muddati 30 kungacha bo’lgan barcha likvidlik aktivlari, bank qo’yilmalarining bir marta bo’lsa ham muddati uzaytirilgan va yoki avval berilgan ssudalarni to’lash uchun, shuningdek, qaytarish muddati o’tib ketgan kreditlar istisno qilinadi) talab qilib olinguncha majburiyatlar summasi nisbatiga va ijro etish muddati 30 kungacha bo’lgan holda aniqlanadi. Ushbu ko’rsatkich 30 % dan kam bo’lmasligi kerak. 6-jadval Bank likvidliligini aniqlash bo’yicha koyeffi tsiyentlar (K l): Koeffi tsiy entlar Ko’rsatkichlar Hisob- kitob formulasi O’rnatilgan optimal me’zon Izoh K l1 (to’la likvidlilik) Likvid aktivlar/jami aktivlar La/A Min-0,20 Koeffi tsiyent jami aktivlarda likvid aktivlar salmog’ini va jami passivlarni qancha foizini likvid aktivlar qoplay olishligini ko’rsatadi.

K l2 (Joriy likvidlilik) Yuqori likvid aktivlar/talab qilinguncha va muddatli majburiyatlar La/M Min-0,30 Joriy likvidlik koeffi tsiyenti uchun MB tomonidan o’rnatilgan majburiy me’yori ham 0,3 qilib belgilangan va u likvid aktivlar orqali majburiyatlarni qoplanishini ko’rsatadi K l3 (lahzalik likvidlilik) Kassadagi naqd pul mablag’lari/talab qilib olinguncha majburiyatlar Npm/Tkom Min-0,20 Kassadagi naqd pul mablag’lari orqali talab qilib olguncha majburiyatlarni zudlik bilan qoplanishini ko’rsatadi Bank likvidligini tahlil qiluvchi davr (oylik, choraklik, yillik) mobaynida o’zgarishlar tendensiyasiga ahamiyat berishi va o’zgarishlar ahamiyatini hamda xarakterini o’tgan davrlarga nisbatan baholashi, resurslar jalb qilishning o’tgan va joriy strategiyalarini baholashi, shuningdek, imkoni bo’lsa, o’xshash banklar bilan taqqoslanishi lozim.

Likvidlik koeffi tsiyentlari o’z-o’zidan likvidlikning yetarliligi bo’yicha aniq ma’lumot bermaydi, ularga umumiy bahoning bir qismi sifatida qarash kerak. Quyida likvidlik koeffi tsiyentlari bo’yicha misollar keltirilgan; Likvid aktivlar (zaxiraning ortiqcha qismi, erkin ayirboshlanadigan valyuta, DQO lari, boshqa banklardagi vakillik hisobvaraqlari) / jami aktivlar; Doimiy bo’lmagan majburiyatlar (yirik depozitlar ma’lum manbalardan olingan qarzlar) / jami aktivlar. Likvid aktivlar / Doimiy bo’lmagan majburiyatlar. 3 – Bank faoliyati tahlili Barcha yuqorida keltirilgan ko’rsatkichlar quyidagi ma’lumotni aks ettiradi – ushbu ko’rsatkichlarning pasayishi bankning resurslarning barqaror bo’lmagan manbalarga tayanganligi yoki bank portfeldagi yuqori likvidli aktivlar ulushining kamayganligini anglatadi. Kreditlar/Depozitlar – depozitlar, ayniqsa, mayda omonatchilarga tegishli qismi odatda resurslarning barqaror manbaidir. Ko’rsatkichning juda yuqori qiymati (80 foizdan ortiq) va yoki o’sishi dastlabki muammolar bankdan chiqib ketadigan resurslar (banklararo bozorlardan olingan qisqa muddatli qarzlar) manbalariga bo’lgan talabning pastligini bildiradi. Bank rahbariyati joriy likvidlikdan tashqari o’zining likvidlik ko’rsatkichlari to’plamini ishlab chiqishi va undan foydalanishi mumkin. Mazkur ko’rsatkichlar mazmunli bo’lishi va har doim bankning moliyaviy holatini baholovchi boshqa ma’lumotlar bilan birgalikda baholanishi lozim. Bankning to’lov qobiliyatini doimiy ravishda ta’minlashda uning kundalik likvidligini tahlil etib borish talab etiladi. Bank aktivlaridan samarali foydalanishning tahlili Banklar mavjud aktivlaridan samarali foydalanishlari lozim. Bank aktivlari turli tuman bo’lib, ular har xil faoliyatda ishtirok etadilar. Lekin barcha aktivlarning foydalanishini umumiy ko’rsatkichlar bilan ifodalash mumkin.

Tahlildan barcha aktivlarning foydalanishidan tashqari, banklar faoliyatida bir xil foydalanishda bo’lgan aktivlar guruhini alohida o’rganish lozim. Bank barcha aktivlarining samarali foydalanishini ifodalovchi umumiy ko’rsatkichlarga: aktivlarning natijaviyligi (An), aktivlarning daromadliligi (Ad), aktivlarning tejamkorligi (At) va aktivlarning foydaliligi (Af) ko’rsatkichlarini kiritish mumkin. Bank aktivlarining natijaviyligi (An) deganda, bank faoliyatining asosiysi bo’lgan kredit aylanmasini aktivlarining o’rtacha summasiga nisbati tushuniladi. Bu ko’rsatkich bank mavjud aktivlaridan foydalanib, hisobot davrida (oy, kvartal, yil) ularning har bir so’miga necha so’mlik kredit aylanmasiga erishdi degan savolga javob beradi. An = ______________________ Kredit aylanmasi ; aktivlar o’rtacha summasi Bank kredit aylanmasi deganda tahlil qilinayotgan davrda (chorak, 6 oy, 9 oy, bir yil va hokazo) mijozlarga kredit berib, qaytarib olingan summa tushu niladi. Masalan, bank hisobot yilida 126,0 mlrd so’m kredit berib, qaytarib olgan, aktivlarining o’rtacha summasi esa 41,0 mlrd so’m. Bank barcha aktivlarining natijaviyligi An = _______ 126.0 = 3,07 bo’lgan. 41.0 Bank aktivlarining daromadliligi bank kredit va boshqa operatsiyalaridan olingan barcha daromad summalarini, ya’ni hisobot davrida olingan barcha daromad summalarini aktivlarining o’rtacha summasiga bo’lib topiladi. Ad = _________________________ barcha daromadlar summasi ; aktivlar o’rtacha summasi Bank aktivlari tejamkorligi (At) deganda, bank mavjud aktivlardan foydalanish uchun, ularning har bir so’miga qancha xarajat qilayotgan degan

savolga javob beradi. Bu ko’rsatkich At bankning tahlil qilinayotgan davridagi xarajatlar summasini aktivlar o’rtacha summasiga bo’lib topiladi. At = ______________________ xarajatlar summasi ; aktivlar o’rtacha summasi Aktivlarning foydaliligi (Af) ko’rsatkichi bank foydasini aktivlarning o’rtacha summasiga bo’lib topiladi va bank aktivlaridan foydalanib ularning har bir so’miga qancha foyda olayapti degan savolga javob beradi. Af = ______________________ sof foyda summasi ; aktivlar o’rtacha summasi Aynan yuqorida qayd etilgan tartibda bizni qiziqtiradigan alohida olingan aktiv turlari bo’yicha ham ularning samaradorligini aniqlashimiz mumkin.

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari – Т : O’zbekiston, 2009. – 56. 2. O’zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to’g’risida” gi Qonuni. Toshkent, 1995 y. 3. O’zbekiston Respublikasining “Valyutani tartibga solish to’g’risida” gi Qonuni. 2003 y 11 dekabr. 4. O’zbekiston Respublikasining “Markaziy banki to’g’risida” gi Qonuni. Toshkent, 1996 y. 5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. "Bozor islohotlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish sohasidagi ustuvor yo’nalishlar amalga oshirilishini jadallashtirish chora-tadbirlari to’g’risida" Toshkent. 14.06.2005 yil.. 6. Bekmurodov A.Sh.va b. O’zbekiston iqtisodiyotni liberallashtirish yillarida, 5 qism. 4-qism. Moliya va bank tizimidagi islohotlar samarasi, TDIU, 2005 y. 7. Международные валютно-кредитные и финансовые отношения: учебник / под ред. Красавиной Л.Н. - 3-е изд., перераб. и доп. – М.: Финансы и статистика, 2006. – 576 с. 8. О’Нил У. Как делать деньги на финансовом рынке: Стратегия торговли на росте и падении / Уильям О’Нил; Пер. с англ. – 3-е изд. – М.: Альпина Бизнес Букс, 2006. – 329 с.

Похожие

Tijorat banklarining passiv va aktiv operatsiyalari

Tijorat banklarining aktiv operatsiyalari tarkibi va ularni joylashishi

Tijorat banklarining qimmatli qog’ozlar operatsiyalari tahlili

Tijorat banklarining kredit operatsiyalari va kredit portfeli tahlili

Markaziy bankning valyuta siyosati