Tijorat banklarining passiv va aktiv operatsiyalari - Экономика - Рефераты

Tijorat banklarining passiv va aktiv operatsiyalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

72.4208984375 KB

Tijorat banklarining passiv va aktiv operatsiyalari Reja: l. Tijorat bankining resurslari va ularning tarkibi 2. Tijorat bankining o‘z mablag‘lari 3. Tijorat banki kapitali va uning tarkibi 4. Jalb qilingan mablag‘lar 5. Markaziy bank tomonidan tijorat banklarini kreditlash tartibi 6. Bank aktivlari, ularning mohiyati va tarkibi

l. Tijorat bankining resurslari va ularning tarkibi Tijorat banklari, boshqa xo‘jalik subyektlari kabi o‘zining xo‘jalik va tijorat faoliyatini ta’minlash uchun ma’lum miqdorda pul mablag‘lariga, ya’ni resurslariga ega bo‘lishlari lozim. Iqtisodiyotning rivojlanishida bank resurslarini tashkil etish muammosi bank faoliyatini bir maromda olib borishda birinchi darajali vazifa hisoblanadi. Buni shunday izohlash mumkin: iqtisodiyotning bozor modeliga o‘tishi bilan bank ishida davlat monopoliyasi tugatiladi, ikki bosqichli bank tizimining shakllanishida bank resurslari xarakteri ijobiy tomonga o‘zgaradi. Undan tashqari, uning aktiv operatsiyalari obyekti orqali aniqlanadigan bank faoliyatining ko‘lami, ular joylashtiradigan resurslar hajmi, miqdori, jalb qilingan mablag‘lar summasiga bog‘lik bo‘ladi. Bunday holat resurslarni jalb qilish bo‘yicha banklar o‘rtasida raqobatni keltirib chiqaradi. Bankning asosiy vazifalaridan biri bo‘sh pul mablag‘larini mumkin qadar ko‘proq jalb qilish va ularni boshqa foyda keltiruvchi optimal aktivlarga joylashtirishdan iborat. Bank resurslari banklar tomonidan amalga oshiriladigan passiv operatsiyalar orqali tashkil topadi va bank balansining passiv qismida yuritiladi. Bank resurslarini ikki katta guruhga bo‘lish mumkin. Bular, banklarning o‘z mablag‘lari va jalb qilingan mablag‘lardir. Jalb qilingan resurslarni ba’zi hollarda ikkiga bo‘lib qaraladi – bu jalb qilingan depozitlar, boshqa majburiyatlar va sotib olingan resurlardir. Bu resurslar bankning aktiv operatsiyalarini amalga oshirishda ishlatiladi, ya’ni bank resurslari daromad olish maqsadida turli xil sohalarga joylashtiriladi. Bankning passiv va aktiv opera tsiyalari o‘zaro chambarchas bog‘liq bo‘lganligi sa babli passivlarning tarkibi va xarakteri ko‘p jihatdan banklarning aktiv operat siyalarini amalga oshirishda o‘z ifodasini topadi. Shu bilan birga resurslar xarakteriga banklarning kreditlash siyosatin ing o‘zgarishi ham ta’sir qiladi. Bank resurlarining asosiy qismini bank mijozlarining mablag‘lari tashkil etadi. Boshqa kapitallarni jalb qilish uchun bank o‘z kapitalining yetarli darajasi miqdorini ko‘rsatishi lozim.

Tijorat banki o‘z mijozlarining bo‘sh turgan mablag‘larini qarzga olish bilan bir vaqtning o‘zida bu mablag‘larni o‘z vaqtida qaytarilishini ta’minlash majburiyatini ham oladi, shuning uchun ham bank barqaror likvidlikka ega bo‘lishi kerak. Ishonchlilik va likvidlilik tamoyillari tijorat banki mavjudligining zarur shartlaridan bo‘lib, ular aholining bo‘sh turgan pul mablag‘larining bankka oqimini ta’minlaydi. Undan tashqari bankning ahvoli moliyaviy jihatdan kam samarali bo‘lgan holatda mijozlar o‘z mablag‘larini qaytarib olishlariga ishonch hosil qilishlariga zamin yaratadi. Resurslar yordamida banklarning tashkiliy faoliyati amalga oshiriladi, kreditlar berish salohiyati, to‘lovlar, banklarning daromadlari vujudga keltiriladi. Bank resurslarining aylanishini quyidagicha ifodalash mumkin. Bank resurslarining aylanishi 4-chizma Bank resurslarining shakllanishi va aylanishi uzluksiz jarayonni tashkil qiladi va bu esa o‘z navbatida banklar faoliyatining doimiyligiga asos hisoblanadi. Alohida tijorat banklari uchun bank resurslari tarkibiy tuzilishi turli xillik bilan farqlanadi. Bu uning o‘ziga xos xususiyatlari bilan tushuntiriladi. Ikkita tijorat banki resurslarining tarkibiy tuzilishi quyidagi jadvalda ko‘rsatilgan. 1-jadval Bank resurslari tarkibi Ko‘rsatkichlar 1-bank 2-bank 1. O‘z mablag‘lari – jami, shu jumladan 17,4 7,2 1.1. Ustav fondi 3, 9 1,3 1.2. Boshqa fondlar 9,4 3,2 1.3. Joriy yildagi taqsimlanmagan foyda 4,1 2,7Mijoz 3 . Kredit va kreditdan foiz 2 . Kredit 1 . Pul mablag‘lari Bank

2. Jalb qilingan mablag‘lar – jami, jumladan 82,6 92,8 2.1. Muddatli depozitlar 76,9 70,1 2.2. Muddatsiz depozitlar 4,3 4,3 2.3. Aholi qo‘yilmalari 0,3 0,4 2.4. Sertifi katlar, veksellar 1,1 – 2.5. Banklararo kreditlar – 18,0 Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, alohida tijorat banklarining resurslari strukturasi sezilarli farq qiladi. Bu avvalambor, tijorat banklarining o‘z mablag‘lariga taalluqli bo‘lib, tahlil qilinayotgan banklarda ularning miqdori turlichadir. Birinchi bankning o‘z mablag‘lari ikkinchi banknikidan ikki marta ortiq. Birinchi bankda ustav fondi 3,9 %ni, o‘z mablag‘lari summasining 22,3 %ini tashkil etgan. Ikkinchi bankda ustav fondi 1,3 %ni, ya’ni o‘z mablag‘lari summasining 18 %ini tashkil etgan. Jalb qilingan resurslar birinchi bankda 82,6 %ni, ikkinchi bankda 92,8 %ni tashkil etgan. Bunda ikkinchi bank banklar aro kreditdan keng foydalangan va u 18,0 %ni tashkil etgan. Bi rinchi bank esa aksariyat hollarda mijozlarining resurslari bilan ishlagan. Bozor munosabatlari sharoitida tijorat banklarining resurslarini tashkil qilish jarayoniga katta ahamiyat beriladi. Shu sabab o‘tish iqtisodiyotini boshidan kechirayotgan deyarli barcha mamlakatlarda tijorat banklari resurslarini shakllantirish tizimida tubdan o‘zgarishlar bo‘ldi. Bu o‘zgarishlarning bo‘lishiga quyidagi omillar ta’sir ko‘rsatdi. Bular: – banklararo kredit bozorida Markaziy bankning faol ishtirok etishining ta’minlanishi va bu o‘z navbatida kredit tavakkalchiligini kamaytirganligi; – iqtisodiyotda to‘lovsizlik muammosining mavjudligi va kredit qaytarilmasligi oqibatida tijorat banklarining zarar ko‘rish imkoniyatining oshishi; – aholi qo‘lidagi omonatlarning o‘sishi; – korporativ qimmatli qog‘ozlar bozorining yetarli darajada rivojlanmaganligi va boshqalardir.

Banklarda mavjud bo‘lgan mablag‘lardan foydalanish imkoniyatiga qarab bank resurslari o‘z resurslariga va qarz (sotib olingan) resurslarga bo‘linadi. Bu holda banklar resurslariga bank kapitalidan tashqari ma’lum vaqt davomida bank ixtiyorida bo‘lgan jalb qilingan depozitlarni, boshqa banklarning depozitidan va va killik hisobraqamidan qoldiqlarni, forvard valuta kursi va kliring bo‘yicha qoldiqlarni va boshqa depozitlar va qoldiqlarni ham kiritish mumkin. Undan tashqari, bankning ixtiyorida mavjud bo‘lgan resurslar amalga oshirishni mo‘ljallanayotgan aktiv operatsiyalar uchun yetarli bo‘lmasa, zarur miqdordagi mablag‘larni Markaziy bankdan, nobudjet fondlardan, pul bozoridan sotib olish yoki qarzga olish mumkin. Shunday qilib, bankning o‘z mablag‘lari va qarzga olingan yoki sotib olingan mablag‘lari yigindisi tijorat banklarining resurs bazasini tashkil qiladi. Xalqaro bank amaliyotida banklarning resurs bazasini shakllantiruvchi asosiy manbalarga o‘z kapitalidan tashqari quyidagilar kiradi: – yuridik va jismoniy shaxslarning depozit hisobvaraqlarida-gi qoldiqlari; – bank tomonidan yuridik shaxslar uchun muomalaga chiqaril-gan veksellar va depozit sertifi katlar; – olingan banklararo kreditlar; – bank vakili tomonidan ochilgan „loro“ depozit va valuta hisobvarag‘idagi mablag‘lar va boshqa manbalar. Biz tijorat banki bo‘limining ko‘rsatkichlarini ifodalovchi quyidagi jadval ma’lumotlaridan bankning resurs bazasini tashkil qiluvchi elementlar va ularning tarkibini aniqroq ko‘rishimiz mumkin. 2-jadval Tijorat bankining resurs bazasi va undan foydalanish to‘g‘risida ma’lumot № Ko‘rsatkichlar Ming so‘m % I Bankning resurs bazasi. Bankning o‘z mablag‘lari

1 Bank kapitali – jami (30000-q 2 , 29830 h/v 2 ) Shu jumladan: 226209 33,1 Aksiyadorlik kapitali (30300-q, 29830 h/v) 82739 12,0 Qo‘shimcha kapital (30600 h/v) 0 0 Rezerv kapital (30900 h/v) 40254 6,0 Taqsimlanmagan foyda (31200 h/ v) 103216 15,1 Vositalar qiymatini baholashda yuzaga keluvchi ortiqchalik (31500 h/v) 0 0 2 Jalb qilingan depozitlar – jami, shu jumladan: 170989 25,1 talab qilingunga qadar (20200 h/v) 109794 16,1 Jamg‘arma (20400 h/v) 10957 1,6 Muddatli (20500 h/v) 17159 2,5 3 Mijozlarning boshqa depozitlari (22600 h/v) 1614 0,3 4 Boshqa banklarning depozitlari va vakillilik schotidagi qoldiq (21000 h/v) 0 2-jadvalning davomi 5 Chiqarilgan qimmatli qog‘ozlar (23600 h/v) 0 6 Forvard – valuta kursi (22800 h/v) 0 7 Boshqa majburiyatlar (29800 h/v – 29830 h/v) 1259 0,2 8 Kliring transaksiyalari (23200 – 23204, 23208, 23210, 23212, 23218, 23220 h/v.lar) 0

9 Boshqa passivlar (22200-q, 23220 h/v) 30206 4,4 10 Bankning jami o‘z ixtiyorida bo‘lgan resurs bazasi (1+2+3+4+5+6+7+8+9 qatorlar) 397198 58,2 11 Sotib olingan resurslar – jami: (21600+21800+22000 h.v) shu jumladan: 285674 41,8 Markaziy bankdan (21602, 21802, 22002 h/v) 187333 27,4 Moliya vazirligidan (21610, 22010 h/v) 57911 85 Banklararo pul bozoridan (21606, 21806 h/v) 0 Nobudjet fondlardan (21605, 21805, 22005 h/v) 0 12 Hukumat hisobvaraqlari (23400 h/v) 40430 59 13 Bankning jami resurs bazasi (10-, 11-, 12-qatorlar) 682872 100 Jadval ma’lumotlari shuni ko‘rsatdiki, tijorat banki resurs bazasining 33,1 %i bankning o‘z mablag‘lari, ya’ni bank kapitali va taqsimlanmagan foydasiga to‘g‘ri keladi. Bank ixtiyorida bo‘lgan resurslarning 25,1 %i jalb qilingan depozitlarga to‘g‘ri keladi. Shunday qilib, bank ixtiyorida bo‘lgan o‘zi yig‘gan resurslar jami – 58,25 %ni tashkil qiladi. Bank tomonidan sotib olingan resurslar esa 41,8 %ni tashkil qiladi. Undan 27,4 %i markaziy bankdan olingan kredit resurlarini, 8,5 %i moliya vazirligidan olingan resurslarni, 5,9 %i hukumat hisobvarag‘ida bo‘lgan resurslarni tashkil qiladi. Bank tomonidan tashkil qilingan resurs baza turli xil kreditlar va investitsiyalarni va boshqa aktiv operatsiyalarni amalga oshirish uchun yo‘naltiriladi. Buni quyidagi jadval materiallaridan ko‘rishimiz mumkin.

1 q – qator. 2 h/v – hisobvarag‘i 3-jadval Bank resurslarining ishlatilishi II Bank resurslarning yo‘nalishi: 1 G‘aznadagi mablag‘lar va qimmatbaho metallar (10100-q, 10900 h/v) 88491 12,9 2 Markaziy bankdagi majburiy rezerv zaxiralar (10309 h/v) 3 Boshqa banklar vakillik hisobvaraqlaridagi mablag‘lar va depozitlar (10500 h/v) 0 4 Sotib olingan qimmatli qog‘ozlar (10700, 11300 h/v) 0 5 Faktoring operatsiyalar (11100 h/v) 0 6 Banklararo kreditlar (12100 + 13300 h/v) 0 7 Hukumatga ajratilgan kreditlar (12300 h/v) 0 8 Sof kredit qo‘yilmalari (12500, 12600, 12700, 12900, 13100, 13700, 13800, 13900, 14000, 14300, 14900, 15100, 15300, 15500, 15700 h/v) 0 9 Sof investitsiyalar (15900 h/v) 42915 62,9 10 Bank mulki (16500, 17700, 19921, 19923 h/v) 0 11 Forvardlar va valutaviy holat (16900, 17100 h/v) 43876 6,4 12 Tranzit hisobvaraqlari (17300 h/v) 0 13 Hukumat hisobvaraqlari (17500 h/v) 0 14 Boshqa aktivlar (19900 + 16100 + 16300 – 19921, 19923 h/v) 0

15 Jami qo‘yilmalar (1+2+3+4+5+6+7+8+9+10+11+12+13+14- qatorlar) 121300 17,8 16 Ortiqcha bo‘sh resurslar ( I bo‘lim 13-q – II bo‘lim 15-q) Vakillik hisobvarag‘idagi qoldiqlar (10301 h/v) 682818 17 Moliya vazirligidagi fond mablag‘lari ( 23204, 23208, 23210, 23212, 23218, 23220 h/v) 60112 54,0 18 Vakillik hisobvarag‘idagi ortiqcha (bo‘sh) mablag‘lar (17-q – 18-q) 59354 19 Vakillik hisobvaraq nolikvidliligi (18-q – 17-q) 758 Jadval ma’lumotlari shuni ko‘rsatib turibdiki, tijorat banki resurslarining bir qismi bankning g‘aznadagi mablag‘lari va boshqa operatsiyalarni amalga oshirishga yo‘naltirilsa, mablag‘larning asosiy qismi kreditlar berish uchun sarfl anadi, ya’ni resurslar hisobidan berilgan sof kreditlar salmog‘i mablag‘lar sarfi da 62,9 %ni tashkil qiladi. Mablag‘ning 17,8 %i boshqa aktivlarga yo‘naltirilgan hamda undan tashqari, 54,0 ming so‘m miqdorida ortiqcha resurslar mavjud. Vakillik hisobvarag‘idagi bo‘sh mablag‘lar 758 ming so‘mni tashkil qiladi. 2. Tijorat bankining o‘z mablag‘lari Bankning o‘z mablag‘lari uning faoliyatining asosini tashkil qiladi, chunki ular jalb qilayotgan depozitlar, ya’ni real kredit resurslari hajmini, pirovard natijada aktiv amaliyotlar hajmini belgilab beradi. Bankning o‘z mablag‘lari tijorat banklarining faoliyatini boshqaruvchi va ular ustidan nazoratni amalga oshiruvchi Markaziy bank uchun muhim ma’lumot manbayi hisoblanadi. Bankning o‘z mablag‘lariga ustav fondi (kapital), rezerv fondi va bank foydasi hisobiga tashkil topadigan bank fondlari hamda yil davomida taqsimlanmagan foyda kiradi. Amaliyotda bank passivlarining 20 foizi banklarning o‘z

mablag‘lariga to‘g‘ri keladi. Bankning o‘z mablag‘lari ichida asosiy o‘rinni ustav kapitali egallaydi. Bankning ustav kapitali – bu bank ishini tashkil qilishning asosiy tayanch nuqtasi hisoblanadi. Markaziy bankning me’yoriy talablariga muvofi q bank kapitali asosiy (birinchi darajali kapital) va qo‘shimcha (ikkinchi darajali) kapitaldan iborat. Birinchi darajali kapital hisob-kitob qilingan kapital yig‘indisining 50 foizidan kam bo‘lmasligi lozim. Tartibga solish funksiyasini asosan, birinchi darajali kapital bajaradi, chunki u doimiyroq hisoblanadi. Bank kapitali uning faoliyat yuritish chegaralarini belgilab beradi, investorlar hamda aksiyadorlar va qolaversa, bankning o‘zi uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan moliyaviy barqarorlik darajasini ko‘rsatib beradi. Bankning tashkil topish shakliga qarab, ustav kapitalining shakllantirilishi turlicha bo‘ladi. Agar bank aksiyadorlik jamiyati ko‘rinishida shakllanayotgan bo‘lsa, ustav fondi aksiyalarining nominal qiymati ko‘rinishida tashkil topadi. Bunda aksiyalar ochiq obuna qilish yo‘li bilan yoki ta’sischilarning ustav fondidagi ulushlariga qarab tarqatilishi mumkin. Agar bank mas’uliyati cheklangan jamiyat ko‘rinishida tuzilgan bo‘lsa, ustav fondi ulushlarga bo‘lingan holda bo‘ladi. Ularn ing hajmi ta’sis hujjatlari bilan aniqlanadi. Bunda bank ishtirokchilari o‘z ulushlarining me’yori chegarasida majburiyatlarni o‘z zimmalariga oladilar. Bankning tashkiliy-huquqiy shakliga qaramay, uning ustav fondi huquqiy va jismoniy shaxslarning to‘lovlari orqali shakllanadi va ta’sischilarning majburiyatlarini bajarish uchun xizmat qiladi. Ustav fondi faqat bank ishtirokchilarining xususiy mablag‘lari hisobiga tashkil topishi mumkin. Jalb qilingan kredit, garovga olingan yoki boshqa yo‘llar bilan jalb qilingan mablag‘lar hisobidan ustav fondini shakllantirishga yo‘l qo‘yilmaydi. Bankning ustav fondi faqat pul mablag‘lari va moddiy aktivlar hisobiga tashkil topishi mumkin. Respublika budjeti mablag‘lari, davlat nobudjet fondlari mablag‘lari va O‘zbekiston Respublikasi davlat boshqaruv va mahalliy hokimiyat organlari

ixtiyoridagi bo‘sh pul mablag‘lari va boshqa obyektlar banklarning ustav kapitali shakllanishida qatnashmaydi. Qonunda ko‘rsatilgan holatlarda bank ustav kapitalini shakllantirish uchun budjet mablag‘laridan foydalanish mumkin. Agar aksiyadorlar ustav kapitalini shakllantirishda qarz mablag‘idan foydalansa, ustav fondiga qo‘shilgan mablag‘ aksiyadorga qaytarib beriladi va aksiyalar kelgusida sotish uchun bankka qaytariladi. Tashkil etilayotgan bank kapitalining eng kam miqdori Markaziy bank tomonidan belgilanadi. Markaziy bank faoliyati shartlari, biznes-rejada ko‘rsatilgan operatsiyalar turi va hajmiga qarab bank ustav kapitali miqdoriga qo‘shimcha talablar qo‘yish mumkin. Ustav fondining minimal miqdori bankning barqaror faoliyatini ta’minlash uchun o‘rnatiladi. O‘zbekiston Respublikasida tijorat banki ustav fondining min imal miqdori to‘g‘risidagi ma’lumotlar oldingi paragrafl arimizda keltirilgan edi. Tashkil etilayotgan bank kapitalining yetarlilik darajasini belgilashda quyidagi asosiy talablarga rioya qilinadi: – Markaziy bank belgilagan ustav kapitalining eng kam miq-dori yuzasidan talablarga muvofi qligi; – ko‘zda tutilayotgan o‘sishni qo‘llab-quvvatlash darajasi; Ko‘zda tutilayotgan daromadlar va asosiy foizlar darajasi; – muassislarning zarur hollarda qo‘shimcha kapitallar kirita olish qobiliyati va boshqalar. Faoliyat ko‘rsatayotgan banklar ustav kapitaliga talablar iqtisodiy ahvol va bankning moliyaviy holatidan kelib chiqib markaziy bank tomonidan belgilanadi. Bank ustav kapitali miqdorining o‘zgarishi va o‘zgarishni ro‘yxatga olish tartibi Markaziy bank tomonidan tartibga solinadi. Banklar ustav kapitali minimal miqdorining belgilanishi banklarni har xil javobgarliklardan saqlash maqsadida belgilanadi. Chunki bank ustav fondi qancha katta bo‘lsa, uning resurslari ham shuncha ko‘p bo‘ladi.

O‘zbekiston Respublikasi hududida o‘z sho‘ba bankini ochish yoki bu yerdagi bank ustav kapitalida ishtirok etish istagini bildirgan norezident bank ustav kapitali 30 mln. AQSH dollari ekvivalentiga teng summadan kam bo‘lmasligi kerak. 1 Bankning tashkiliy shakliga qarab, ustav kapitali oshishi mumkin. Aksiyadorlik jamiyati ko‘rinishidagi tijorat banklari o‘z ustav kapitalini oshirishlari uchun qo‘shimcha miqdorda aksiyal ar chiqarishlari va ularni yuridik va jismoniy shaxslar orasida tarqatishlari mumkin. Qo‘shimcha mablag‘larni jalb qilishda bu banklarga o‘z qarz majburiyatlari – obligatsiyalar chiqa rish huquqi berilgan. Obligatsiyalar barcha aksiyalar to‘la to‘lanib bo‘lgach, ustav fondining 20 %dan oshmaydigan qiymati hajmida chiqarilishi mumkin. Mas’uliyati cheklangan jamiyat ko‘rinishida tashkil topgan banklar o‘zlarining ustav kapitallarini qo‘shimcha ishtirokchilarning ulushlarini oshirish orqali ko‘paytirishlari mumkin. Har yili har bir bank aksiyadori (ishtirokchisi) o‘zining ustav kapitalidagi ulushiga mos ravishda bank foydasining bir qismini dividend ko‘rinishida oladi. Dividendlar hajmi va uni hisoblash tartibi aksiya turi va chiqarilishi shartlariga bog‘liq bo‘ladi (oddiy yoki imtiyozli aksiyalar). Tijorat banklari aktiv operatsiyalari natijasi bo‘lmish rezerv fondlar bank yetarli foyda olmagan taqdirda bank obligatsiyalari bo‘yicha foiz bo‘lib xizmat qiladi. Rezerv fond foydadan ajratmalar hisobiga shakllanadi. Rezerv fond bilan bir qatorda tijorat banklarida ishlab chiqarish va ijtimoiy rivojlanish fondlari foyda hisobiga tashkil topishi mumkin. Ularni shakllantirish va ishlatish tartibi tijorat hisob-kitob lari to‘g‘risidagi bank yo‘riqnomalarida belgilanadi. Bankning mijozlari oldidagi majburiyatlarini ta’minlash – bank mablag‘larining asosiy funksiyasi bo‘lib hisoblanadi. Ularga o‘z majburiyatlari bo‘yicha javobgarlikni ta’minlovchi kattalik sifatida qaralishi mumkin. Bank amaliyotida kapital resurslarni yo‘qotish natijasida zarar ko‘rilganda bank to‘lov qobiliyatini saqlab qo lish uchun resurslar rezerv bo‘lib hisoblanadi. Chunki bank kapitali 1 O‘zbekiston bank tizimini isloh qilish va erkinlashtirish bo‘yicha qonunchilik hujjatlari to‘plami –T.: „O‘zbekiston“, 2000-y. 245-bet.

aksiyadorlarga qaytarilmasligi ham mumkin. Bankning o‘z resurslari miqdori uning faoliyat ko‘lamiga bog‘liq. Bankning o‘z mablag‘lari uning moddiy bazasini rivojlantirish manbayi bo‘lib xizmat qiladi. Bank amaliyotida o‘z kapitalining netto va brutto turlari farqlanadi. Bankning o‘z kapitali – brutto – bankning barcha fondlari va balans bo‘yicha taqsimlanmagan foydasi yig‘indisiga teng. Bankning o‘z kapitali – netto – bu kapital bruttodan o‘z mablag‘laridan kapital xarajatlarning oshgan qismini, yo‘l qo‘yilgan va potensial zararlar, sotib olingan xususiy aksiyalar va muddati 30 kundan ortiq bo‘lgan debitor qarzlarni chegirib tashlangandan qolgan summaga teng. Shunday qilib, kapital – netto mavjud bo‘lgan bank kapitalini o‘zida aks ettiradi. Tijorat bankining o‘z kapitali miqdori ko‘pgina omillarga bog‘liq bo‘ladi. Bu omillar sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin. Birinchidan, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘ risidagi qonunga muvofi q, bankning o‘z kapitali hajmi uning aktiv operatsiyalarini chegaraviy hajmini belgilab beradi. Shuning uchun ma’lum miqdor mijozlarga xizmat ko‘rsatishga mo‘ljallangan bank (misol uchun, tarmoq banki) belgilangan normativlarga rioya qilgan holda, o‘zlik kapitalining shunday miqdoriga egalik qilishi kerakki, toki u o‘z doimiy mijozlarin ing asoslangan qarz mablag‘lariga bo‘lgan talablarini qondira olsin. Ikkinchidan, bank uchun zarur bo‘lgan o‘zlik kapitali miqdorining o‘ziga xos xususiyatlari mavjud. Mayda, lekin son jihatdan ko‘pchilikni yirik kredit oluvchi korxonalarni tashkil qiluvchi bankda o‘z mablag‘lari nisbatan ko‘p miqdorda kerak bo‘ladi. Chunki yirik mijozlarga xizmat qiluvchi banklarda kreditning qaytarilmaslik xavfi katta bo‘ladi. Uchinchidan, tijorat bankining o‘z kapitali miqdori, uning aktiv operatsiyalar xarakteriga bog‘liq bo‘ladi. Bank olib borayotgan operatsiyalari katta tavakkalchilik bilan bog‘liq bo‘lishi, o‘z mablag‘larining nisbatan ko‘p bo‘lishini taqozo etadi. Bu hol, xususan, innovatsion banklarga tegishlidir. Agar bankning

kredit portfelida minimum ssudalar ko‘pchilikni tashkil qilsa, bankning mablag‘lari nisbatan kam bo‘lishi mumkin. Bankning aktiv operatsiyalari xarakteriga qarab, bank kapitali va uning turli darajadagi aktivlari o‘rtasida O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki o‘rnatgan normativlari bankning o‘z kapitali miqdorini aniqlashga bir qancha yo‘nalishlar belgilab beradi. Bank kapitali hajmini aniqlayotganda banklar bu mablag‘lar olinadigan foyda miqdorini aniqlamasligini ham e’tiborga olishadi. Bu faqatgina, bankning aniq mijozlar doirasiga xizmat ko‘rsatish imkonini beradi. To‘rtinchidan, bankning zaruriy xususiy kapital miqdori kredit resurslari bozorining rivojlanganlik darajasiga va O‘zbek iston Respublikasi Markaziy banki olib borayotgan pul-kred it siyo satiga bog‘liq. Rivojlangan bozor sharoitida O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining erkinlashtirilgan kredit siyo s atini olib borishga yo‘l ochib berishi natijasida tijorat bankin ing kredit resurslariga talabini qondirish osonlashadi va bankning zaruriy o‘z mablag‘lari darajasi kamayadi. Yetarli darajada moliya bozorining rivojlanmaganligi, kredit siyosatin ing qattiqqo‘lligi banklarning o‘z mablag‘larini doimiy tarzda oshirishni talab etadi. Banklarning o‘z mablag‘lari miqdorini oshirishda 2 usul ishlatilishi mumkin: qo‘shimcha aksiyalar chiqarish va ularni joylashtirish yoki chiqarilgan aksiyalarning nominal qiymatini oshirish. Birinchi usul foydani jamg‘arish bankning rezerv va boshqa fondlarini jadallashtirilgan tarzda shakllantirish va ularni keyinchalik kapitalga aylantirish shaklida ro‘y beradi. Bunda yil oxirigacha foydaning bir qismi to‘g‘ri kapitalga aylanishi ham mumkin. Bu usul ancha arzon, yangi paychilar jalb qi lish yoki aksiya chiqa rish borasidagi qo‘shimcha xarajatlarni talab etmaydi. Lekin foydani jamg‘arish joriy yilda aksiyadorlarga to‘lanadigan dividend lar miqdorining kamayishiga olib keladi. Bu esa bankning bozorda tutgan mavqeyiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Aksiyalar ning nominal qiymatini oshirish orqali bank ustav kapitalini oshirish quyidagi usullar bilan amalga oshirilishi mumkin:

– moliyaviy yil yakuni bo‘yicha ko‘rilgan foizning bir qis-mini yoki hammasini aksiyalar nominal qiymatini oshirishga yo‘naltirish; – aksiyadorlar tomonidan aksiyalar nominal qiymati oshirilgan qismining to‘lanishi; – moliyaviy yil yakuni bo‘yicha ko‘rilgan bank foydasini aks iyalar nominal qiymatini oshirishga yo‘naltirish va aksiyadorlar tomonidan aksiyalar oshirilgan nominal qiymatining yetishmaydigan qismining to‘lanishi hisobidan amalga oshiriladi. Bankning ustav kapitali aksiyalar nominal qiymatini pasaytirish yoki aksiyalar umumiy sonini qisqartirish, jumladan, ke yinchalik ularni to‘lash sharti bilan sotib olish orqali kamaytirilishi mumkin. 3. Tijorat banki kapitali va uning tarkibi Bank o‘z kapitali tushunchasini keng ochib berish uchun shuni aytib o‘tish kerakki, bank nazariyasida bank o‘z mablag‘i va o‘z kapitali tushunchalari farq qiladi. „O‘z mablag‘i“ tushunchasi – keng ma’noli, u o‘z ichiga bankning ichki faoliyati jarayonida tashkil topgan hamma passivlarni (bankning ustav, rezerv va boshqa fondlari, bank tashkil qilingandagi hamma rezervlarni, taqsimlanmagan foyda va joriy yil foydasini) oladi. Bankning o‘z kapitali – bu hisob-kitob yo‘li bilan aniqlanadigan kattalik. U iqtisodiy ma’nosiga ko‘ra bank kapitali funksiyalarini bajaradigan o‘zlik mablag‘larni ichiga oladi. Bankning o‘z kapitali – bank vaqtincha jalb qilgan qarz mablag‘laridan farqli o‘laroq, bevosita bankning o‘ziga tegishli bo‘lgan mablag‘lardir. Bank kapitalining boshqa korxonalar kapital idan farqi shundaki, bankning o‘z kapitali aylanma mablag‘larining 10 foizini, korxonalarda esa u taxminan 40–50 va undan ortiq foizni tashkil qiladi. Bank kapitaliga bankning o‘z mablag‘larining asosiy elementlari kiradi, ya’ni qonunchilikka muvofi q tashkil topgan asosiy fondlar, bank faoliyatini ta’minlash maqsadida ichki manbalar hisobiga tashkil topgan rezervlar kiradi. Ular quyidagi shartlarga javob be rishi kerak. – bank faoliyatining barqarorligi;

– kreditor huquqlari bo‘yicha subordinatsiyalanganlik;– qayd qilib yozilgan daromadlarning yo‘qligi. Bankning o‘z kapitali deganda, bankning iqtisodiy barqarorligini ta’minlashga, ko‘rilishi mumkin bo‘lgan zararlarni qoplashga qaratilgan maxsus tashkil qilinadigan fond va rezervlar tushuniladi. Bank kapitaliga ustav kapitali, rezerv kapitali, ta’sis foydasi, bank ixtiyorida qoldirilgan o‘tgan va joriy yilda taqsimlanmagan foydasi, turli xarajatlarni qoplash uchun tashkil qilingan rezervlar kiradi va u bank faoliyatida muhim funksiyalarni bajaradi. Yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, bank kapitali I va II darajali kapitaldan iborat bo‘lib, I darajali kapital quyidagilarni o‘z ichiga oladi: a) to‘liq to‘langan va muomalaga kiritilgan oddiy aksiyalar; b) nokumulyativ imtiyozli aksiyalar. Bu aksiyalar muayyan sotib olish sanasi va shartlariga, egasining xohishiga ko‘ra sotib olinish imkoniyatiga ega emas. Bank aksiyadorlarining umumiy yig‘ilishi qaroriga muvofi q, ular bo‘yicha dividendlar to‘lanmasligi mumkin; d) qo‘shimcha kapital – oddiy va imtiyozli aksiyalar bozor narxi ning ularning nominal qiymatidan oshib ketishi; e) taqsimlanmagan foyda: 1) kapital zaxiralar; 2) avvalgi yillarning taqsimlanmagan foydasi;3) joriy yil zararlari. f) aksiya egalari kamchiligining birlashgan korxonalar aksiyadorlik hisobvaraqlarida o‘sishi. Bu ulush sho‘ba korxonalari hisobvaraqlari bank moliyaviy hisobotlarida birlashtirilganda va bank ulushi bunday korxonalar kapitalining 100 foizdan kam qismini tashkil qilganda vujudga keladi. II darajali kapital quyidagilardan iborat: a) joriy yildagi sof foyda; b) taxminiy xarajatlarni hisobga olgan holda aktivlar sum- masi ning 125 foizi va hisob-kitoblardan so‘ng I darajali 100 foiz li kapitaldan oshmagan miqdoridagi umumiy zaxira lar. Nokumulyativ muddatsiz imtiyozli aksiyalar. Bu aksiyalar muayyan sotib olish sanasi va shartlariga, egasining xohishiga ko‘ra sotib olinish imkoniyatiga ega emas. Bank aksiydorlarining

umumiy yig‘ilishi qaroriga muvofiq, ular bo‘yicha dividendlar to‘lanmasligi mumkin. d) hisob-kitoblardan so‘ng I darajali 100 foizli kapitaldan oshmagan miqdorda aralash turdagi majburiyatlar; e) subordinar qarz bu bankning qarz majburiyatlari shak-li bo‘lib, bank kapitalini aniqlash maqsadida hisob-kitoblardan so‘ng I darajali kapitalning 50 foizidan oshmasligi kerak. II darajali kapitalga kiruvchi subordinar qarz to‘lash muddati yetib kelgunga qadar oxirgi 5 yil davomida yiliga 30 foizga kamayib bor ishi shart. II darajali kapital tarkibiga kiruvchi subordinar qarzlar garov ta’minotiga ega bo‘lmasligi, bank tugatilayotganda ushbu majburiyatlar bo‘yicha talablar depozitlar talablari qondirilganidan so‘ng amalga oshirilishi, boshlang‘ich to‘lov muddati 5 yildan ortiq bo‘lishi lozim. 4-jadval Tijorat banki kapitalini hisoblash usuli Ko‘rsatkichlar Kapital, mln so‘m I darajali kapital Asosiy I daraja Qo‘shimcha II daraja Jami kapital Oddiy aksiyalar 570 570 Nokumulativ muddatsiz aksiyalar 198 198 Kapital (ortiqcha qismi) 0 0 Taqsimlanmagan foyda 31059 31059 Aksiya egalari kamchiligining birlashgan kor xonalar 0

aksiyadorlik hisobvaraqlaridagi ulushi I I darajali kapitaldan chegirmalar Nomaterial aktivlar 0 I I Sof I darajali kapital 31827 4-jadvalning davomi V II darajali kapital Joriy yilning foydasi 20463 20463 Mumkin bo‘lgan zararlarni qoplash uchun zaxira (taxminiy tijorat 1,25 %) Kapitalning boshqa instrumentlari II darajali kapitalning I darajali kapitaldan ortgan qismi Umumiy kapital summasi chegirmalar olingunga qadar 52290 52290 I Umumiy kapital summasidan olinadigan chegirmalar Konsolidatsiyalashmagan korxonalarning kapitaliga investitsiya Bank kapitalining barcha

investitsiya instrumentlari II Riskka asoslangan kapitalning umumiy summasi 52290 II I Riskni hisobga olgan holdagi aktivlar umumiy summasi 832036 X Birinchi darajali kapitalning yetarlilik darajasi (III/VII) 0,06 Umumiy kapitalning yetarlilik darajasi (VII/VIII) 0,062 Rezerv kapitali – bankning umumiy va maxsus maqsadlari uchun (masalan, devalvatsiya uchun zaxira, trast operatsiyalari bo‘yicha biznes uchun zaxira, ko‘zda tutilmagan xarajatlar, tabiiy ofatlar natijasidagi zararlar uchun zaxira va boshqa maqsadlar uchun) yaratgan zaxirasining hisobi 30903–30906 balans hisobvaraqsida olib boriladi. Ushbu zaxira bankning taqsimlanmagan foydasi hisobiga tashkil etiladi. Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar to‘lagandan so‘ng sof foyda hisobiga shakllangan zax iralardir. Ushbu zaxiralarga ajratiladigan chegirmalar miqdori ochiq e’lon qilinadigan hisobotda ko‘rsatilishi lozim. Zaxiradan bank faoliyatida vujudga keladigan turli zararlarni ular yuzaga kelishi bilanoq hech qanday cheklashlarsiz qoplash uchun foydalaniladi. Bundan mazkur zaxiralar hisobiga qoplanadigan barcha zararlar foyda va zararlar hisobida aks ettiriladi. 30903 – umumiy zaxira fondi bo‘lib, bu hisobvarag‘i bankning taqsimlanmagan foydasi hisobidan umumiy maqsadlar (masalan, bank faoliyatini kengaytirish, bank uchun zaruriy vositalarni sotib olish va ko‘zda tutilmagan xarajatlar, tabiiy ofatlar natijasidagi zararlar uchun va hokazo) uchun tashkil etgan zaxirasi hisobini yuritish uchun mo‘ljallangan.

30906 – devalvatsiya uchun zaxira bo‘lib, bu hisobvaraqda milliy valutaning devalvatsiyasi natijasida ko‘rishi mumkin bo‘lgan zararlarni qoplash uchun yaratilgan zaxiraning hisobi yuritiladi. Ushbu zaxira mablag‘lari bankning taqsimlanmagan foydasining ma’lum qismidan va valutadagi bank aktivining ustav kapitaliga tegishli ekvivalentini qayta baholash natijasida hisoblangan mablag‘lardan tashkil topgan. Maxsus zaxiralar – „Standart“, „Substandart“, „Shubhali“ va „Umidsiz“ deb tasnifl angan kredit va lizing operatsiyalari yoki boshqa alohida muayyan aktivlar bo‘yicha yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan zararlarni qoplash uchun tashkil qilinadi. Taqsimlanmagan foyda. Bu hisobvarag‘i bankning butun faoliyati davomida olgan foydasining taqsimlanmagan qismi hisobini yuritish uchun mo‘ljallangan. O‘z ichiga quyidagi hisobraqamlarni oladi: yillik, sof foyda; boshlang‘ich qiymatiga nisbatan qayta baholanganda qo‘shimcha qiymat. 31206 – yillik sof foyda. Bu hisobvarag‘i hisobot yilida bank faoliyatining moliyaviy natijalari bo‘yicha yillik foyda yoki zararlar hisobini olib borish uchun mo‘ljallangan. Ushbu hisobvarag‘i bankning yillik hisoboti topshirilgandan so‘ng yopiladi. Agar bank moliyaviy hisobot yakunlariga ko‘ra foyda bilan chiqsa, ushbu hisobraqam kredit qoldiq bilan yopiladi. Boshlang‘ich qiymatga nisbatan qayta baholanganda qo‘shimcha qiymat hisobvarag‘i infl atsiya natijasida bank asosiy vositalarining boshlang‘ich va bozor qiymatlari o‘rtasidagi ijobiy farq, ya’ni boshlang‘ich bahosiga nisbatan qo‘shimcha qiymatining summasi aks ettiriladi. 5-jadval Aksiyador tijorat banki kapitali o‘sishining dinamikasi № Kapital 1.01 2007-y 1.01 2008-y 1.01 2007-y.ga nisbatan o‘sish Ming so‘m Ming so‘m Ming so‘m %

1 Aksiyador kapital 46820 1 73777 8 26957 7 58,0 2 Rezerv kapital 3594 43432 39838 1108, 0 3 Taqsimlanmag an foyda 16236 1286 – 14950 –92,0 4 Sof foyda 65789 10016 9 34380 52,0 Jami: 55382 0 88266 6 32884 5 59,0 Jadval ma’lumotlari shuni ko‘rsatadiki, tijorat bankining aksiyador kapitali va rezerv kapitali joriy yilda o‘tgan yilga nisbatan sez ilarli oshgan. Bank foydasi taqsimlanishi natijasida tijorat banki tahlil qilinayotgan davrda o‘tgan yilga nisbatan 34380 ming so‘m yoki 52,0 % sof foydaga ega bo‘lgan. Bank kapitalining uchta asosiy funksiyalarini ajratib ko‘rsatishimiz mumkin. Bular: himoya, operativlik va tartibga solish funksiyalaridir. Bank omonatchilari manfaatlarini himoya qilish bankning asosiy funksiyasi hisoblanadi. Chunki bank aktivlarining asosiy qismi omonatchilar hisobiga tashkil topadi. Bundan tashqari bank kapitali aksiyadorlar risklarini kamaytiradi. Himoya funksiyasi zarar ko‘rish xavfi tug‘ilganda aktiv rezervlarni shakllantirish yo‘li orqali bankning to‘lov qobiliyatini saqlab qolish, bank tugatilgan taqdirda omonatchilarga kompensat siya to‘lash imkoniyatini beradi. Bu esa o‘z navbatida bankning key ingi faoliyat ko‘rsatishiga keng yo‘l ochib beradi. Lekin shuni e’tib orga olishimiz kerakki, tijorat banklari ko‘pgina korxonalardan farqli o‘laroq o‘zlarining to‘lovga qobiliyatliligini joriy bank daromadi hisobiga ta’minlaydilar va faqatgina zararning bir qismi kapital hisobiga qoplanadi. Kapital o‘ziga xos himoya yostig‘i rolini o‘ynab, ko‘zda tutilmagan yirik xarajatlar sharoitida bankka o‘z operatsiyalarini davom ettirish imkoniyatini beradi. Shu kabi chiqimlarni moliyalashtirish uchun bankning o‘z kapitali ichiga kiruvchi turli xil rezerv fondlar mavjud. Lekin mijozlar ssudalarni ommaviy qaytarmagan taqdirda, zararni qoplash uchun aksiyadorlik kapitalining bir

qisminigina ishlatish maqsadga muvofi q bo‘ladi. Bank o‘z kapitalining mavjudligi uning ishonchli va likvidliligining birinc hi shartidir. Bank o‘z kapitalining himoya funksiyasiga qaraganda operativlik funksiyasi ikkinchi darajali bo‘lib hisoblanadi. U bank ning o‘z mablag‘larini yer, bino, inshoot jihozlarini qoplash uchun moliyaviy rezervlarni shakllantirishga ajratishni o‘z ichiga oladi. Bu moliyaviy resurslar manbayi bank ishi faoliyatining birinchi bosqichlarida, ta’sischilar bilan bir qatorda birinchi navbatdagi xarajatlarni amalga oshirishlarida juda keraklidir. Bank rivojlanishining keyingi bosqichlarida bank kapitalining roli muhim bo‘lib, bu mablag‘larning bir qismi to‘g‘ri rezervlarni tashkil qil ish uchun uzoq muddatli aktivlarga sarfl anadi. Garchi zararni qoplashning asosiy manbayi foyda jamg‘arish bo‘lsa ham, zararni qoplash uchun yangi aksiyalar chiqariladi yoki uzoq muddatli qarz olinadi. Bankning o‘z kapitali tartibga soluvchi funksiyani ham ba jaradi. Bank kapitali ko‘rsatkichi yordamida davlat organlari bank faoliyatiga baho beradilar va nazorat qiladilar. Odatda bank o‘z kapitaliga uning minimal miqdori, aktivlar me’yori va boshqa bank aktivini sotib olish shartlari bo‘yicha talab qo‘yil adi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki tomonidan o‘rnatilgan iqtisodiy me’yorlar, asosan, bankning o‘z kapitali hajmidan kelib chiqadi. Tartibga soluvchi funksiyasiga kapitalni ssuda va investitsion opera tsiyalarni chegaralash maqsadida ishlatish ham kiradi. Bankning ustav fondining o‘zgarishi ustav fondi miqdorining oshirilishi va kamaytirilishi shakllarida amalga oshirilishi mumkin. Bank ustav kapitali qo‘shimcha aksiyalarni joylashtirish yoki aksiyalarning nominal qiymatini ko‘tarish yo‘li bilan oshirishi mumkin. Aksiyalarning nominal qiymatini oshirish yo‘li bilan bank ustav fondini oshirish quyidagi usullar orqali amalga oshirilishi mumkin: – moliyaviy yil yakuni bo‘yicha ko‘rilgan foydaning bir qis-mini yoki hammasini aksiyalar nominal qiymatini oshirishga yo‘naltirish; – aksiyadorlar tomonidan aksiyalar nominal qiymati oshirilgan qismining to‘lanishi.

Ustav fondini oshirish uchun qilingan o‘zgartirishlarni bank ustaviga kiritish to‘g‘risida ta’sischilar qaror qabul qiladilar. Qo‘shimcha aksiyalarni chiqarish yoki aksiyalar nominal qiymatini oshirish uchun tijorat banklari Markaziy bankning tijorat banklari faoliyatini litsenziyalash va tartibga solish departamentiga quyidagilarni topshiradi: – qo‘shimcha aksiyalarni joylashtirish yoki aksiyalar nominal qiymatini oshirish to‘g‘risida bank vakolatli organining qarori; – agar aksiya ochiq obuna yo‘li bilan tarqatilsa, bank vakolatli organi tomonidan tasdiqlangan emissiya prospekti; – aksiya yopiq holda taqsimlansa, aksiyalarni chiqarish to‘g‘risida axborot beriladi; – bank kengashi raisi imzolagan ustav kapitalini oshirish va aksiyalar emissiyasiga rozilik berish to‘g‘risida Markaziy bank nomiga berilgan iltimosnoma. Taqdim etilgan hujjatlarni ko‘rib chiqish va rozilik berish bir oy muddat ichida amalga oshiriladi. Bank ustav kapitali aksiyalar nominal qiymatini pasaytirish yoki aksiyalar umumiy sonini qisqartirish, shuningdek, keyinchalik ularni to‘lash sharti bilan sotib olish orqali kamaytirilishi mumkin. Agar bank ustavida ko‘zda tutilgan bo‘lsa, aksiyalarning bir qismini sotib olish va ularni to‘lash yo‘li bilan bank ustav kapitalini kamaytirishga ruxsat beriladi. Agar kamaytirish natijasida ustav kapitalining eng kam miqdoridan kamayib ketsa bank ustav kapitali miqdoirini kamaytirishga ruxsat berilmaydi. Aksiyalarning nominal qiymati pasaytirilganda aksiya narxi va yangi nominal qiymat o‘rtasidagi farq aksiyadorlarga qaytariladi. Ustav kapitalini kamaytirish uchun tijorat banklari faoliyatini litsenziyalash va tartibga solish departamentiga iltimosnoma va ustav kapitalini kamaytirish to‘g‘risida aksiyadorlar umumiy yig‘ilishining qarori topshiriladi. Rozilik bir oy muddatda beriladi. Ustav kapitalining kamaytirilishi yoki oshirilishi omonatchilar manfaatlariga va bank moliyaviy ahvoliga xavf solsa yoki bir aksiyador ulushi belgilangan

normadan oshib ketsa, Markaziy bank ustav kapitalini kamaytirishga ruxsat bermaydi. Markaziy bank o‘z xulosasini asoslagan holda bir oy ichida yozma ravishda tijorat bankiga yuboradi. Shuni aytish kerakki, bank kapitalining asosiy maqsadi – riskni kamaytirish va kapitalning moliyaviy resurslar bozoriga kirish yo‘lini ta’minlashidadir. Bank kapitali operatsion xarajatlarning moliyaviy bozorlarga erkin kirib borishini ta’minlash orqali kamaytiriladi. Bank kapitali doimiy manbalardan odatdagi stavkalarda qarz olishga imkon beradi. Katta miqdordagi kapital bankning barqaror obro‘sini va omonatchilar ishonchini ta’minlaydi. Bank kapitalining aktivlarga nisbati, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan o‘rnatilgan normativlar bilan o‘zaro bog‘liq. Ya’ni, kapital qarz olish bilan yangi aktivlar jalb qilinishini choralash orqali riskning oshib ketishini to‘xtatadi va kamaytiradi. Agar banklar ssuda miqdorini oshirmoqchi yoki boshqa aktivlarni sotib olmoqchi bo‘lsalar, yuqorida keltirilgan yo‘llar bilan ular aksiyador kapitalini qo‘shimcha moliyalashtirish orqali olinishini ta’minlashlari kerak. Bu aktivlarning spekulativ o‘sishining oldini oladi. Chunki banklar o‘z aktivlarini samarali boshqarish imkoniyatlarini saqlab qolishlari kerak. Yuqorida keltirilgan bankning o‘z kapitalining funksiyalaridan xulosa qilib aytsak, bankning o‘z kapitali – bank tijorat faoliyatining asosidir. U bank mustaqilligini va turli risklar bo‘yicha salbiy oqibatlarni oldini olish manbayi bo‘lib, moliyaviy barqarorlikni ta’minlaydi. 4. Jalb qilingan mablag‘lar Jalb qilingan mablag‘lar aktiv operatsiyalarni, avvalo kre dit operatsiyalarini amalga oshirish uchun pul resurslariga bo‘lgan ehtiyojni qoplaydi. Ularning roli juda katta bo‘lib, bank resurslarining 70 %dan ortig‘ini tashkil qiladi. Yuridik va jismoniy shaxslarning vaqtinchalik bo‘sh mablag‘laridan foydalanish orqali, tijorat banklari ular yordamida xalq xo‘jaligining va aholining qo‘shimcha aylanma mablag‘larga bo‘lgan ehtiyojini qondiradi, pullarni kapitalga aylanishiga yordam beradi.

Banklarning mablag‘larni jalb qilish imkoniyatlari chegaralangan bo‘lib, barcha mamlakatlarda bu jarayon Markaziy bank tomonidan tartibga solinib turiladi. Jalb qilingan mablag‘lar tijorat banklari kredit resurslarining asosiy qismini tashkil qiladi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki bank kapitali bilan jalb qilingan mablag‘lar orasidagi nisbatni bir qator zaruriy me’yorlar yordamida tartibga soladi. Bu quyidagi normativlar: kapital yetarliligi, bir kredit oluvchiga to‘g‘ri keladigan maksimal tavakkalchilik miqdori, aholidan jalb qilingan depozitlarning maksimal miqdori va boshqalar O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki yo‘riqnomasiga muvofi q, aholidan pul omonatlarini jalb qil ish miqdori bankning o‘z kapitali miqdori bilan chegaralanadi. Hozirgi kunda banklar amaliyotida mavjud me’yoriy hujjatlarga asosan: – davlat ixtisoslashtirilgan banklar bazasida tashkil topgan tijo-rat banklari uchun jalb qilinadigan mablag‘lar hajmi o‘z kapitalining 25 barobaridan oshmasligi kerak; – yopiq turdagi aksiyador banklar uchun 20 barobardan osh-masligi kerak; – ochiq turdagi aksiyador banklar uchun 15 barobardan osh-masligi kerak. Rejali iqtisodiyot davrida banklarda bo‘sh turgan mablag‘larini jalb qilishdan manfaatdorlik yo‘q edi, chunki banklarn ing aktiv operatsiyalari miqdori jalb qilingan mablag‘lar miqdoriga qarab emas, balki kredit qo‘yilmalar bo‘yicha o‘rnatilgan limitga qarab aniqlanar, jalb qilingan mablag‘lar bo‘yicha rag‘batlantirish bilan banklar shug‘ullanmas edilar. Aksariyat hollarda yirik loyihalarni amalga oshirish uchun bank ssudalari o‘rniga ko‘proq budjet mabl ag‘lari jalb qilinar edi. Shu bois muddatli omonatlarni o‘rta va uzoq muddatli kredit manbalari sifatida jamg‘arishga ehtiyoj bo‘lmagan. Ikki pog‘onali bank tizimiga o‘tilishi, iqtisodiy mustaqil tijorat banklarining tashkil topishi, banklarning o‘z-o‘zini moliyalashtirish tamoyiliga o‘tishi, passivlar va aktivlar muvofi qligiga erishish muammolari bank faoliyatida dolzarb masalalarga ayland i. Bozor munosabatlarini rivojlantirish bank resurslarining ham turl itumanlashuviga olib keldi.

Banklar jalb qiladigan mablag‘lar tarkibi turlicha bo‘ladi. Ularning asosiy turlariga quyidagilar: bank mijozlar bilan ishlash jarayonida jalb qilgan mablag‘lar (depozitlar), o‘z qarz majburiyatlarini chiqarish yo‘li bilan mablag‘larni to‘plash (depozit va jamg‘arma sertifi katlarini, veksellar, obligatsiyalar) va banklararo kredit vositasida boshqa kredit tashkilotlaridan hamda O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankidan olinadigan ssuda mablag‘lari va boshqalar kiradi. Xalqaro bank amaliyotida jalb qilingan resurslar ularni yig‘ish usuliga qarab quyidagi guruhlarga bo‘linadi: – depozitlar; – nodepozit resurslar. Jalb qilingan mablag‘larning asosiy qismini depozitlar tashkil qiladi. Banklarda maqsadlarni amalga oshirish uchun pul mablag‘larini qo‘yilmalarga jalb qilish operatsiyalari depozit operatsiyalari deyiladi. Depozitlar faqatgina omonatchiga emas, shu bilan birga bankka ham manfaatlidir. Ko‘pgina depozitlar orqali bankning ssuda kapitali shakllanadi, keyinchalik esa bank turli xo‘jalik sohalar ini qulay shartlar asosida kreditlaydi. Depozit va kredit foizl ari orasidagi farq bo‘sh pul mablag‘larini jalb qilish va ssuda kap italini joylashtirish borasidagi bank marjasi (mukofoti) bo‘lib hisoblanadi. Bankning „Oltin qoidasi“ga ko‘ra, bank moliyaviy talablarining hajmi va muddati bank majburiyatlari miqdori va muddatiga mos kelishi kerak. Bu qoidaga rioya qilib, banklar joriy schotlar bo‘yicha qoldiqlarni kredit resursi sifatida ishlata olmaydilar, chunki mijozlar ularni xohlagan vaqtda talab qilib olishlari mumkin. Vaholanki, mijozlar, odatda, o‘z mablag‘larining hammasini birdaniga olishmaydi, shuning uchun, bankning naqd pul rezervi omonatlarga nisbatan shakllanadi. Bundan tashqari, aksariyat bank operatsiyalari naqd pulsiz ko‘rinishda amalga oshiriladi. Kassa zaxiralari ko‘rinishida bo‘lmagan naqd pullar bank likvidligini oshiradi va u boshqa mi jozlarga yoki bankka kredit sifatida yo‘naltirilishi mumkin. Kassa zaxiralaridan tashqari tijorat banklari tomonidan depozitlardan kredit resursi sifatida foydalanishda boshqa cheklovlar bo‘lib, u O‘zbekiston

Respublikasi Markaziy banki tomonidan o‘rnatiladigan majburiy zaxiralar shaklida ifodalanadi. Depozit hisobvaraqlari turlicha bo‘lishi mumkin va ularning asosini qo‘yilmalar manbayi, ularning maqsadli yo‘naltirilganligi, daromadlilik darajasi va boshqa shu kabi mezonlar tashkil etadi, ammo aksariyat hollarda mezon sifatida pul qo‘yuvchi toifasi va qo‘yilmani olish shakllari inobatga olinadi. Pul qo‘yuvchilar toifasidan kelib chiqqan holda, depozitlar qu yidagilarga bo‘linadi: – yuridik shaxslar (korxonalar, tashkilotlar);– jismoniy shaxslar. Mablag‘larni olish shakliga ko‘ra depozitlar quyidagilarga bo‘linadi: – muddatli depozit mablag‘lar; – talab qilib olingunga qadar depozit mablag‘lar;– aholining jamg‘arma qo‘yilmalari. O‘z navbatida bu guruhlarning har biri turli belgilariga qarab tasnifl anadi. Muddatli depozit mablag‘lar ularning muddatidan kelib chiqib tasnifl anadi: – 3 oy muddatgacha depozitlar; – 3 oydan 6 oygacha depozitlar; – 6 oydan 9 oygacha depozitlar; – 9 oydan 12 oygacha depozitlar; – 12 oydan yuqori bo‘lgan depozit mablag‘lar. Bank tomonidan jalb qilingan mablag‘larning yuqori likvidlik darajasini ushlab turish va ma’lum yuqori daromad olish ehtiyojini belgilab beruvchi mavjud qonun va tartibga soluvchi aktlardan kelib chiqib, turli aktivlarga joylashtiriladi. Talab qilib olingunga qadar depozitlar – bu bankni oldindan ogohlantirmay mijoz tomonidan xohlagan vaqtda talab qilib olinadigan mablag‘lardir. Ularga joriy, hisob-kitob, budjet va hisob-kitoblarni amalga oshirish yoki mablag‘lardan maqsadli foydalanish bilan bog‘liq hisobvaraqlardagi mablag‘larni, boshqa banklarning vakillik hisobvarag‘idagi qoldiqlarni kiritish mumkin. Talab qilinguncha depozitlar joriy hisob-kitoblar uchun mo‘jallangan. Bu hisobvaraqdagi mablag‘lar harakati naqd pul, pul o‘tkazish, boshqa hisob-kitob hujjatlari bilan

rasmiylashtirilishi mumkin. Bank likvidligini boshqarish nuqtayi nazaridan qaraganda joriy va budjet hisobvaraqlari, kapital qo‘yilmalarni moliyalashtirish bo‘yicha hisobvaraqlar, maxsus hisobvaraqlar banklar uchun foydaliroq hisoblanadi. Chunki bu mablag‘lar yuqori likvidlilikka ega. Bu depozit turin ing asosiy kamchiligi – ular bo‘yicha foizlarning juda kam miqdorda to‘lanishi yoki umuman to‘lanmasligidir. Bundan tashqari joriy va budjet hisobvaraq egalari o‘zlarining statuslaridan kelib chiqib kredit olmaydilar, bu esa banklarga mablag‘larni o‘z rejalari asosida ishlatishga imkon beradi. Talab qilib olguncha bo‘lgan depozitlarga banklarning korrespondent banklarda ochilgan vakillik hisobvaraqlaridagi mablag‘larini ham kiritish mumkin. Bu hisobvaraqlar ular hisob-kitoblarni va to‘lovlarni bir tomonlama tartibda yoki bir- birlarining topshiriqlari bo‘yicha amalga oshirish maqsadida ochilgan. Mazkur bankning boshqa bankda ochilgan vakillik hisobvarag‘i „Nostro“ schoti, mazkur bank boshqa bank uchun ochgan vakillik hisobvarag‘i „Loro“ schoti deb yuritiladi va bunday hisobvaraqlarini ochish banklararo imzolangan shartnomaga muvofi q amalga oshiriladi. Bu hisobvaraqlardan to‘lovlar, qoidaga ko‘ra, ulardagi mablag‘lar hajmi chegarasida amalga oshirilishi kerak. Ular bo‘yicha mavjud mablag‘lardan ko‘proq operatsiyalar o‘tkazish zaruriyati tug‘ilganda, vakilga alohida balans hisobvarag‘idan overdraft krediti berilishi mumkin. Talab qilib olinguncha bo‘lgan depozitlarga kontokorrent hisobvarag‘i mablag‘larini ham kiritish mumkin mumkin. Xalqaro bank amaliyotida talab qilib olinguncha yuqoridagi depozitlardan tashqari nau-hisobvaraqlar (uchinchi shaxs foydasiga hisob hujjatlarini yozib berish), bank tomonidan belgilanadigan hisob cheklari ham kiritiladi. Talab qilib olinguncha bo‘lgan depozitlar quyidagi xususiyatlarga ega: – depozitning bu turida xohlagan vaqtda, xohlagan summada mablag‘ni qo‘yish yoki olish mumkin; – depozit muddati chegaralanmagan; – kam miqdorda foiz to‘lanadi;

– bu turdagi depozitlar bo‘yicha Markaziy bankka o‘tkaziladi-gan majburiy rezervlar salmog‘i yuqori va hokazo. Tijorat banklarida jalb qilingan mablag‘lar tarkibida ta lab qil ib olinguncha bo‘lgan depozitlar turlicha hajmga ega. Bu odatda, bank resurslarini shakllantirishning eng arzon manbayidir. Mablag‘larning yuqori harakatchanligi tufayli talab qiluvchi hisobvaraqlardagi qoldiq doimiy emas, ba’zida juda o‘zgaruvchan. Hisobvaraq egasi istagan paytda mablag‘larini olish ehtimoli bank oborotida yuqori likvid aktivlarning hissasi ko‘p roq bo‘lishini talab qiladi. Bu esa kamroq likvidlikka ega bo‘lgan, biroq yuqori daromad keltiruvchi aktivlar hissas ining qisqarishi evaziga yuz beradi. Shu sababli banklar ta lab qilib olingungacha bo‘lgan hisobvarag‘i egalariga past foiz to‘laydilar yoki umuman to‘lamaydilar. Biroq, banklar bu hisobvaraqlardagi mablag‘lar ning yuqori darajadagi harakatchanligiga qaramasdan, ularning minimal, doimiy qoldig‘ini aniqlash va ulardan barqaror kredit resursi sifatida foydalanish imkoniyatiga ega bo‘lmog‘i lozim. Muddatli depozitlar – bu banklar tomonidan ma’lum muddatga jalb qilinadigan depozitlardir. Bu turdagi depozitlar qo‘yilgan muddatda o‘zgarmas bo‘lishi lozim va ular joriy to‘lovlar uchun ishlatilmaydi. Muddatli qo‘yilmalar mablag‘larni shartnoma bo‘yicha muddat va shartlarda to‘liq bank ixtiyoriga berishni anglatadi, bu muddat tugashi bilan muddatli qo‘yilma xohlagan paytda egasi tomonidan qaytarib olinishi mumkin. Muddatli qo‘yilma bo‘yicha to‘lanadigan foiz hajmi depozit muddati, summasi va shartnomaning pul qo‘yuvchi tomonidan bajarilishiga bog‘liqdir. Qo‘yilmaning muddati va summasi qanchalik katta bo‘lsa, foizi ham shunchalik yuqori bo‘ladi. Yuqorida ta’kidlaganimizd ek amaliyotda, asosan, 1, 3, 6, 9, 12 oy yoki yanada uzoqroq muddatga qo‘yilmalar rasmiylashtiriladi. Bunday aniq chegara lar pul qo‘yuvchilarni o‘zlarining mablag‘larini ratsional tashkil qil ish va qo‘yilmalar qo‘yish, shuningdek, banklarga o‘zlarining likvidliklarini boshqarish uchun sharoit yaratadi. Pul qo‘yuvchi tomonidan qo‘yilma bo‘yicha mablag‘larni muddatidan old in olinganda u shartnomada ko‘rsatilgan foizlardan to‘liq yoki qisman mahrum

bo‘lishi mumkin. Odatda bunday hollarda foizlar talab qilib olingungacha qo‘yilmalarga to‘lanadigan foizlar hajmigacha pasaytiriladi. Muddatli depozitlar bankka depozitlarning boshqa turlariga nisbatan barqaror resurs bazasini ta’minlaydi. Shu bois tijorat bankl ari muddatli depozitlar salmog‘ini ko‘paytirishga harakat qil ishlari lozim. Muddatli depozitlar quyidagi xususiyatlarga ega: – aniq muddatga ega va ular bo‘yicha o‘zgarmas (depozit siyo-satida ko‘rsatilgan) foiz to‘lanadi; – joriy hisob-kitoblar uchun foydalanilmaydi; – mijoz tomonidan muddatidan oldin olinmasligi lozim, aks holda foiz to‘lash bo‘yicha shartnoma bekor qilinadi va talab qilib olingungacha bo‘lgan depozit miqdorida foiz to‘lanishi mumkin; – mablag‘lar sekin aylanadi, uzoq muddatli ssudalarga yo‘nal-tiriladi; – majburiy rezerv normasi nisbatan past bo‘lishi mumkin va hokazo. Jamg‘arma depozitlari aholi pul jamg‘armalarining to‘planishi uchun xizmat qiladi. Jamg‘arma depozitlarga pul mablag‘larini jamg‘arish yoki saqlash maqsadida shakllantirilgan qo‘yilmalar kiradi. Ularning xususiyatli tomonlari – saqlashning rag‘batlantirilishi va yuqori daromadlilik darajasi, ma’lum davr ichida jamg‘arila borishi kabilardir. Jamg‘arma depozitlari deganda, faqatgina aholi mablag‘larining muddatli qo‘yilmalar yoki talab qilib olingungacha hisobvaraqlarida jamg‘arilishi bilan bog‘liq har qanday operat siyalar tushuniladi. Hozirgi vaqtda tijorat banklari bal ansida aholi qo‘yilmalari „Kredit tashkilotlarida buxgalter iya hisobining yangi schotlar reja“siga muvofi q balans schotdan hisoblanadi. 20206-schotda – jismoniy shaxslarning talab qilib olingungacha depozitlari. 20406-schotda – jismoniy shaxslarning jamg‘arma depozitlari. 20606 – jismoniy shaxslarning muddatli depozitlari. Qo‘yilma summasi bank kassasiga naqd pulda yoki naqd pulsiz qo‘yilishi mumkin. Qo‘yilmaning shakllanish usuliga ko‘ra bu operatsiyalar buxgalteriya

hisobida turlicha aks ettiriladi. Masalan: qo‘yilmani bank kassasiga naqd to‘laganda quyidagi buxgalteriya hisob-kitoblari amalga oshiriladi. Debet schoti № 10101 – „Kassadagi naqd pul“. Kredit schoti № 20206 – Agar qo‘yilma „Talab qilingungacha“ hisobvarag‘idan pul o‘tkazish yo‘li bilan shakllansa, unda hisobkitoblar quyidagicha: Debet schoti № 20206 Kredit schoti № 20406 Qo‘yilma summasining boshqa kredit tashkilotidan kelishi qu yidagicha aks ettiriladi: Debet schoti № 10501 – „Boshqa banklar vakillik hisobvaraqlaridan qabul qilishga“. Kredit schoti № 20206 6-jadval Aksiyador tijorat bankining mijozlar bo‘yicha depozit shakllari to‘g‘risida ma’lumot Depozit turlari ming so‘m foiz 1. Talab qilib olingungacha bo‘lgan depozitlar, jami 105022 78,9 Shu jumladan: a) hukumat b) jismoniy shaxslar d) davlat korxonalari e) qo‘shma korxonalar f) xususiy korxonalar, korporatsiya va jamoalar g) boshqa talab qilib olingungacha bo‘lgan depozitlar 16481 5352 22025 111 54692 6361 12,4 4,0 16,5 0,1 41,1 4,8 2. Jamg‘arma depozitlari, jami 10957 8,2 6-jadvalning davomi Shu jumladan: a) hukumat 0 0

b) jismoniy shaxslar d) davlat korxonalari e) qo‘shma korxonalar f) xususiy korxonalar, korporatsiya va jamoalar g) boshqa talab qilib olingungacha bo‘lgan depozitlar 10957 0 0 0 0 8,2 0 0 0 0 3. Muddatli depozitlar, jami 17159 12,9 Shu jumladan: a) hukumat b) jismoniy shaxslar d) davlat korxonalari e) qo‘shma korxonalar f) xususiy korxonalar, korporatsiya va jamoalar g) boshqa talab qilib olingungacha bo‘lgan depozitlar 0 11659 5500 0 0 0 0 8,8 4,1 0 0 0 Jami depozitlar 133138 100 Jadval ma’lumotlari shuni ko‘rsatadiki, tijorat banki tomonidan jalb qilingan depozitlar ichida asosiy o‘rinni talab qilib olingungacha bo‘lgan depozitlar tashkil qilib, ular salmog‘iga 78,9 % depozitlar to‘g‘ri keladi. Muddatli depozitlar bankning barqaror kredit imkoniyatining asosi bo‘lsa-da, ularning hajmi barcha depozitlarning 12,9 %ini tashkil qiladi. Talab qilib olingungacha bo‘lgan depozitlar tarkibida asosiy o‘rinni xususiy korxona, korporatsiya va jamoalar, davlat korxonalari, hukumat mablag‘lari tashkil qilsa, muddatli depozitlar ichida asosiy o‘rinni jismoniy shaxslar mablag‘lari egallaydi. Tahlil qilinayotgan bankda aholi jamg‘armalari salmog‘i past bo‘lib, u jami depozitlarning 8,2 %ini tashkil qiladi. Tijorat banklari faoliyatidagi muhim yo‘nalishlardan biri aholi mablag‘larini jalb qilish bo‘yicha ishlar bo‘lib, bu borada Xalq banki bilan boshqa tijorat banklari muvaffaqiyatli raqobat qilmoqdalar.

5. Markaziy bank tomonidan tijorat banklarini kreditlash tartibi Tijorat banklarini qayta moliyalash uchun kredit berish Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladi. Bu operatsiya O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvi tomonidan 1998-yil 9-noyabrda qabul qilingan 19/8-sonli 261- Qaror bilan tasdiqlangan „Qayta moliyalash kreditlarini berish tartibi to‘g‘risida“gi Nizomga muvofi q amalga oshiriladi. Mazkur Nizom O‘zbekiston Respublikasining „O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida“gi Qonuni, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994-yil 3-maydagi 234-sonli Qaroriga muvofi q ishlab chiqilgan va O‘zbekiston Respublikasi Valuta birjasi huzuridagi kredit rusurslari kimoshdi savdolari orqali tijorat banklarini qayta moliyalash uchun kreditlar berish tartibini belgilaydi. Bu jarayon Markaziy bankning pul-kredit vositalaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Qayta moliyalash – Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladigan pul kredit siyosati vositalaridan biri bo‘lib, u ikkinchi darajali banklarning likvidlik holatini qo‘llab-quvvatlash uchun yo‘naltiriladi. Markaziy bankning qayta moliyalashtirish operatsiyasi quyidagi usullarda olib borilishi mumkin: – tijorat banklarining ixtiyoridagi veksellarni hisobga olish yo‘li bilan kreditlash; – tijorat banklari ixtiyoridagi qimmatli qog‘ozlarni garovga olish yo‘li bilan kreditlar berish, ya’ni lombard krediti; – to‘g‘ridan to‘g‘ri kredit berish usuli. Markaziy bank „O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida“gi Qonunga asosan oltin, chet el valutasi, xalqaro rez ervlar toifasiga kiruvchi valuta boyliklari va boshqa boyliklar, davlat qarz majburiyatlari va hukumat kafolatlagan boshqa qarz vositalari, Markaziy bankda depozitga o‘tkazilgan va uning depozitariysi uchun maqbul bo‘lgan, xarid qilinishi va sotil ishi kabi operatsiyalar o‘tkazilishi mumkin bo‘lgan aktivlar, to‘lanishiga banklar kafolat bergan tijorat veksellari, shuningdek, Moliya vazirligining kafolatiga asoslangan holda banklarga qayta moliyalash kreditlar ini beradi. Markaziy bank tomonidan tijorat

banklariga beriladigan kreditlarning asosiy maqsadi banklarning likvidliligini qo‘llab-quvvatlashdan iborat. Qayta moliyalash kreditlarini berayotganda Markaziy bank tijorat banklari kredit potensialining joriy holatini doimiy kuzat ib turadi. Buning uchun u joriy monitoringlar o‘tkazadi, ular vakillik hisobvaraqlarini tahlil qiladi va asosan o‘zi kreditlarni joylashtirish va jalb etish uchun qatnashadigan banklararo kredit bozori – O‘zbekiston Respublikasi Valuta birjasi huzuridagi kredit resurslari kimoshdi savdosini kuzatib boradi. Tijorat banklarining likvid holatini saqlashga yo‘naltiriladigan, ularni qayta moliyalash uchun beriladigan kreditlar miqdori, shun ingdek, qayta moliyalash stavkasi, Markaziy bank tomonidan pul-kredit siyosatining joriy vaqtdagi aniq vazifalariga muvofi q, hamda pul-kredit siyosatining asosiy yo‘nalishlarini hisobga olgan holda belgilanadi. Bunda qayta moliyalash stavkasi infl atsiya darajasidan kelib chiqqan holda o‘zgartirilishi mumkin. Markaziy bank yuqorida aytilgan qonunga muvofi q, tijorat bank lariga milliy valutada lombard kreditini berishi mumkin. Lombard krediti qayta moliyalash shakllaridan biri bo‘lib, Davlat qisqa muddatli obligatsiyalarini garovga qo‘yish yo‘li orqali beriladi. Lombard kreditining berilishi O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 1998-yil 22-avgustdagi 416-sonli „O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan banklarga lombard krediti berish tartibi to‘g‘risida“gi Nizomga asosan amalga oshiriladi. Qayta moliyalash kreditlari O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvi tomonidan tasdiqlangan 1996-yil 20-apreldagi 41-sonli „O‘zbekiston Respublikasida kredit resurslari kimoshdi savdolarini o‘tkazish tartibi“ga muvofi q beriladi. Keyinchalik qayta moliyalash kreditlari O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining maxsus ko‘rsatmalari bo‘yicha, ularda belgilangan shartlar asosida Markaziy bank hududiy Bosh boshqarmalari va tijorat banklari o‘rtasida tuziladigan kredit shartnomasi bilan rasmiylashtiriladi.

Kredit shartnomasida quyidagilar qayd etilgan: – tomonlar nomi; – ularning o‘zaro majburiyatlari va iqtisodiy mas’uliyati; – kredit muddati va miqdori; – aniq maqsad ko‘zlanganligi; – kredit berish va qaytarish tartibi; – foiz stavkasi va uni o‘zgartirish shartlari; – ta’minlash shakllari; – jarima solish va tomonlar shartlashuvining boshqa jihatlari. Bu kreditni olgan tijorat banklari kreditdan foydalanish va uning holati bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining „Pul-kredit siyosati“ departamentiga ma’lumotnoma taqdim etib boradi. Tijorat banklariga kredit berishda Markaziy bank tomonidan o‘rnatilgan iqtisodiy me’yorlarga, majburiy zaxira talablariga rioya qilish e’tiborga olinadi. Ayrim hollarda tijorat banklarining vakillik hisobvaraqlarida mablag‘lar umuman bo‘lmagan yoki yetarli bo‘lmagan holatlarda kechiktirib bo‘lmaydigan to‘lovlarni amalga oshirish uchun tijorat bankiga, istisno tariqasida majburiy to‘lovlarni amalga oshirish uchun O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining ruxsati bilan uning hududiy Bosh boshqarmasi rahbari taqdimnomasi bo‘yicha bank likvidligini qo‘llab-quvvatlash uchun kredit berilishi mumkin. Bu kredit O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining iqtisodiy normativlariga rioya etilgan, rezerv, majburiy rezerv shartlari to‘liq bajarilgan, tijorat banklariga beriladigan, ya’ni kreditni qaytarmaslik ehtimoli yo‘q va u muddatida foizi bilan to‘liq qaytishi ta’minlangan holda beriladi. Kredit 7 ish kuni muddatida tijorat banki tomonidan kredit resurslarini tartibga solish fondiga o‘tkaziladigan mablag‘larning 30 %i miqdorida beriladi. Kreditning o‘z vaqtida, to‘liq qaytmaslik hollari yuz berganda yoki kredit shartlari buzilgan hollarda Markaziy bank tijorat bankiga nisbatan kredit shartnomasida ko‘rsatib o‘tilgan choral arni qo‘llash huquqiga ega. Agar kreditning qaytmaslik hollari yuz bersa Markaziy bank garovdagi mol-mulkni talab qilib olishga haqli.

Ushbu kredit bo‘yicha foiz stavkasi Markaziy bank amaldagi qayta moliyalash stavkasidan 1,3 barovar ortiq miqdorda belgilanadi. Tijorat bankida Markaziy bank tomonidan ilgari berilgan kreditlar bo‘yicha muddati o‘tgan qarzdorlik vujudga kelgan hollarda, quyidagi choralar qo‘llaniladi: – belgilangan foiz stavkasi 2 baravar oshiriladi; – „O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida“gi Qonunning 59-moddasiga binoan, muddati o‘tgan qarz bosh bank hisobvarag‘idan undirib olinadi. Agar bosh bank hisobvarag‘ida qarzlarni qoplaydigan miqdorda mablag‘ bo‘lmasa, ushbu qarz to‘la qaytarilmaguncha bank vakillik hisobvarag‘i bo‘yicha operatsiyalar to‘xtatiladi. Mar kaziy bank muddatidan oldin bo‘shagan qayta moliyalash kreditlar ini o‘z vaqtida qaytarmaganligi uchun tijorat banklariga nisbatan kredit qaytarilmagan hollarda garovga qo‘yilgan mulkni sotish yoki kafolat xati bo‘yicha talabnoma qo‘yish orqali qarz summasini undirib olish huquqiga ega. Qayta moliyalash kreditlarini belgilangan muddat ichida qaytarmagan tijorat banklariga nisbatan 1997-yil 25-yanvardagi 74-sonli yo‘riqnomaning 6-bandida va unga kiritilmagan 1998yil 27-iyun dagi 406-sonli qo‘shimchaning 1-bandida ko‘rsatilgan ta’sir choralari qo‘llaniladi. Banklar tomonidan aniq maqsadli kredit resurslaridan belgilangandan tashqari maqsadlarda foydalanilishiga yo‘l qo‘yilgan hollarda, ushbu kreditlar muddatidan oldin qaytarib olinadi. Qayta moliyalash kreditlari bo‘yicha marja darajasi O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilanadi. Markaziy bank tomonidan tijorat banklariga berilgan qayta moliyalash kreditlari hisobini yuritish bo‘yicha operatsiyalar ba lansdagi 12101- „Boshqa banklarga berilgan qisqa muddatli ssudalar“ (Markaziy bankda) va 21602- „O‘zbekiston Respubli kasi Markaziy bankidan olingan qisqa muddatli ssudalar“ (tijorat bankida) balans hisobvaraqlarida aks ettiriladi.

Muddati kechiktirilgan qayta moliyalash kreditlari hisobi bal ansdagi 12109- „Boshqa banklarga berilgan muddati kechiktirilgan qisqa muddatli ssudalar“ hisobvarag‘ida aks ettiriladi. Muddati o‘tgan qayta moliyalash kreditlari hisobi balansdagi 12105- „Boshqa banklarga berilgan muddati o‘tgan ssudalar“ hisobvarag‘ida aks ettiriladi. Markaziy bank kreditlarini berish quyidagi buxgalterlik o‘tkazmalari orqali rasmiylashtiriladi: • kredit bergan bankda; D-t 12101- „Boshqa banklarga berilgan qisqa muddatli ssudalar“. K-t Tijorat banki vakillik hisobvarag‘i yoki 21602- „O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankidan olingan qisqa muddatli ssudalar“. • kredit olgan bankda: D-t Tijorat banki vakillik hisobvarag‘i yoki 21602- „O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankidan olingan qisqa muddatli ssudalar“. K-t 21602/21606 „Markaziy bankdan (boshqa banklardan) oligan qisqa muddatli ssudalar“ Balans hisoboti tuzish yoki hisob-kitob sanasida: • kredit bergan bo‘lsa:olish uchun hisoblangan foizlar summasi; D-t 16309 (tijorat banki) yoki 16305 (Markaziy bank) „Olish uchun hisoblangan foizlar summasi“. K-t 41601 „Boshqa banklarga berilgan qisqa muddatli ssudalar bo‘yicha foiz daromadlari“. • kredit olgan bankda: to‘lash uchun hisoblangan foizlar summasi; D-t 53101/53106 (tijorat banki) yoki 52002 (Markaziy bank) – „Markaziy bankdan olingan qisqa muddatli ssudalar bo‘yicha foi zli xarajatlar“. K-t 22410 „Olingan ssudalar bo‘yicha hisoblangan foizlar“ To‘lash (undirib olish) muddati yetib kelganda va tijorat banki vakillik hisobvarag‘ida yetarli mablag‘lar mavjud bo‘lganida qu yidagi o‘tkazmalar qilinadi:

a) kredit uchun to‘lov summasi; D-t 21606 (tijorat banki) yoki 22114 (Markaziy bank) „Markaziy bankdan (boshqa banklardan) olingan qisqa muddatli ssudalar“. K-t 10301 Tijorat banki vakillik hisobvarag‘i (o‘ziniki). b) to‘lash uchun hisoblangan foizlar summasi: D-t 22410 „Olingan ssudalar bo‘yicha hisolangan foizlar“. K-t 10301 Tijorat banki vakillik hisobvarag‘i (o‘ziniki). Tijorat banki vakillik hisobvarag‘ida pul mablag‘lari bo‘lmagan yoki yetarli bo‘lmagan va kredit belgilangan muddatda to‘lanmagan hollarda quyidagi buxgalterlik o‘tkazmalari qilinadi: • kredit bergan bankda: Muddati o‘tgan kredit to‘lov summasi. D-t 12105 „Boshqa banklarga berilgan muddati o‘tgan ssudalar“. K-t 12101 „Boshqa banklarga berilgan qisqa muddatli ssudalar“. Kredit olgan bankda muddati o‘tgan kredit summasi balansdagi 21602/21606 „Markaziy bankdan (boshqa banklardan) olingan qisqa muddatli ssudalar“ hisobvarag‘ida hisobga olinadi. Muddatida to‘lanmagan qarzlar summasidagi kredit resurslari kreditorga qaytarilayotganda quyidagi o‘tkazmalar qilinadi: • kredit olgan bankda: D-t 21602/21606 (tijorat banki) yoki 22114 (Markaziy bank) „Markaziy bankdan (boshqa banklardan) olingan qisqa muddatli ssudalar“. K-t Tijorat banki vakillik hisobvarag‘i (o‘ziniki). Kredit bergan bankda: D-t Tijorat banki vakillik hisobvarag‘i. K-t 12105 „Boshqa banklarga berilgan muddati o‘tgan ssudalar“. Muddatidan oldin bo‘shagan qayta moliyalash kreditlarini o‘z vaqtida qaytarmaganlik uchun tijorat banklariga nisbatan Markaziy bank kredit shartnomasida ko‘zda tutilgan choralarni qo‘llashga haqli.

Qayta moliyalash kreditlari qaytarilmagan hollarda, Markaziy bank garovga qo‘yilgan mulkni sotish yoki kafolat xati bo‘yicha talabnoma qo‘yish orqali qarz summasini undirib olish huquqiga ega. Banklar tomonidan aniq maqsadli kredit resurslaridan belgilangandan tashqari maqsadlarda foydalanilishiga yo‘l qo‘yilgan hollarda, ushbu kreditlar muddatidan oldin qaytarib olinadi. Ta’sir choralari Markaziy bank hududiy Bosh boshqarmasi va tijorat banki o‘rtasida tuziladigan kredit shartnomalarida aks ettirilishi shart. 6. Bank aktivlari, ularning mohiyati va tarkibi Tijorat banklari faoliyatida uning aktivlari va ular bilan bog‘liq operatsiyalarning risklilik darajasini aniqlash bu jarayonni boshqarib borishda muhim o‘rin tutadi. Bank aktivlari tarkibi deyilganda, balans yakuniga nisbatan har xil sifatdagi aktivlar salmog‘i tushuniladi. Tijorat banklari aktivlarini asosan to‘rt kategoriyaga bo‘lib o‘rganish mumkin: bular kassadagi pul mablag‘lari va ularga tenglashtirilgan mablag‘lar; investitsiya va qimmatli qog‘ozlar; ssudalar; binolar va asbobuskunalar. Bank aktivlari – bu bankka tegishli hamda moddiy qiymatga ega bo‘lgan qiymatliklar: naqd mablag‘lar, qarzga berilgan mablag‘lar, binolar va asbob- uskunalardan tashkil topadi. Bulardan tashqari bankda nomoddiy aktivlar ham mavjud bo‘lib, bular o‘zlarining moddiy shakliga ega bo‘lmaydilar, ammo bankning asosiy faoliyatida faol ishtirok etadilar. Bank aktivlari tarkibining to‘g‘ri belgilab olinishi va ulardan maqsadli foydalanishi banklarning samarali faoliyat olib borishiga asos bo‘ladi. Tijorat banklarining aktivlari o‘ziga xos belgilariga ko‘ra likvidlik va tavakkalchilik darajasiga hamda daromad keltirishiga qarab bir necha guruhlarga bo‘linadi. Bank balansida aktivlar likvidlik darajasiga qarab aks ettiriladi va shunga ko‘ra ular 3 guruhga: yuqori likvidli aktivlar, likvidli aktivlar, nolikvid (past likvidli) aktivlarga bo‘linadi.

1-guruh – yuqori likvidli aktivlar: a) kassadagi va yo‘ldagi naqd pullar, qimmatbaho toshlar, tan- galar, cheklar va boshqa pul shakllari; b) vakillik hisobvarag‘idagi mablag‘ qoldiqlari; d) „Nostro“ va „Vostro“ schotlaridagi qoldiqlar; e) majburiy rezervlar schoti bo‘yicha mablag‘lar qoldig‘i; f) qimmatli qog‘ozlar, xazina veksellari, davlat obligatsiyalari, URMB ning qimmatli qog‘ozlari va obligatsiyalari. 2-guruh – likvid aktivlar: a) berilgan kreditlar (jumladan banklararo ham); b) o‘z investitsiyalari; d) boshqa qimmatli qog‘ozlar, muddati 30 kungacha bo‘lgan debitorlar. 3-guruh – nolikvid (past likvidli) aktivlar: a) muddati o‘tgan ssudalar; b) muddati o‘tgan foizlar; d) sud aralashuvi bilan o‘zlashtirilishi ko‘zda tutilgan ssudalar; e) tugallanmagan ishlab chiqarish; f) asosiy vositalar. Bank doimiy tarzda o‘zining likvidliligini ma’lum bir darajada saqlashi kerak, ya’ni o‘zining to‘lovga qodirligini shubha ostida qoldirmasligi kerak. Likvidlilikka bo‘lgan talab aktivlardan keladigan daromadni oshirish faoliyatiga ma’lum darajada qarshi turadi. Bankning aktivlari qanchalik darajada likvidli bo‘lsa, ular bilan bog‘liq risk shunchalik kichik bo‘ladi, ammo ularga to‘lanadigan foiz ham shunchalik kam bo‘ladi. Belgilangan to‘lovga qodirlik doirasidan chiqmagan holda aktivlarga joylashtirilgan kapitaldan daromadni oshirish, bankda boshqarish san’atini belgilaydi. Bank likvidlilikni ikki xil yo‘l bilan ta’minlashi mumkin: 1. Ortiqcha likvidli aktivlarni yig‘ish orqali;

2. Jahon amaliyotida kenga qo‘llanilayotgan usul – likvidlilikni kam daromad keltiruvchi va tez sotiluvchi qimmatli qog‘ozlarga investitsiyalash orqali. Kassadagi pul mablag‘lari – bankning kassasida saqlana yotgan va bank kunlik hisobraqamlari bo‘yicha naqd pul ber ishga, pulni maydalab berishga, naqd pul shaklida kreditlar berishga, bank xarajati uchun haq to‘lashga, xizmatchilarga ish haqi berishga va boshqa xarajatlarga zarur bo‘lgan qog‘oz pullar va tangalar hisoblanadi. Shuning uchun ham bank mijozning tal abini qondirish uchun beriladigan qog‘oz pullar va tangalarga ega bo‘lishi ke rak. Kassadagi naqd pullarning qoldig‘iga bir nechta omillar ta’sir qiladi, jumladan: mavsumiylik, bankn ing hududiy joylashishi va boshqalar. Odatda jahon amaliyotida bank aktivlarining naqd pul bo‘limiga, kassadagi naqd pullar, majburiy zaxiralar fondiga ajratmalar, vakillik banklariga joyl ashtirilgan depozitlar hamda inkassatsiya qilinayotgan naqd pullar qo‘shiladi, chunki bu mablag‘lar birinchi talab qilinganda naqd pulga aylanadi. Shuning uchun ham bu mablag‘larni bankda „birinchi mudofaa chizig‘i“ deb atashadi, chunki mijoz tasodifan o‘z depozitini yoki kredit so‘rab kelganda aynan shu mablag‘lardan foydalaniladi. Quyidagi tayanch so‘zlarga ta’rif bering Aktiv operatsiyalar O‘zgaruvchan stavka Passiv operatsiyalar O‘zgarmas fond stavkalari Bank resurslari Opkol kreditlar Kredit resurslari Broker va maklerlar Vositachilik operatsiyalari Aksentli operatsiyalar Ishonch operatsiyalari Fond operatsiyalari Bankning o‘z mablag‘lari Kreditlar sifati Jalb qilingan mablag‘lar Yaxshi kreditlar Taqsimlangan foyda Standart kreditlar Joriy schotlar Substandart kreditlar Muddatli depozitlar Ishonchsiz

kreditlar Qo‘yilmalar Shubhali kreditlar Banklararo kreditlar Faktoring operatsiyalar Bankning elementlangan mablag‘lari Trast operatsiyalar Fond stavkalari Bankning komission operatsiyalari Bank aktivlari Riskli aktivlar Daromad keltiruvchi Daromad keltirmaydigan aktivlar aktivlar Bank aktivlari tarkibi Likvid aktivlar Nolikvid (past likvidli) aktivlar Yuqori likvidli aktivlar

Fоydalanilgan adabiyotlar Asоsiy adabiyotlar: 1. Abdullaeva S h .Z., «Bank ishi». O’quv qo’llanma. –T.: Moliya.2003 2. Abdullaeva Sh.Z., «Pul kredit va banklar» O’zbekistоn Respublikasi Bank-mоliya akademiyasi, «Mоliya» nashriyoti,2000 y. 3. Balabanova I.T., “Banki i b ankоvskоe delо ”, Ucheb posob. Piter, 2003. 4 . Kоlesnikоv V.I., «Bankоvskоe delо» Mоskva, 4- izd. «Finansi i statistika», 2002 g. 5 . Jarkovskaya E.P. «Bankоvskоe delо» Uchebnik.-M.: Omega-L.2004. 6 . Lavrushina О.I., «Den’gi, Kredit, Banki» Mоskva, izd. «Finansi i statistika» 2003g . 7. Lavrushina О.I., «Bankоvskоe delо» Mоskva, izd. «Finansi i statistika» 2003g . 8. Korobkova G.G. «Bankоvskоe delо» Uchebnik. -M.: Economist-2004.

Похожие

Tijorat banklarining aktiv operatsiyalari tarkibi va ularni joylashishi

Tijorat banklarining valuta operatsiyalari

Tijorat banklarining valyuta operatsiyalari

Tijorat banklarining faktoring operatsiyalari

Tijorat banklarining lizing operatsiyalari