Банк маркетинги - Экономика - Рефераты

Банк маркетинги

Загружено в:

23.03.2024

Скачано:

0

Размер:

562 KB

Банк маркетинги Режа: 1. Ўзбекистонда банк тизимининг ривожланиши 2. Банк маркетингининг ўзига хос хусусиятлари 3. Банк маркетингининг шаклланиш ва ривожланиш босқичлари 4. Банк махсулоти ва унинг ҳаётийлик даври 5. Банк маркетингининг элементлари 6. Банк маркетингининг ахборот тизими 7. Банкда маркетинг фаолиятини режалаштириш ва назорат тизими 8. Банк маркетингини ривожланишининг асосий йўналишлари

Ўзбекистонда банк тизимининг ривожланиши Мамлакатимиздаги барча корхоналарнинг асосий фаолияти банклар билан чамбарчас боғлиқ бўлиб. улар олиб бораётган фаолият - хомашёни сотиб олиш. ишлаб чиқарилган товарлар. кўрсатиладиган хизматларга ҳақ тўлаш. ишловчиларни иш ҳақи билан таъминлаш. турли тоифадаги корхоналар. фирмалар ва бошқа юридик шахслар билан бўладиган иқтисодий муносабатлар. яъни олинган фойда ва даромаддан солиқ тўлаш. транспорт. коммунал хизматлар учун тўловларнинг барча турлари банклар орқали. ўз навбатида. олинадиган кредитлар ва бошқа ҳисоб-китоблар ҳам банклар орқали амалга ошади. Бугунги кунда мамлакатимизда 30 та банк фаолият юритиб. шундан 3 таси давлат банклари. 13 таси акциядорлик тижорат банклари. 9 таси хусусий банклар. 5 таси эса хорижий капитал иштирокидаги банклардир. Мамлакатимиз банк тизимидаги ислоҳотларнинг муҳим устувор йўналишларидан бири банкларининг капиталлашув даражасини ошириш ва уларнинг етарлилигини таъминлашдан иборатдир. 2012 йилда банк тизимида асосий эътибор Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2010 йил 26 ноябрдаги ПҚ-1438-сонли Қарори билан тасдиқланган “2011-2015 йилларда республика молия- банк тизимини янада ислоҳ қилиш ва барқарорлигини ошириш ҳамда юқори халқаро рейтинг кўрсаткичларига эришишнинг устувор йўналишлари бўйича комплекс чора-тадбирлар” дастури ҳамда молия-банк тизимини ривожлантиришга оид бошқа ҳужжатларда белгиланган вазифаларни бажаришга қаратилди. жумладан: - банк назорати тизимини янада такомиллаштириш. банк назорати бўйича Базель қўмитасининг янги тавсияларини татбиқ этиш билан боғлик тадбирларни давом эттириш; - мамлакат банк тизими ва тижорат банклари фаолиятини етакчи халқаро рейтинг ташкилотлари томонидан қўлланадиган меъёр. андоза ва кўрсаткичлар асосида баҳолаш амалиётини кенгайтириш; - тижорат банкларининг ресурс базасини уларнинг капиталлашув даражаси

ҳамда аҳоли ва хўжалик юритувчи субъектларнинг бўш пул маблағларини депозитларга жалб қилиш орқали янада ошириш; - тижорат банклари активларини. шу жумладан. уларнинг инвестицион фаоллигини ҳамда ишлаб чиқаришни техник ва технологик қайта жиҳозлаш бўйича лойиҳаларни кредитлаш ҳажмини ошириш; - тижорат банклари балансига олинган иқтисодий ночор корхоналар фаолиятини тиклаш. уларнинг базасида ташкил этилган янги корхоналарни стратегик инвесторларга сотиш ишларини янада фаоллаштириш; - кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни молиявий қўллаб-қувватлаш. биринчи навбатда. инвестиция мақсадлари. бошланғич капитални шакллантириш учун узоқ муддатли кредитлар ажратиш ҳажмини кенгайтириш; - халқаро андоза ва тамойиллар ҳамда мaмлaкaтимиздa бозор муносaбaтлaри ривожлaнишининг ҳозирги рeaл ҳолaтидaн кeлиб чиққан ҳолда. молия-банк соҳасининг қонунчилик базасини янада такомиллаштириш ишлари амалга оширилди. Банкларнинг капиталлашув даражаси ва ликвидлигининг оширилиши натижасида уларнинг молиявий барқарорлигини таъминлаш учун мустаҳкам замин яратилади. Шу билан бирга. кенг кўламли ислоҳотларни амалга оширишда банкларнинг инвестиция кредитлари орқали иштирокини таъминлаш учун барқарор ресурс базаси шакллантирилади. Тижорат банклари учун 2012 йилда белгилаб берилган устувор вазифалардан асосийси ҳам банкларнинг барқарорлиги ва капиталлашув даражасини янада ошириш. етакчи халқаро рейтинг компаниялари томонидан қабул қилинган халқаро меъёрлар. мезон ва стандартларга асосланган ҳолда. банк тизимини баҳолаш кўрсаткичларининг замонавий тизимини жорий этиш белгиланган эди. Ана шу вазифалар доирасида тижорат банкларининг умумий капиталини қўшимча акциялар чиқариш орқали 2011-2015 йилларда ўртача 2.1 марта ошириш белгиланган эди. Натижада банк тизимининг молиявий барқарорлиги ва ривожланиш кўрсаткичлари. халқаро индикаторлар асосида таҳлил қилинганида. юқори даражадаги баҳоларга мувофиқ келади. Тижорат банклари

томонидан 2012 йил давомида 500 миллиард сўмлик қўшимча акциялар чиқарилди. Муомалага чиқарилган акцияларнинг 25 фоизидан кам бўлмаган қисми “Тошкент” республика фонд биржаси орқали бирламчи очиқ савдоларда жойлаштирилди. 2013 йилнинг 1 январь ҳолатига кўра. 17 та тижорат банкининг акциялари “Тошкент” республика фонд биржаси листингига киритилган бўлиб. ушбу банкларнинг қимматли қоғозлари мунтазам равишда биржада котировка қилиниб. оммавий ахборот воситалари орқали эълон қилиб борилмоқда. Натижада 2012 йилда банк тизимининг жами капитали 24.3 фоизга. сўнгги уч йилда эса икки баробар кўпайди. Бугунги кунда капиталнинг етарлилик даражаси 24 фоиздан ошиб. бу эса қабул қилинган умумий халқаро стандартлардан 3 баробар ортиқдир. Банк барқарорлигини баҳолаш омилларидан бири банк тизимининг жорий ликвидлик даражасидир. 2012 йил якунлари бўйича банк тизимининг ликвидлиги 65 фоиздан ортмоқда. бу эса талаб этиладиган минимал даражадан 2 баробар юқоридир. Сўнгги беш йил мобайнида мамлакатимиз тижорат банкларининг умумий капитали 2.9 баробар кўпайди ва бугунги кунда 6.2 триллион сўмдан ошиб кетди. Юртимизда 2008 йилдан бошлаб тижорат банклари томонидан халқаро рейтинг олиш учун “Мудис”. “Фитч Рейтингс”. “Стандарт энд Пурс”. “Томпсон Файнэншл Банк Вотч”. “Жапан Кредит Рейтинг Эженси”. “Рейтинг Эженси Малайзия” каби нуфузли халқаро рейтинг компаниялари билан ўзаро ҳамкорлик ишлари давом эттирилди. Бугунги кунда мамлакатимиз банк тизими халқаро талабларга қатъий жавоб берадиган энг барқарор тизимлардан бири сифатида фаолият кўрсатмоқда. Буни “Стандарт энд Пурс” “Мудис”. “Фитч Рейтингс”. сингари халқаро рейтинг агентликлари томонидан сўнгги йилларда Ўзбекистон банк тизимига муттасил равишда “барқарор” рейтинг даражаси бериб келинаётгани ҳам тасдиқлаб турибди. 2008 йилда юртимизда фаолият юритаётган тижорат банкларининг 12 таси юқорида қайд этиб ўтилган халқаро рейтинг компанияларининг “барқарор” рейтинг баҳосини олишга эришган бўлса. ушбу кўрсаткич 2010 йилда 13 тага. 2011 йилда 23 тага. 2012 йил якунига кўра 28 тага етди. Натижада ушбу

банкларнинг активлари мамлакатимиз банк тизими умумий активларининг 100 фоизини ташкил этмоқда. “Банк назорати бўйича Базель қўмитасининг янги тавсияларини жорий қилиш учун халқаро молия институтларидан техник ёрдам ва экспертларни жалб қилиш бўйича чора-тадбирлар” мажмуасига мувофиқ. мамлакатимиз банкларида бухгалтерия ва молиявий ҳисоботларни халқаро талабларга мувофиқлаштиришнинг учинчи босқичини амалга ошириш борасида Жаҳон банки. Халқаро валюта жамғармаси билан ҳамкорлик ишлари йўлга қўйилди. Шу билан бирга. Жаҳон банки томонидан кўрсатилаётган техник ёрдам доирасида банк назорати бўйича Базель қўмитасининг Базель-2 ва Базель-3 тавсияларини мамлакатимиз банк тизимига жорий қилиш лойиҳа бўйича халқаро ҳамкорлик янада кучайтирилиб. 2012 йилнинг июль ойида тегишли лойиҳа амалга ошириш бошланди. Ана шу тадбирлар банк назоратининг янги талабларини жорий қилиш бўйича ишлаб чиқилаётган ҳаракат дастурларини такомиллаштириш. банклар раҳбарлари ва мутахассисларининг бу борадаги билимларини кенгайтиришга хизмат қилмоқда. Юқорида зикр этилган ишлар натижасида банк тизимининг барқарорлиги таъминланмоқда ва унинг воситачилик роли кенгаймоқда ҳамда кўрсатилаётган банк хизматлари сифати янада ошиб бормоқда. Банк тизимининг молиявий барқарорлиги ва ривожланиши Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2011 йил 7 январдаги ПҚ- 1464-сонли Қарори билан тасдиқланган индикаторлар тизимига асосан баҳоланиб келмоқда ва 2012 йил якунига кўра ҳам банк соҳаси бўйича индикаторлар “юқори даража”даги баҳоларга эга бўлди. Жумладан. республика банк тизими капиталининг етарлилик даражасининг қабул қилинган халқаро меъёрга нисбатан 3 баробар юқорилиги ҳамда банк тизими ликвидлилигининг талаб этиладиган энг кам даражадан 2 баробар юқори бўлишининг таъминлангани халқаро молия ташкилотлари ва ҳамжамиятнинг юқори эътирофига сазовор бўлмоқда. Шунингдек. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2012 йил 20 апрелдаги 117-сонли қарори асосида 2012 йилнинг 1 июлидан бошлаб жорий

этилган. ҳудудларда ижтимоий-иқтисодий ривожланиш даражаси. жумладан. молия-банк соҳаси фаолиятини баҳолайдиган индикаторларнинг ҳар чоракдаги натижалари тижорат банкларининг ҳудудлардаги филиаллари депозит базаси ва кредит қўйилмаларининг юқори суръатларда ўсиб бораётгани ва уларнинг таркибида узоқ муддатли кредитлар салмоғининг юқори эканини кўрсатди. “Мудис” агентлигининг ҳисоботида Ўзбекистондаги банк тизими барқарорлигининг асосий омиллари сифатида мамлакатимиздаги қулай иқтисодий шароит. фаол инвестиция сиёсати ва банклар капиталлашувининг юқори даражада экани кўрсатиб ўтилган. “Бизнинг фикримизча. - деб таъкидланади ҳисоботда. - Ўзбекистондаги макроиқтисодий шарт-шароит банкларнинг умумий операцион муҳитига ижобий таъсир ўтказади. бунда депозитлар оқимининг ўсишидан ҳам. кредитга бўлган талабнинг ошишидан ҳам мамлакат банк тизими ютади”. “Стандарт энд Пурс” халқаро рейтинг агентлиги эса. мамлакатимиз банк тизимини ижобий баҳолаб. рейтингни бир поғона юқорига кўтарди. Бундан ташқари. Халқаро валюта жамғармаси миссиясининг 2012 йил ноябрь-декабрь ойларидаги мамлакатимиздаги ишининг якунлари бўйича баёнотида “Ўзбекистон банк тизими юқори кўрсаткичларни намойиш этиб келмоқда. Халқаро стандартлардан келиб чиқиб қараганда. банклар капиталининг етарлилик коэффициенти юқори даражада сақланиб турибди”. деб банк тизимининг ривожланишига ижобий баҳо берилди. Банкларнинг капиталлашув даражаси ва депозитлари ҳажмининг ўсиши актив операциялар ҳажмини ошириш. хусусан. Кредитлаш имкониятларини янада кенгайтириш. банклар жами активларинингўсиб бориши учун мустаҳкам замин бўлмоқда. Жумладан. сўнгги 5 йилда тижорат банкларининг умумий активлари салкам 3 баробар ўсди (расм).

расм. Тижорат банкларининг жами активлари динамикаси Диаграммадан кўринадики. 2012 йили банк активлари ўтган йилга нисбатан 30.2 фоиз ўсиб. 35.7 триллион сўмга етди. Шунингдек. ўтган йилда банк тизими фаолиятини тартибга солиш ва назорат қилиш. банк ҳисоботини халқаро андоза ва тамойилларга мувофиқлаштириш. уларнинг меъёрий базасини янада такомиллаштириш борасида бир қатор чора-тадбирлар амалга оширилди.Тижорат банкларида корпоратив бошқарувни янада такомиллаштириш мақсадида Банклар кенгашлари таркибига миноритар акциядорлар манфаатларини ифода этувчи аъзоларни киритиш ҳамда йирик суммадаги (умумий капиталнинг 15 фоизи ва ундан юқори миқдордаги) битимларини тузиш ва улар бўйича тўлов муддатини узайтириш тўғрисидаги қарорларнингБанк кенгаши томонидан маъқулланиш механизмлари жорий қилинди. Бундан ташқари. тижорат банклари томонидан қарз олувчиларнинг молиявий ҳолатини аниқлаш учун скорингтаҳлил қилиш бўйича услубий қўлланма ишлаб чиқилди ва ушбу таҳлилни амалга ошириш йўлга қўйилди. “Тижорат банкларининг банк таваккалчиликларини бошқаришига нисбатан қўйиладиган талаблар тўғрисида” ги низом ва “Тижорат банкларининг молиявий ҳолати ва барқарорлигини баҳолаш ҳамда уларнинг натижаларини кўриб чиқиш

тартиби” қабул қилинди. Ҳар бир банкда бевосита Банк кенгашига бўйсунадиган Таваккалчиликларни назорат қилиш қўмиталари ташкил этилди. Мамлакатимизда аҳоли даромадларининг ошиб бориши билан уларнинг таркиби ҳам ўзгариб. тадбиркорлик фаолиятидан олинаётган даромаднинг салмоғи барқарор ўсиб бораётгани алоҳида эътиборга моликдир. Аҳоли даромадларининг ошиши ўз навбатида уларнинг банклардаги омонатлари салмоғининг ошишига олиб келди. 2012 йилда аҳолининг банклардаги омонатлари ўсиши 34.6 фоизни ташкил қилди. сўнгги ўн йилда эса 40 баробардан зиёд ошди. Банкларда барқарор ресурс базасини шакллантириш ва уни янада кенгайтириш. аҳолининг бўш пул маблағларини банк омонатларига жалб қилишни янада рағбатлантириш ва кафолатлашга доир қабул қилинган Президентимизнинг қатор фармон ва қарорлари аҳолининг банк тизимига бўлган ишончини янада мустаҳкамлашда муҳим аҳамият касб этиб келмоқда. Натижада банклар томонидан жалб қилинган жами депозитлар ҳажми 2012 йил бошига нисбатан 31.5 фоизга ортди. Жумладан. аҳолининг банклардаги омонатларининг миқдори 22.8 триллион сўмдан ошди (расм). “Мустаҳкам оила” давлат дастури доирасида тижорат банклари томонидан аҳолига қулайликларни кенгайтириш мақсадида янги муддатли ва жамғарма омонат турлари жорий этилди. Умуман олганда. аҳолига таклиф этилаётган ва унинг турли қатламлари учун қулай ва манфаатли бўлган омонат турларининг сони 250 тадан ошди.

расм. Тижорат банкларининг жами депозитлари қолдиғи. триллион сўм Натижада республикамизнинг ҳар мингта катта ёшдаги аҳолисига тўғри келадиган жисмоний шахс омонатчилар ҳисобварақлари сони 1027 тага етиб. бу кўрсаткич Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2011 йил 7 январдаги ПҚ- 1464-сонли Қарори билан тасдиқланган индикаторлар тизимига асосан “юқори даража”даги баҳога мувофиқ келди. Аҳолининг талаб ва эҳтиёжларини инобатга олган ҳолда. ҳозирги вақтда тижорат банклари томонидан 400 дан ортиқ жозибадор омонат турлари таклиф этилмоқда. Аҳолининг банклардаги омонатлари қолдиғи 2013 йилнинг 1 январь ҳолатига кўра 8.3 триллион сўмга етган бўлса. диаграмма маълумотларидан кўриниб турибдики. тижорат банкларида аҳоли омонатларининг миқдори сўнгги 5 йилда фақат ўсиш динамикасига эга бўлган (10-расм). Ҳозирги кунда банкларимизнинг умумий активлари ҳажми аҳоли ва юридик шахсларнинг ҳисоб рақамларидаги маблағлардан икки баробардан ҳам кўпдир. Бу эса ушбу маблағларни ишончли ҳимоя қилиш ҳамда уларга ўз вақтида ва тўла ҳажмда хизмат кўрсатишни кафолатлайди. Банклардаги омонатлар ҳажмининг ошишида аҳоли реал даромадларининг ўсиши ҳамда банк тизимининг барқарорлиги асосий омил бўлгани ҳолда. аҳоли даромади ва фаровонлигини ошириш борасида ҳам сифат жиҳатидан чуқур ўзгаришлар юз бермоқда.

расм. Тижорат банкларида аҳоли омонатлари қолдиғининг ўсиш динамикаси. миллиард сўм Ўзбекистон Республикаси Марказий банки пул-кредит сиёсатининг устувор йўналишларидан бири ҳам тижорат банкларининг ресурс базасини депозитларни жалб этиш орқали мустаҳкамлаш ҳисобланади. Шу мақсадда. пул массасининг мақсадли предметларидан келиб чиққан ҳолда ҳамда тижорат банклари томонидан узоқ муддатли депозитлар жалб қилинишини янада рағбатлантириш учун 2009 йилнинг 1 сентябридан мажбурий захира талаблари тижорат банклари депозитларининг муддатига қараб табақалаштирилди. Мажбурий захира талаблари механизмига киритилган ўзгартиришлар аҳоли маблағларини депозитларга жалб этиш самарадорлигини янада оширди. Шунингдек. банкларнинг ресурс базасини мустаҳкамлаш мақсадида банклар томонидан узоқ муддатли облигация ва депозит сертификатларининг муомалага чиқарилишига алоҳида эътибор қаратилмоқда. Жумладан. банкларда барқарор ресурс базасини шакллантириш ва уни янада кенгайтириш борасида амалга оширилган чора-тадбирлар натижасида тижорат банклари томонидан муомалага чиқарилган ва жойлаштирилган депозит сертификатлари 2013 йилнинг 1 январь ҳолатига кўра. 445.6 миллиард сўмни ҳамда инвесторлар ўртасида

жойлаштирилган тижорат банкларининг узоқ муддатли облигациялари 258.7 миллиард сўмни ташкил қилди. Кейинги йилларда мамлакатимиз ҳукумати томонидан давлат учун ҳам. аҳоли учун ҳам бир қатор афзалликлар берадиган нақд пулсиз ҳисоб- китобларнинг самарали тизимини яратиш ва ривожлантиришга йўналтирилган қарорлар қабул қилинди. Тўловнинг замонавий ва қулай воситаси сифатида пластик карточкани оммавийлаштиришга йўналтирилган фаол тушунтириш тадбирлари натижасида аҳоли ва тадбиркорлар пластик карта ёрдамида ҳисоб-китобларнинг барча афзалликларини англаб етдилар. Аҳолига хизматлар кўламини кенгайтириш ва нақд пулсиз ҳисоб- китоблар - банк пластик карточкалари муомаласини кенгайтириш ва такомиллаштириш борасида амалга оширилган ишлар натижасида. 2013 йилнинг 1 январь ҳолатига кўра. муомалага чиқарилган банк карточкалари сони 9.5 миллион донага. чакана савдо ва пуллик хизмат кўрсатиш объектларига ўрнатилган тўлов терминаллари сони эса қарийб 112.7 мингтага етди. Ўз навбатида. 2012 йил давомида пластик карточкалар орқали амалга оширилган тўловлар ҳажми 11.6 триллион сўмни ташкил этиб. ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 1.3 баробарга ошди. Банк маркетингининг ўзига хос хусусиятлари Банк маркетинги деганда пул жамғармаларини ва маблағларини аккумуляция қилиш ва кредитлар бериш йўналиши бўйича аниқ банк фаолиятига бозордаги маълум талабнинг шаклланишини тушуниш керак. Банк маркетингининг мақсади - капитал бозори талабларига мослашиш учун зарур шароитлар яратиш. бозорни ўрганиш. рақобатбардошликни ва фойдалиликни ошириш бўйича тадбирлар ишлаб чиқишдан иборат. Банк маркетингининг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат: банклар учун алоҳида қизиқиш уйғотадиган капитал бозоридаги талабларни ва

унинг алоҳида сегментларини ўрганиш; фоизлар сиёсатини таҳлил қилиш; реклама; банк пассивлари ва активларини кенгайтириш; банк фаолиятини режалаштириш тизимини ишлаб чиқиш; ходимларни бошқариш; мижозларга хизмат қилишни ташкил этиш. Банк капитали бозорини таҳлил қилиб. ҳудуддаги объектларнинг ижтимоий-руҳий хусусиятларини ҳисобга олиш асосида маблағлар (қўйилмалар. депозитлар) жалб қилиш ҳамда кредитлар ва ссудалар бериш бўйича дастур тузади. Шу маънода банк хизматалри бозорини эгаллашнинг аниқ усулларини белгилаб олиши зарур. Банкнинг барча бўлинмалари ана шу стратегияга асосланиб фаолият юритиши зарур. Маркетингни кенг қўллаш ва капитал бозорини таҳлил қилиш. шунингдек. тегишли стратегияни ишлаб чиқишга мисол тариқасида ХХ асрнинг 60-йилларда “ Bank of America ” банкининг сиёсатини келтириб ўтиш мумкин. Унинг бозордаги стратегияси шундан иборат эдики. бу банк ўз диққатини бошқа Америка тижорат банклари рад этган майда жамғармаларни қабул қилиш ва майда маблағ қўювчиларни жалб қилишга жамлади. Натижада. “ Bank of America ” молиявий жиҳатдан ўша вақтда умумий сони 14 мингтагача етган АҚШ тижорат банклари ўртасида етакчи ўринга чиқиб олди. Бундай мисол шуни кўрсатадики . банклар жамғармаларини кўпайтиришнинг ҳар бир имкониятини ҳисобга олишлари керак . чунки бу ўз навбатида уларнинг кредит потенциалини кенгайтиради . Банк маркетингининг бошқа муҳим соҳаси қарз олувчиларнинг кредит фобилиятини таҳлил қилиш ҳисобланади . Бунга кредитларни шартлайдиган омилларни ўрганиш киради . Шунинг учун ҳам банк учун қарз олувчининг кредитини кредит шартномасидаги шартларга мос равишда қайтариш имконияти ва шунга тайёрлигини ўрганиш жуда муҳимдир . Банк ўз зиммасига оладиган таваккал даражасини билиши . шунингдек . ўзи бера оладиган кредит ҳажмини ҳисобга олиши шарт . Мижознинг кредит қобилиятини таҳлил қилиш билан банкнинг кредит бўлими шуғулланади . У мижозлар тўғрисидаги ахборотларни

тўплаш . қайта ишлаш ва таҳлил қилиш . умумлаштириш ва келгуси фаолиятини сақлаш билан шуғулланади . Кредит қобилиятини ўрганиш чегаралари ссуда ҳажми ва муддатлари . кредит берилаётган компания ёки корхонанинг ўтган давр мобайнидаги фаолияти натижалари . шунингдек . банкнинг қарз олувчи билан ўзаро муносабатларига боғлиқ . Ғарб моделига кўра мижознинг кредит қобилияти банк ва компания ўртасидаги ўзаро муносабатларнинг жуда муҳим жиҳати ҳисобланади . айниқса . бу персонал ( шахсий ) униялар йўли орқали банклар ва корпорацияларни бирлаштириш . иштирокчилик тизими ва узоқ муддатли молиявий алоқаларга асосланган бўлса . Персонал уния банк ходимларининг компания бошқарувида бўлишини ёки аксинча компания ходимларининг банк бошқарувида бўлишини назарда тутади. Иштирокчилик тизими қимматли қоғозлар. асосан акцияларга биргаликда эгалик қилишни назарда тутади. Узоқ муддатли алоқалар компания ёки корхона томонидан банкдан 15 ва ундан кўп йилларга кредит олишни англатади. Алоқаларнинг бу тури кредит қобилиятини барқарорлаштиради. Банкдаги жамғармалар бўйича фоиз ставкалари даражаси. турли қимматли қоғозлар бўйича (акциялар бўйича дивидендлар ва хусусий ва давлат облигациялари бўйича фоизлар) олинадиган. шунингдек суғурта полислари бўйича тўловлар ҳажми ўртасидаги нисбат катта аҳамиятга эга. Пулларни жамғаришнинг турли шакллари ўртасидаги бу нисбат пулни қаёққа қўйиш мақсадга мувофиқроқ эканлигини кўрсатади : жамғарма шаклида банкками . қимматли қоғозларгами ёки суғурта полисигами ? Банк маркетингининг иккинчи қисми бир қатор омилларга боғлиқ. Авваламбор бу капитал бозорида турли иқтисодиёт соҳалари томонидан бўлган талабдир. Қоида тариқасида тижорат банклари қисқа муддатли ва ўрта муддатли қарз беришга ихтисослашади. Шунинг учун ҳам улар учун саноат. транспорт ва савдо корхоналарининг кредитга бўлган талабини баҳолаш муҳимдир. чунки бу соҳалар иқтисодиётнинг умумий ҳолатини кўрсатиб туради.

Банклар ўз маблағ жамғармаларини акциялар. хусусий ва давлат облигацияларига қўйиб. қимматли қоғозлар бозорида қизғин фаолият кўрсатадилар. Қимматли қоғозлар бозорини. у ёки бу қимматли қоғозга маблағ қўйиш фойдалилигини баҳолаш актив операциялари йўналиши бўйича банк маркетингининг муҳим қисми ҳисобланади. Бунда шуни назарда тутиш керакки. 1929-1933 йилги кризисдан кейин ғарб мамлакатларининг кўпчилигида қимматли қоғозлар бозорида банкларнинг деярли барчасининг фаолияти чекланган. Уларга асосан марказий ва маҳаллий ҳукумат томонидан чиқарилаётган давлат қимматли қоғозларига қўйилмалар қўйишга рухсат берилади. Шу билан бирга хусусий акциялар ва облигацияларга маблағ қўйиш ё ман қилинган (масалан. А ҚШ . Канада. Англияда) ёки чекланган (ғарбий Европа мамлакатлари. Японияда) бўлиши мумкин. Маълумки. Ўзбекистонда тижорат банклари 1991-1998 йилларда яратила бошланди. Янги банк тизимининг муҳим хусусияти шундан иборатки. у асосан тижорат банкларидан иборат. Бунда уларнинг асосий қисмини устав капитали 100 млн. сўмдан кам бўлган майда банклар ташкил қилади. Банк маркетинги эндигини реал фаолият бошланмоқда. чунки бозор элементи сифатида тижорат банклари ҳали банк маркетинги яратилишигачаёқ фаолият кўрсата бошлаган эди. Шу даврда иқтисодиётда тегишли қонуний асосга эга бўлган баъзи бозор элементлари пайдо бўла бошлаганди. Жадал равишда тижорат банкларининг ўзини тузиб. бошқа кредит-молия институтларини яратиш. корхоналарни акциядорликка айлантириш ва хусусийлаштириш. нархларни эркинлаштириш. корхоналарнинг мустақиллигини кучайтириш кабилар шулар жумласидандир. Банклар ҳозирча жаҳон амалиётида умумэътироф этилган корхонанинг иқтисодий фаолиятини баҳолаш билан боғлиқ маркетинг усулларидан етарли даражада фойдаланмаяптилар. Агар банклар кўрсатилган маркетинг усулларини ҳисобга олсалар ва саноат ҳамда миллий иқтисодиётнинг бошқа соҳаларига кредитларқўйиш билан шуғуллансалар мақсадга мувофиқ бўлади. Бу тўғридан- тўғри банк кредити бериш орқали ҳам. қимматли қоғозлар бозори орқали ҳам амалга оширилиши мумкин. Қимматли қоғозлар бозори кенг хусусийлаштириш

мавжуд бўлгандагина мумкин бўлади. Бундан ташқари реал банк маркетингининг шаклланиши инфляция даражасини пасайтиради. Аҳоли турли ижтимоий қатламларининг даромадларини баҳолаш. мижознинг кредит фобилиятини ҳисобга олиш. унинг бутун иқтисодий фаолиятининг кўрсаткичларини таҳлил қилиш зарур. Шунинг учун банк маркетингининг асосий вазифаларидан бири хорижий банк маркетинги тажрибасини ўрганиш ва Ўзбекистоннинг ўзига хос шароитларини ҳисобга олган ҳолда бу тажрибани жорий қилишдир. Банк маркетингининг шаклланиш ва ривожланиш босқичлари Ўзбекистоннинг миллий пул, банк тизими ва унда маркетингни шаклланиш жараёнини шартли равишда бир неча босқичларга ажратиш мумкин. Биринчи босқич 1991 йилдан 1994 йилни ўз ичига олади. Бу босқичда миллий валютани киритиш ва икки поғонали тизимни шакллантириш учун қонуний ва институционал асослар қўйилди. Қисқа вақт ичида Марказий банк иш услуби ва ташкилий тузилмаси қайта қурилди ва асосан махсус тижорат банклари миқдори ўсди. Банкларнинг маркетинг режалари ва фаолияти асосан устав капитали. мижозлар базасини шакллантиришга. хизмат бўйича махсуслашишига йўналтирилди. Иккинчи босқич 1994 - 1996 йилларга тўғри келади. Бу босқичда муомалага миллий валюта киритилди ҳамда банк тизимининг икки поғонали ҳуқуқий асоси ташкил этилди. Банкларнинг маркетинги асосан устав капиталини. мижозлар базасини кенгайтиришга. хизматлар бўйича махсуслашишни такомиллаштиришга йўналтирилди. Учинчи босқич 1997-2000 йилларга тўғри келади. Бунда макроиқтисодий барқарорлашиш шароитида банк соҳасига хусусий капитални жалб қилиш. тижорат банкларида корпоратив бошқаришни амалга ошириш ва банклар устидан назорат тизимини янада кучайтириш билан боғлиқ ишларни ривожлантириш юз берди. Банкларнинг маркетинги асосан нафақат устав капитали ва мижозлар

базасини кенгайтиришга. балки бошқа хизматлар бўйича хизматларни жорий қилишга. филиаллар тармоғини кенгайтиришга йўналтирилди. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2000 йил 21 март “Банк тизимини янада эркинлаштириш ва ислоҳ қилиш бўйича чора- тадбирлар ҳақида” ги Фармони банк тизими ислоҳотларини чуқурлаштириш. тижорат банклари мустақиллигини ошириш ва уларни инвестицияон жараёнлар фаол иштирокчисига айлантиришни кўзда тутган эди. Ушбу ҳужжатлар қабул қилиниши билан давлатимиз банк тизими ривожланишида тўртинчи босқич бошланди. Унинг асосий вазифалари: Биринчидан - банк фаолиятини янада эркинлаштириш асосида аҳолининг банк тизимига бўлган ишончини изчил мустаҳкамлаш. Бу аҳолининг вақтинча бўш пул маблағларини банк қўйилмаларига жалб қилиш имконини беради. Иккинчидан - ҳар қандай ривожланган иқтисоднинг тузилмасини ташкил этувчи кичик бизнес ривожланишига имкон яратиш. уни молиявий ресурслар билан таъминлаш тизимини максимал соддалаштириш. Учинчидан - валюта муносабатларини янада эркинлаштириш бўйича ишларни мувофиқлаштириш ҳисобидан жорий ҳисоб рақамлар бўйича миллий валютанинг эркин айирбошланишини таъминлаш. Банкларнинг маркетинг фаолияти асосан бозордаги улушини кенгайтиришга. янада универсаллашишига. янги банк хизматларини жорий қилишга. филиаллар тармоғини кегайтиришга. хизмат кўрсатиш сифатини оширишга йўналтирилади. Маркетинг хизмати банкларнинг барча таркибий бўлинмалари ишлари асосига қурилади. Маркетингни тижорат банклари бошқарувига киритиш фаолият стратегияси ва тактикаси мезонлари тизими юзага келишининг бошланишига ҳамда бозорни ўрганиш ва ривожлантириш чораларини аниқлашга олиб келади. Маркетингни жорий қилиш даромад ўсиши ва банк фаолияти хатари камайишига имконият яратади. Маркетингнинг зарурлиги бозорда ривожланаётган банк фаолияти жараёнлариадекватлигини қўллаб- қувватлаш механизми билан аниқланади.

Аксарият банклар маркетингга вазиятдан келиб чиқиб мурожаат қилишади. Улар жумласига қуйидагиларни киритиш мумкин: - сотув ҳажмлари пасайиши банк раҳбарларини ахтаришга мажбур қилади; - сотув ҳажмининг секин ўсиши: бу ҳолда банклар янги бозорлар ахтара бошлашади. Аксарият банклар маркетингга мурожаат қилиб. янги бозор имкониятларини топишга ёрдамберишини тушунишади; - истеъмолчи хоҳишининг ўзгариши. Аксарият банклар истеъмолчилар талаби тез ўзгаришини тавсифловчи бозорларда фаолият кўрсатишади. Бу каби бозорларда мавуффақиятли фаолиятнинг граови маркетинг эканлигини англаб етади; - ўсаётган рақобат. Катта бўлмаган банклар рақобатчилар томонидан қаршиликка дуч келишади; - ўсаётган маркетинг ҳаражатлари. Баъзи бир банклар рекламани кўпайтириш. маркетинг тадқиқоти ва мижозларга хизмат кўрсатиш харажатлари жуда катта деб ҳисоблашади. Бу ҳолда раҳбарият маркетинг аудитини ўтказиш ва маркетинг бўлими ишларига ўзгартиришлар киритиш ҳақида қарор қилади. Маркетинг услубларини қўллаш зарурлигини Ўзбекистон Халқ банки ва Россия Жамғарма банки мисолида кузатиш мумкин. Уларнинг иккаласи ҳам жисмоний шахслар билан ишлашга мўлажалланган Давлат банки ворислари ҳисобланади. Агар Россия Жамғарма банки марказлашган режа тизими йиқилгандан кейин ғарбдаги ўхшаш операцияларга талаб мавжуд бўлган хизматларни кўрсатишга ўз фаолиятини йўналтирган бўлса. у ҳолда Ўзбекистон Халқ банки актив операцияларга кам эътибор бериб дпеозит операцияларига урғу бердики ва натижада бу ҳол Халқ банки учун салбий натижага олиб келди. Тижорат банклари фаолиятида маркетинг ХХ асрнинг 70 йилларидан бошлаб кенг қўлланила бошлади. бу банк фаолиятини универсал қилиш. бошқа давлат банклари билан рақобатни кучайтириш. нобанк муассасалар (суғурта. жамғарма. траст компаниялар. пенсия фондлар) кўринишида рақобатчилар

пайдо бўлиши. қимматли қоғозлар бозори ривожланиши оқибатида банклардан жамғармаларнинг камайиб кетишига сабаб бўлди. Бу банкларни банк хизматлари бозорини ўрганиш зарурлигига. унинг янги эҳтиёжларини ўзгартириш ёки бошқача айтганда қуролланишига маркетингнинг янги концепция ва услубларини тадбиқ қилишга олиб келди. Дастлаб банкларнинг ишлари амалиётига маркетингнинг алоҳида элементлари киритилди . 80 йилларда маркетинг тижорат банклари томонидан бошқаришнинг ажралмас қисмига айланди . Банк раҳбарияти маркетинг бўлими олдига бозорни ўрганиш вазифасини қўяди ва унинг асосида ўз мақсадларини аниқлайди . Умумий ҳолатда маркетинг масаласи банк фаолияти учун алоҳида муҳим бўлган . устав капитални оширишни режалаштириши . фаолият географияси ва унинг миқёсини кенгайтириши билан боғлиқ қарорлар қилишда ўрганилиши мумкин . Маркетингнинг асосий мақсади банк муассасидан то сўнгги истеъмолчигача банк хизмати барча йўлида қулайлик яратишни таъминлаш ҳисобланади . Банк хизматлари хилма - хиллигини кўриб чиқиб . қайд этиш лозимки . уларнинг кенг спектри АҚШ . Европа . Япония ва қатор бошқа давлатлар банклари томонидан таклиф этилади ва ушбу хизматлар рўйҳати охирги йилларда тез ўсмоқда . Шу муносабат билан банк маркетинг ишлари . мазмун ва мақсади сўнгги йилларда молия бозорида кучаётган рақобат таъсири остида аҳамиятли ўзгарди . Банк хизматини табақалаштириш энг самарали услубларидан бири - рақобатчилар билан солиштирганда янада сифатли сервисни доимий таклиф қилишдир . Хизматларни истеъмол қилишга мақсадли сегмент харидорларини жалб қилиш - мижозларнинг сифатли хизмат олиш талабини қаноатлаштириш демакдир . Истеъмолчиларнинг кутиши . уларнинг аввалги тажрибаси . суҳбатлар ва реклама асосида шаклланади . Харидорлар уларга зарур бўлган хизмат қилувчини танлашади ва кейин ўз таассуротларини ва кутганини таққослашади . Агар қабул қилиш қадри дастлабки таассуротга тўғри келмаса харидор хизмат соутвчисига қизиқишини йўқотади . Агар унинг кутишлари юқори даражада қаноатлантирса . у сифатли хизмат қилган банкка яна мурожаат қилади .

Банкларнинг фаолият кўрсатиш тижорат тавсифи маркетинги кенг қўллашни талаб этади . Банк соҳасида маркетинг хусусияти нафақат банк ишларини тижоратлаштириш ва пул ресурсларини самарали фойдаланишни таъминлаш . балки барча банк фаолияти объекти бўлувчи пул айланиш хусусиятлари билан белгиланган бўлади . Шу билан бирга банк маркетинги биринчи навбатда хўжаликда нақдсиз ҳисоб - китобларни такомиллаштириш ҳисобига пул айланишини тезлаштишга мўлжалланади . Банк соҳасида маркетинг кредит ресурслари бозорни ўрганишга . мижозлар молиявий ҳолатини таҳлил қилишга ва ушбу базада банкларга қўйилмаларни жалб қилиш имкониятларини . Банк фаолиятидаги ўзгаришларни тахмин қилишга эришилади . Ҳозир . корхона ва ташкилотларга ўз ҳисоб рақамини ҳар қандай банкда ўсишга рухсат берилган . банк ишида рақобат асоси кенгаймоқда . Маркетинг янги мижозларни жалб қилишга . мижозларни ўз маблағларини ушбу банкка қўйишга қизиқтирувчи банк хизматлари соҳасини кенгайтиришга йўналтирилган . Банк муҳитида нафақат омонатчилар доирасини кенгайтиришга . балки уларга хизмат кўрсатиш сифатини доимий яхшилашга жалб қилинган маркетинг афзал бўлиб қолмоқда . Банк доирасида маркетинг хусусияти шундан иборатки . тижорат банклари нафақат омонатларни жалб қилишдан . балки ҳар хил бирлашмаларни . корхона ва ташкилотларни . ширкатлар ва аҳолини кредитлаш орқали маблағларни фаол ишлатишдан манфаатдор . Бу маркетингнинг тижорат банкларининг маблағ қўювчилар билан ва корхона . ширкат ва аҳолига ссуда бериш шаклида амалга ошириладиган кредит қўйилмалари соҳасида маркетингни мажмуали ривожлантириш зарурлигини белгилайди . Ушбу икки соҳада маркетингнинг мақсади ҳар хил : биринчи - мижозларни маблағ қўювчи сифатида банкка жалб қилиш . иккинчидан - банк кредит ресурсларини банк учун самарали фойдаланадиган корхона ва ташкилотларга йўналитириш . Банкларда маркетинг доирасида қуйидаги умумий тамойиллар тўлиқ амалга ошиши лозим : - аниқ бозор мақсадига эришиш учун барча банк ходимларининг

ҳаракатлар йўналиши ; - маркетинг фаолияти жараёни мажмуи (режалаштириш. таҳлил. тартибга солиш ва назорат); - маркетингни истиқболда ва жорий режалаштириш бирлиги;

- қабул қилинадиган маркетинг қарорларини амалда бирлаштириш асоси сифатида назорат; - банк маркетинги ходимининг ижодий фаоллиги ва ташаббусини ҳар томонлама рағбатлантириш ўз малакасини доимий ошириш манфаатдорлигини таъминлаш; - банк жамоасида қулай руҳий муҳитни яратиш. Мижозлар билан мулоқотда бўлиш доирасида банк маркетинги актив ва пассивга бўлинади. Актив маркетингга қуйидагилар киради: бевосита маркетинг. яъни почта орқали реклама. телефон ва телевидение; аҳоли кенг гуруҳини сўрови. шу жумладан. кўчада сўров ўтказиш; салоҳиятли мижоз билан шахсий мулоқот. унинг талабларини ўрганиш. Пассив маркетингга - матбуотда банк фаолияти ва ҳолати. унинг хизматларидан мижозларга манфаат ҳақида чоп этиш киради. Бозорда мустаҳкам жойлашиб олишни хоҳлаган банк маркетингнинг ушбу иккита услубидан фойдаланиши лозим. Тижорат банклари ўз хизматини бозорга силжитишнинг янги услубларини ишлаб чиқмоқдалар. Сотиш учун қулай шароитлар яратиш бўйича дастурни ўтказиш муваффақиятини баҳолаш қатор умумий кўрсаткичларни ўз ичига олади. Аввало. бу банкда банк мустақил таркибини ўз ичига олувчи “даромадлар маррказлари” мавжудлигидир. Ҳар бир бу каби марказ сотишни ривожлантириш бўйича ўз дастурини ишлаб чиқади. Банклар бозорда фаолият кўрсатувчи бошқа хўжалик ташкилотлар каби конъюктурани тебранишга кўниктириш механизмини ишлаб чиқади. Тижорат банклари томонидан маркетингни бошқаришга киритиш нафақат стратегия ва ахлоқ тактикасини ишлаб чиқиш мезонлари юзага келишига. балки бозорни ўрганиш ва ривожлантириш аниқ чораларини ишлаб чиқиш. бозор катаклизмасига тезкор эътибор бериш имконини берувчи муқобил ва мосланувчан қарорлар тайёрлашга асос солди.

Республикамизда банк фаолиятида маркетинг. аввало. янги мижозларни жалб қилиш мақсадида реклама фаолияти жорий қилина бошлади. Банк фондларининг шаклланиши янги банклар учун биринчи навбатдаги вазифа ҳисобланади. уларнинг яратилиши бизнинг давлатимизда давом этмоқда. Маркетингнинг бошқа йўналиши Ўзбекистон шароитида қўлланилувчи банк операцияларининг янги турларини тадқиқ қилишга хизмат қилади. Банк махсулоти ва унинг ҳаётийлик даври Банк маҳсулоти - бу аниқ банк ҳужжати бўлиб, у банк томонидан мижозга хизмат кўрсатиш ва операциялар ўтказиш учун ишлаб чиқилади. Бу вексель, чек, банк фоизли депозити, ҳар қандай сертификат ва бошқалар бўлиши мумкин. Банк хизмати мижозларга хизмат кўрсатиш бўйича банк амалиётларини назарда тутади. Банк маҳсулоти актив ва пассив амалиётлар бўйича банк хизматлари мажмуини назарда тутади. Банк маҳсулотининг ҳаётийлик даври банк маркетингида алоҳида аҳамият касб этади. Банк маҳсулотлари ва банк хизматлари ўхшашлиги шундаки. улар мижоз талабларини қаноатлантиришга ва даромад олишга мўлжалланган. Лекин аксарият ҳолатларда банк маҳсулоти бирламчи. банк хизмати эса иккиламчи ҳисобланади. Банк маҳсулотининг хусусиятлари: - банк хизматлари кўрсатиш пуллардан ҳар хил шаклларда (нақд. нақдсиз ва ҳисоб-китоб) фойдаланиш билан боғлиқ; - номоддий банк хизматлари мулкий шартнома муносабатлари орқали кўриниш характерини олади; - аксарият банк хизматлари узоқ вақтга мўжалланади. Битим кўпинча бир марталик акт иблан чегараланмайди. балки мижознинг банк билан узоқ ёки қисқа алоқасини белгилайди. Маркетингда банк маҳсулоти ва хизматларининг бозордаги ҳаётийлик даври қуйидаги хусусиятлар билан характерланади:

1. Хизмат ҳаёт муддати чегараланган. 1. Хизматнинг ҳаёт даври бозорда ўзига бир нечта босқичларни киритади. улардан ҳар бири банк олдида нафақат муайян имкониятлар очади. балки етарли мураккаб муаммолар қўяди. 3. Ҳаётийлик даврининг ҳар хил босқичларида хизмат келтирадиган даромадлилиик даражаси ўзгаради. 4. Ҳар бир босқич маркетинг. молия. фаолиятни ташкил қилиш. сотиш ва ходимларни бошқариш соҳасида ўз стратегиясига эга ва унга алоҳида ёндашишни талаб қилади. Ҳаётийлик даврининг тўртта босқичини ажратиш мумкин: жорий қилиш. ўсиш. етилиш ва пасайиш. Жорий қилиш - хизматни сотиш ҳажмини секинлик билан ошириш. у бозорга энди кириб харидорлар эътиборига тушаётган даврдир. Банкнинг катта ҳаражатлари муносабати билан сотувнинг ушбу босқичида хизмат даромад келтирмаслиги мумкин. Ўсиш - истеъмолчилар томонидан хизмат тез тан олиниши даврида даромадни аҳамиятли ошириш. Етилиш - сотув ҳажми ўсиш суръати секинлашиш даврида. хизмат катта гуруҳ харидорлар томонидан тан олинган. Даромад барқарорлашади ёки рақобатчиларга ҳужум қилишни акс эттириш мақсадида ўтказиладиган маркетинг тадбирлари харажатлари ўсиши ҳисобидан пасая бошлайди. Пасайиш - хизматни сотиш ҳажми пасайиш ва даромад камайиш даври. Банк хизматларини жорий қилиш босқичида сотишнинг катта бўлмаган ҳажми. сотиш ва реклама билан боғлиқ харажатлар юқорилиги одатда зарар ёки аҳамиятсиз даромад мавжуд бўлади. Хизматни сотиш бўйича асосий куч етук истеъмол қилишга тайёрланган истеъмолчиларни жалб қилишга йўналтирилади. Мисол учун. пластик карточкалар бўйича хизматларни жорий қилишда. пластик карточкаларни фойдаланиш истеъмолчилар учун одат эмас эди ва шу муносабат билан ушбу хизматларни жорий қилувчи банклар сотиш бўйича катта

харажатлар қилишга мажбур бўлишди. Натижада. катта бўлмаган ҳажмда зарар вужудга келди. Бозорга янги хизмат тақдим қилишга тайёр банк хизматнинг фойда келтириш вақтини аниқлаши лозим. Унинг учун бозорда “яккахонлик” очилаётган барча имкониятлардан нафақат биринчи фойдаланиш истиқболини билдиради. балки катта харажатлар хатарига биринчи бўлиб учраши ҳам мумкин. Мисол учун. қимматбаҳо қоғозларни сотиб олиш ва сотишни жорий қилган Ўзбекистон Республикаси Миллий банки хизмат муваффақияти фонд бозори ривожланиш даражаси билан бевосита боғлиқлиги сабабли катта харажатлар хатарига дуч келди. Банк истеъмолчиларга етук технология. сифат таклиф этса. у ҳолда бошқа банклар “изидан” бозорга чиқиш маълум мазмунга эга бўлади. Банк хизматлари ўсиши босқичида сотув ҳажми бирдан ўсиши қайд этилади. Хизмат бозорда пайдо бўлиши билан “тан олган” истеъмолчилар уни истеъмол қилишни давом эттиришади ва уларнинг изидан бошқалар боришади. Бозорда хизматни катта ҳажмда таклиф этиш ва юқори даромад олиш имконияти янги рақобатчилар пайдо бўлишига олиб келади. Улар янги хусусиятлар киритлган хизматлар таклиф этишади ва янги маркетинг каналларини топишади. Буни дастлаб Алп Жамол банк томонидан таклиф этилган. кеийнчалик бошқа хусусий банклар томонидан ривожлантирилган корпоратив облигациялар бўйича андеррайтинг хизматлари мисолида кўриш мумкин. Талаб ошган сари хизмат нархи аввалги даражада қолади ёки озгина пасайтирилади. Рақобатчи банклар хизматини силжитиш харажатларини аввалги даражада тутиб туришга ҳаракат қилишади ёки харажатларини озгина оширишади. шунингдек реклама ва бошқа маркетинг стратегиялари ёрдамида салоҳиятли истеъмолчиларни жалб қилишни давом эттиришади. Сотув ҳажмини оширишда даромад харажатларга нисбатан тезроқ ўсади ва бу реклама ҳамда сотув ҳажми харажатлари нисбатини камайтиришга олиб келади. Ушбу босқичда даромад ўсади. сабаби реклама харажатлари сотиш катта ҳажмига тақсимланади ва хизмат нархи камайишига қараганда бирлик харажатлар тез камаяди.

Лекин ўсиш суръатлари даврида пасайиш бошланади. Маркетинг учун ўсиш суръати камайиш даврини ўз вақтида аниқлаши ва янги маркетинг стратегиясини амалга оширишга ўтиши лозим. Сотув ҳажми ўсиш суръатлари секинлашиши рақобатни кескинлаштиришга олиб келади. Рақобатчи-банклар бўш бозорларни топиш ва эгаллашга ҳаракат қилишади. Кўпинча хизматни паст нархларда сотишади. кучли реклама қилишади ва истеъмолчилар билан имтиёзли битимлар тузишга ҳаракат қилишади. Хизматни такомиллаштириш мақсадида тадқиқот ишларини олиб боришга. хизматларнинг янги турларини яратишга ва кенгайтиришга ажратилган маблағлар ўсади. Убнинг натижасида энг кучсиз рақобатчилар синиб. бозордан чиқишади. улар ўрнини рақобатбардош хизмат кўрсатувчилар эгаллайди. Кўпинча банк маркетингнинг битта ёки бир нечта элементлари модификация қилиш ёрдамида сотувни рағбатлантиришга ҳаракат қилади. Маркетинг-микс ўзгартиришдан аввал қуйидаги саволларга жавоб бериш лозим: - Нарх пасайиши янги истеъмолчиларни жалб қиладими? Агар жалб қилса. у ҳолда оддий нархни пасайтириш етарлими ёки истеъмолчига сотув амалга оширилган ҳажм ва вақтга тааллуқли чегирмалар бериш яхшими. балки. нархни ошириб ва шу билан хизмат сифатини кўрсатиш керакдир? - Хизмат кўрсатиладиган филиаллар миқдорини ошириш. янги маркетинг каналларидан фойдаланиш мумкинми? - Рекламага харажатларни ошириш. реклама хабарлари шаклини. уни тарқатиш каналларини ёки тақдим этиладиган ахборот ҳажмини ўзгартириш лозимми? - Сотувни рағбатлантиришнинг имтиёзли битимлар тузиш, кафолат бериш. сувенирлар тарқатиш ва танловлар ўтказиш каби услублари қандай натижа бериши мумкин? - Банк хизмат кўрсатиш жараёнини тезлаштириш. истеъмолчиларга консалтинг ёрдам кўрсатиш имкониятига эгами?

Ҳар қандай хизматни сотиш ҳажми пасайиш даври бошланиши муқаррардир. Сотиш ҳажми камайиши. бир меъёрда ёки жадал бўлиши мумкин. Эҳтимол сотув ҳажми нол белгига етади ва у узоқ вақт шу белгида қолади. Хизмат сотиш ҳажми камайиш муқаррарлиги қатор сабаблар билан тушунтирилади. шу жумладан. технология ривожланиши туфайли эришилган ютуқлар. истеъмолчилар талаби ўзгариши ва ички ва халқаро рақобат кескинлашиши ва бошқалар. Унинг оқибатлари - сотув ҳажми пасайиши. нарх пасайиши ва хизмат кўрсатиш даромади камайишидир. Аксарият банклар “эскираётган” хизматга нисбатан замонавий сиёсатга эга эмас. Умумий ҳолатда хизматнинг сотув ҳажми иқтисодий ҳолатни яхшилашда. маркетинг стратегиясини қайта кўриб чиқишда ёки хизмат сифатини қайта кўришда ошади. “Кучсизланаётган” хизматни давом эттириш банкларнинг бошқа хизматларини сотишга имконияти бўлганида ёки даромадлар ўзгарувчан харажатлардан ошганда мақсадга мувофиқ бўлади Банк маркетингининг элементлари Бугунги кунда кўп нарсалар ўзгармоқда. Бозор иқтисодиётига ўтиш борасидаги ғоялар қийинчилик билан бўлсада, кўпроқ ўз тарафдорларига эга бўлмоқда. Банк соҳасига қизиқиш ҳам ортмоқда. Тижорат банклари ташкил этилиб, мавжуд банклар кучайтирилмоқда ва рақобатга дош бера олмаётган банклар бозоран чиқиб кетмоқда. Бошқа молиявий институтлар ҳам барпо этилмоқда. Тижорат банкларининг ривожланиши ва улар томонидан бажариладиган операциялар доирасининг кенгайиши билан банк соҳасида маркетинг жорий қилиш муаммоси ўта долзарблик касб этмоқда. Замонавий маркетинг мутахассислар томонидан максимал фойда олиш мақсадида бозорни ва мижозларнинг реал сўровларини комплексли ўрганиш асосида товарлар ишлаб чиқиш, ишлаб чиқариш ва сотиш ва хизматлар кўрсатиш бўйича бутун банк (фирма) фаолиятини ташкил қилиш тизими сифатида кўриб чиқилади.

Маркетинг банклар (компаниялар, фирмалар) фаолиятини ташкил қилиш ва бошқаришнинг бозорда рўй бераётган жараёнларни ҳар томонлама ҳисобга оладиган тизими сифатида ҳам маълум. Банк маркетинги ўзига хос хусусиятлари туфайли маркетингнинг алоҳида бир тармоғини ифодалайди. Замонавий банк тизими бу - ҳар бир давлат миллий хўжалигининг энг муҳим соҳасидир. Охирги йилларда у жиддий ўзгаришларга учради. Америкалик тадқиқотчилар рўй бераётган ўзгаришларда «молиявий инқилоб» ни кўришга мойил бўлмоқда. Банк тизимининг барча таркибий қисмлари модификацияланмоқда. Бунда бозо иқтисодиёти амал қиладиган мамлакатлар банк тизимидаги динамик ўзгаришлар бутун халқ хўжалигида рўй бераётган муҳим ўзгаришлар билан асосланади. Жаҳон иқтисодиётининг ривожланиши фан-техника инқилобининг замонавий босқичи хусусиятлари билан белгиланадиган таркибий қайта қуриш мураккаб даври билан тавсифланади. Замонавий бозор талабларига мослашувчан ва тезкор жавоб қайтариш учун компаниялар турли усулларни қўлламоқда, жумладан: > маҳсулот янгилаш суръатининг юқорилиги қўллаб-қувватлаш учун фирмалар ИТТКИ ўтказишга катта маблағ сарфламоқда; > ихтисослашувни нисбатан тез ва оғриқсиз ўзгартиришга имкон берадиган, электроникага асосланган ишлаб чиқариш базаси яратилмоқда;  хўжалик фаолиятини диверсификация қилиш жадал ривожланмоқда. Бу чора-тадбирлар йирик капитал қўйилмаларни талаб қилади. Капитал қўйилмаларга бўлган талабни қондиришнинг муҳим манбаси банк тизими ҳисобланади. Банк соҳасига суғурта, брокерлик, жамғарма, траст компаниялари, пенсия фондлари, савдо-саноат корпорациялари каби нобанк муассасалари кириб бориши янгича ҳолатга айланди. Тижорат банклари фаол шуғуллана бошлаган ноанъанавий операциялар қаторига қуйидагиларни киритиш мумкин: лизинг, факторинг, форфейтинг, маслаҳат хизматлари.

Банк операцияларини ривожлантиришда замонавий ахборот ва коммуникация техника воситалари алоҳида роль ўйнамоқда. Банк иши, илгари ҳеч кузатилмаган даражада ахборотни ўз вақтида узатишга, уни қайта ишлаш тезлиги ва маълумотлар ишончлилигига, иқтисодий вазият таҳлилига ва пул бозорини ривожлантириш истиқболларини тўғри баҳолашга боғланиб бормоқда. Молия бозори қатнашчилари ўз ишларини юритиш учун тобора кўп ҳажмда ахборот талаб этмоқда. Ривожланган мамлакатларда банк фаолиятини замонавий модернизация қилишнинг фан-техника инқилобининг сўнгги ютуқларини банк ишига жорий қилиш, электрон-компьютер техникасини ўзлаштиришсиз имкони бўлмасди. Бозор иқтисодиёти амал қиладиган мамлакатларда банк тизимини мослаштириш, хўжалик фаолиятини кенг диверсификация қилиш ва таркибий қайта қуришнинг асосий йўналишлари шундай. Бизнинг мамлакат учун бу йўналишлар катта қизиқиш уйғотади, чунки ўзгараётган мамлакат иқтисодиёт кредит тизимини қайта қуришни тақозо этади. Ҳозирги пайтда халқ хўжалигини ривожлантириш ва барқарорлаштиришнинг асосий йўналиши ҳисбланган бозор муносабатларига ўтиш бирламчи чора сифатида банк тизимини қайта қуриш ва молия тизимини соғломлаштиришни назарда тутади. Шу боисдан молия бозорини шакллантириш ва ривожлантириш объектив жараён ҳисобланади. Бу жараённинг қанчалик муваффақиятли амалга оширилиши, ўтиш даври иқтисодиётида янги банк тизимининг роли қандай эканлиги кўп жиҳатдан банк соҳасида маркетингнинг ривожланиши, турли банклар ўртасида, банклар ва мижозлар ўртасида юзага келадиган ўзаро муносабатлар билан, шунингдек, банк хизматлари бозорининг шаклланиши, фоиз сиёсати ва банкларнинг бошқа фаолияти билан белгиланади. Маркетинг мазмунини аниқлаштириш учун XX асрнинг 30- йилларида иқтисодчи-олимлар томонидан бир модель ишлаб чиқилган. Ушбу моделни инглиз иқтисодчиси Эджени Маккарти ишлаб чиққан бўлиб, кейинчалик Ф.Котлер ва бошқа олимлар томонидан фан ва амалиётнинг янги ютуқлари ва талабларига мувофиқ охирига етказилган. Ушбу модель унинг асосий

элементлари бўйича «4-Р» номини олган: Product (товар, маҳсулот), Price(нарх), Place(бозор) ва Profit(фойда). «Товар» тоифасини илк бора ўз ичига олган ушбу концепция 1952 йил «Дженерал электрик» комиссияси томонидан қабул қилинган. Моделда қисқача кўринишда маркетингом фирма (банк) маркетингини бошқаришнинг бутун жараёни, шунингдек, маркетинг стратегияси ишлаб чиқишга таъсир этувчи омиллар ифодаланган. М-Р" модели бир нечта поғонадан иборат. У ҳар қандай ишлаб чиқарувчи, жумладан, банк томонидан фойдаланилиши мумкин. Доира марказидан харидорлар (истеъмолчилар), мижозлар ўрин олади. Уларнинг сонини кўпайтириш исталган банк ва умуман маркетинг фаолиятининг мақсади ҳисобланади. Корхона (банк, фирма) маркетинг мажмуини унинг назорат остида бўлган тўртта таркибий қисм: товар, нарх, бозор ва фойдадан ишлаб чиқади. Банк (корхона) унинг товари (хизматлари) унинг учун пул тўлашга тайёр бўлган ўз харидорини (мижозини) топган пайтдагина мавжуд бўлади. Маркетинг мажмуини ишлаб чиқиш учун фирма (банк) тўрт тизимдан: маркетинг ахбороти, маркетингни режалаштириш, маркетинг хизматини ташкил қилиш ва маркетинг назоратидан фойдаланади. Бу тизимлар ўзаро боғлиқ саналади, чунки маркетинг ахбороти маркетинг режаларини ишлаб чиқиш учун керак, ўз навбатида, улар маркетинг хизмати томонидан ҳаётга татбиқ этилади, бу фаолият наижалари эса баҳоланади ва назорат қилинади. Бу тизимлар ёрдамида банк маркетинг муҳитини кузатиб боради ва унга мослашади. Банк маркетинг воситачилари, таъминотчилар, рақобатчилар ва мулоқот доираларидан иборат бўлган ўз микромуҳитига ҳам мослашади. Банк макромуҳитга - демографик, иқтисодий, сиёсий-ҳуқуқий, техник-экологик ва ижтимоий-маданий омилларга мослашади. Қайд этиш жоизки, ушбу модель нафақат муайян товар ишлаб чиқарувчилар (фирмалар), балки банклар ва банк муассасаларига ҳам тааллуқли бўлади. Банклар, исталган бошқа фирма (корхона) каби, мустақил юридик шахс ҳисобланган

ҳолда, маҳсулот (товар), ўзига хос товар - хизматалр ишлаб чиқаради ва сотади, фойда олади ва ўз фаолиятини амалга оширади. Товар (хизмат) бу - ҳар қандай ишлаб чиқарувчи, жумладан, банк фаолиятининг асосий элементидир. Фаолият юритиш учун ҳар қандай банк муассасаси ўз товарини (ўз хизматини) ишлаб чиқариши, унга нарх белгилаши ва у билан ички ёки ташқи бозорга чиқиши лозим. Бошқача қилиб айтганда, товар - эҳтиёж ёки талабни қондирадиган ва эътиборни жалб қилиш, харид қилиш, фойдаланиш ёки истеъмол қилиш мақсадида бозорга таклиф этиладиган ҳар қандай нарсалардир. Бу жисмоний объектлар, хизматлар, шахслар, жойлар, ташкилотлар ва ғоялар бўлиши мумкин. Банк товарлари ўзига хосдир, бу - пул билан операциялар ифодалайдиган хизматлар. Иқтисодий аабиётларда бу хизматлар «банк маҳсулоти» номини олган. Бизнинг амалиётда бу атама бозор иқтисодиётига ўтилиши муносабати билан энди қўлланила бошлаган. Америка адабиётларида банк томонидан амалга оширилган у ёки бу операция ёки хизматни назарда тутган ҳолда айнан банк маҳсулотлари ҳақида гапириш қабул қилинган. Бунинг устига, банклар охирги ўн йилликда ўз фаолиятида асосий эътиборни мижознинг манфаатларида белгиланган ҳаракатларни амалга оширишдан кўра тобора кўпроқ яратилган ва кенг маънода муомалада бўлган молиявий мажбуриятлар олди-сотдисига қаратмоқдалар. Банк операциялари қуйидаги турларга таснифланиши мумкин: 1) кредит хизматлари (операциялари) бу - банк ва мижоз (қарз олувчи ёки дебитор) ўртасида муддатлилик, пуллилик ва қайтариб берилиш тамойиллари асосида белгиланган миқдорда пул маблағлари тақдим этиш бўйича муносабатлар; 2) депозитли операциялар - банкларга турли иқтисодий контрагентларнинг вақтинчалик бўш пул маблағларини жамғариш имкониятини беради; 3) юридик ва жисмоний шахслар - мижозлар ва бошқа банклар ва банк муассасалари билан пул ҳисоб-китоблари ва тўловларни амалга ошириш;

4) қимматли қоғозлар билан операциялар ва инвестицион фаолият. Банк инвестициялари бу - фойда олиш мақсадида пул маблағларини халқ хўжалигининг турли тармоқларига киритишдир. Тўғридан-тўғри инвестициялар реал активларни харид қилиш ва банк маблағларини муайян ишлаб чиқаришга киритиш воситасида амалга оширилади. Банк инвестициялари турли қимматли қоғозлар харид қилиш, миллий ёки хорижий валютада узоқ муддатли ссудалар тақдим этиш шаклида амалга оширилади; 5) ссуда капитали бозорида маблағларни бошқа ҳолга ўзгартириш. У форфейтинг, факторинг, траст каби банк операциялари ёрдамида амалга оширилади. 6) ўз мижозлари, контрагентлар, акциядорлар ва бошқа мулоқот доираларига маслаҳат ва аудиторлик хизматлари тақдим этиш. Қайд этиш жоизки, маркетинг тизимида товар(хизмат)ларнинг тўртта асосий поғонаси мавжуд: талабни қондириши, бирон-бир фойда ёки белгиланган турдаги сифат тақдим этиши лозим бўлган режа бўйича товар (хизмат). Банк учун бу - ўзи учун ва мижозлар учун фойда билан амалга оширилиши мумкин бўлган хизматлар доираси; реал ижродаги, ассортиментдаги ва сифатдаги товар. Бу банк ўз мижозларига таклиф қиладиган ва сотадиган хизматлар реал тўплами; қўшимча куч мадага эга товар. Сотувдан кейинги сервис, етказиб бериш, ўрнатиш. Банклар учун қўшимча кредитлаш, лизинг, факторинг каби айрим ноанъанавий банк хизматларини расмийлаштиришда ўзига хос шартлар; исталган товарнинг муваффақиятли рақобат курашини асослаб берадиган, ишлаб чиқарувчи-банкнинг нуфузини шакллантирадиган, хизматнинг ўзи эса янада ривожланиш имкониятига эга бўлган ва фойда келтирдиган умумий ҳурмат қозониш. Юқорида баён қилинганлардан келиб чиқадики, товар (хизмат) ишлаб чиқариш ва уни истеъмолчиларга (мижозларга) таклиф этиш учун банк анъанавий

ва ноанъанавий хизматларни сотиш бозор стратегиясини ишлаб чиқиши лозим. Маълумки, таклиф этилган хизматларнинг айримларигина улкан фойда келтирган ҳолда бозорни эгаллаб олади. Таклиф этилган янги хизматларнинг аксарияти эса турли сабабларга мижозлар томонидан тан олинмайди (масалан, маслаҳат хизматлари, кўчма хизмат кўрсатиш, турли банк карточкалари ва ҳ.к.). Бу эса янги хизматлар бозори ривожланиши маълум бир қонунияти мавжуд эканлигини англатади. Бу қонуниятлар сотув ҳажми ва мос равишда фойда ҳажмининг ўзгариб туриши билан тавсифланади. Бозор . Бозор банк ва мижоз ўртасида боғловчи бўғин сифатида иштирок этади, муомалага жалб қилинган ва сотиш учун мўлжалланган банк хизматлари тўплами билан ифодаланади. Бозор муносабатлари доимо тўғри бўлади, улар муайян банк хизматлари белгиланган йиғиндиси олди-сотдисига йўналтирилади. Банк хизматларини айирбошлашнинг исталган фурсатида юзага келган талаб ва таклиф нисбати қуйидаги каби тушунчалар мавжудлигини асослаб беради: талаб таклифдан анча катта бўлган шароитларда мавжуд бўладиган сотувчи бозори . Бундай вазиятда сотувчилар кўпроқ ҳокимлик қилади ва бозорнинг энг фаол намоёндалари харидорлар ҳисобланади. Бу шароитларда номақбул талабни бартараф қиладиган қарши ҳаракат қилувчи маркетинг фаолият кўрсатади; харидор бозори . Бу таклиф талабдан катта бўлган, демак, харидорлар кўпроқ ҳокимлик қиладиган ва бозорнинг энг фаол намоёндалари сотувчилар ҳисобланадиган бозордир. Бундай шароитларда конверсион, рағбатлантирувчи маркетинг фойдаланилади. Банк хизматлари бозори иккита асосий тамойил бўйича таснифланади. 1. Муайян банк хизматлари бозори (маҳсулот тамойили), у қуйидагича бўлади: кредит бозори; операционал бозори; кредит-операционал бозори; инвестицион бозори.

2. Банк мижозлари бозори, бу мижозлар қуйидагилар бўлиши мумкин: мулк эгаси саналган ёки кўчмас мулк билан операциялар амалга оширувчи юридик ва (ёки) жисмоний шахслар; банк хизматлари истеъмолчилари бўлган турли корпорациялар; банк-корреспондентлар (институционал бозор); ҳукумат органлари билан боғлиқ бозор; траст хизматлари линияси бўйича банк мижозлари саналган юридик ва жисмоний шахслар. Банк хизматларига талаб ва таклиф ўртасида мувозанатга эришиш ва муайян банк маркетинг самарадорлигининг, мос равишда, фойда олишнинг асосий элементлари қуйидагилар ҳисобланади: товар сиёсати, жумладан, инновацион сиёсат; сотув сиёсати, жумладан, нарх шаклланиши; сервис сиёсати; реклама сиёсати. Сотув сиёсати ва сервис сиёсатини қисқача кўриб чиқамиз. Сотув сиёсати . Банк хизматларини сотиш стратегияси банк фаолиятини комплексли таҳлил қилиш ва мижозларга хизмат кўрсатишни, яъни эҳтимолий вариантларни ўрганиши, бозорлар ва истеъмолчилар эҳтиёжларини тўлароқ қондириш учун хизматлар мажмуини тақдим этиш ва янги истеъмолчилар жалб қилишни ўз ичига олиши лозим. Банклар ва банк муассасалари сотув сиёсатининг асосиф вазифалари қуйидагилар ҳисобланади: бозор ҳолатини таҳлил қилиш, муайян банк томонидан хизмат кўрсатиладиган бозор улушини аниқлаш; мижозлар тоифалари бўйича депозитлар ва захиралар бозори улушини аниқлаш; парабанк тизими институтлари билан таққослаганда назорат қилинаётган бозор улушини аниқлаш;

мижозларни ижтимоий-иқтисодий, демографик ва минтақавий аломатлар бўйича таснифлашни ўз ичига оладиган маркетинг ахбороти таҳлили. Бироқ бунинг ўзи етарли эмас. Сотув сиёсатига ҳал қилувчи таъсир кўрсатадиган омилларни янада чуқур таҳлил қилиш керак, жумладан: 1) муайян бозор ва бозор сегментини таҳлил қилиш (юридик ва жисмоний шахслар, энг реал ва потенциал мижозлар, ишлаб чиқарувчилар гуруҳлари, воситачилар ва ҳ.к.); 2) рақобатчиларни аниқлаш ва улар фаолиятини таҳлил қилиш (минтақалар, фаолият соҳалари бўйича реал ва потенциал рақобатчилар (ўхшаш хизматлар кўрсатувчи ва ҳ.к., улар фаолиятининг истиқболли йўналишлари, риск даражаси ва ҳ.к.)); 3) воситачи ташкилотлар фаолият самарадорлигини таҳлил қилиш (эксперт баҳолари усули билан воситачилар фаолияти самарадорлиги аниқланади); 4) ишлаб чиқарилаётган маҳсулот ва унинг сотилишига қараб, банк ва мижозларнинг ҳар хил транспорт турларидан фойдаланиш самарадорлигини таҳлил қилиш. Сервис сиёсати . Сервис сиёсати бутун банк стратегияси ва тактикасининг энг муҳим таркибий қисми саналади. Банклар ва бошқа ташкилотлар ўртасида рақобат кескин кучайган шароитларда ҳал қилувчи ролни сервис хизматлари кўрсатиш ўйнаши мумкин. Сервис сиёсатини тўғри ташкил қилиш учун қуйидагилар зарур: банк мижозларини ўрганиш, омонатчилар орасида мунтазам сўровлар ўтказиш; банкни танлаш мотивларини ўрганиш (иш жойи ёки яшаш жойига яқинлик, банк хизматлари сони ва сифати, бундай хизматларнинг рақобатчи банклардаги нархлар, мижозларнинг эҳтиёжларини тушуниш, операциялар ўтказиш тезлиги ва ҳ.к.); рақобатчи банкларнинг сервис сиёсатини ўрганиш, ўз банкидан фойдаланиш имкониятлари ва истиқболли йўналишларини аниқлаш ва б.;

банк мижозлари ўртасда сўров ўтказиш ёрдамида банк ходимлари хулқ- атворини ўрганиш. Мижозлар ўртасида сўров ўтказиш бозор стратегиясини шакллантириш жараёнида тайёргарлик чораларининг бир қисми ҳисобланган аҳоли билан ишлаш шаклларидан биридир. Сўровдан ташқари, банклар кўпинча ўз мижозлари учун бозор семинарлари, маърузалар ва анжуманлар ташкил қиладилар. Банкларнинг турли жамоатчилик тадбирларида, шунингдек, турли байрамларда ҳомий сифатида иштирок этиши банк мижозлари ва аҳоли онгига таъсир эттувчи омил ҳисобланади. Нарх - маркетинг комплекси элементидир. У назорат қилинадиган омиллар гуруҳига киради ва маркетинг комплексининг бошқа элементлари харажатларни белгилаб берадиган бир пайтда даромадни белгилаб берувчи асосий кўрсаткич ҳисобланади. Шу сабабли нарх стратегиясини пухталик билан ишлаб чиқиш банкнинг энг муҳим вазифаси саналади. Бунда асосий мақсад сифатида маркетинг умумий стратегияси ва нарх стратегиясининг ўзаро боғлиқлиги ва мувофиқлигини таъминлаш кўрсатилади. Нарх стратегиясини ишлаб чиқиш жараёни бир қатор кетма- кетликдаги босқичлардан иборат, хусусан: нарх шакллантириш мақсадларини белгилаш; талабни баҳолаш; харажатлар структурасини таҳлил қилиш; рақобатчилар маҳсулотлари нархларини ўрганиш; нарх шакллантириш усулини танлаш; нархлар даражасига таъсир этувчи омилларни ҳисобга оли; якуний нарх белгилаш. 1. Нарх шакллантириш сиёсатида банк турли мақсадларни кўзлаши мумкин, жумладан: жорий фойдани максималлаштириш; бозордаги позицияларни ушлаб туриш;

алоҳида хизматлар бўйича бозорда етакчилик қилиш; + кўрсатилаётган хизматлар сифатида етакчилик ва б. 2. Талаб ҳажми ва структурасини аниқлашда шуни ҳисобга олиш керакки, умумий ҳолатда талаб ва таклиф қайтувчан боғлиқликда бўлади (талаб ва таклиф қонуни), яъни нарх ўсиши билан талаб пасаяди ва акиснча. Талабни ўрганиш алоҳида омилларнинг талаб ҳажми ва структурасига таъсирини ҳисобга олган ҳолда амалга оширилиши лозим. 3. Банк реал харажатларини аниқлаш мақсадида алоҳида банк хизматларини тақдим этиш билан боғлиқ харажатлар структураси таҳлил қилинади. Ба харажатлар даражаси нархнинг қуйи чегарасини белгилаб беради. Харажатлар структураси таҳлили алоҳида маҳсулотлар ва ҳисобрақамлар фойдалилигини ўрганиш билан биргаликда олиб борилиши лозим. Бунда Парето қонуни самараси яққол намоён бўлади (фойданинг асосий қисми мижозларнинг кичик қисмига ва хизматларнинг кичик улушига тўғри келади (80-20 тамойили)). 4. Рақобатчиларнинг банк маҳсулотлари нархларини ўрганиш банк маҳсулотлари бозорида реал вазиятга жавоб берадиган нархлар белгилаш учун зарур. Бунда маҳсулот сифатини таққосламасдан туриб, уларнинг нархларини таққослаш бефойда. Банк маҳсулотларининг сифат мезонлари қуйидагилар ҳисобланади: хизмат кўрсатиш тезлиги, хизмат кўрсатиш сифати, хизмат кўрсатиш аниқлиги, хизмат кўрсатиш комплекслилиги ва б. 5. Нарх шакллантириш усуллари жуда хилма-хил бўлиб, улар қуйидаги гуруҳларга ажратилади: ўртача харажатлар плюс фойда; зарар кўрмаслик таҳлили ва мақсадли фойдани таъминлаш асосида нарх шакллантириш; маҳсулотнинг ҳис этиладиган қиммати асосида нарх шакллантириш; жорий бозор ставкалари даражаси асосида нарх шакллантириш; мижозлар билан ўзаро муносабатлар асосида нарх шакллантириш; бозорга кириб бориш мақсадида нарх шакллантириш; сирғанма нарх шакллантириш.

Нарх стратегиясини муваффақиятли амалга ошириш учун қуйидаги омилларни ҳам ҳисобга олиш зарур: банк имиджи; географияси; бошқа бозор субъектлари таъсири; нарх чегирмалари; нархга оид дискриминация. Ҳал қилувчи омиллар таъсирини ҳисобга олган ҳолда ўтказилган таҳлил натижаларидан келиб чиқиб, банк ўз маҳсулотига якуний нарх белгилайди, бунда нарх шакллантиришнинг айрим психологик жиҳатлари ҳам ҳисобга олинади. Фойда . Банк маркетинги тизимида (маркетинг комплексида) фойда биринчи (асосий) даражадаги ҳал қилувчи элементларнинг тўртинчиси ҳисобланади. Ушбу кўрсаткич банк ишбилармонлик фаоллигининг асосий молиявий натижаларини акс эттиради ва унга бюджетга, Марказий банкка ва ўз контрагентларига барча тўловларни амалга ошириш имкониятини беради. Америкалик мутахассисларнинг маълумотларига кўра, харажатлар миқдорига нисбатан фойда меъёри монополиялашмаган ишлаб чиқарувчилар, жумладан, банклар учун 8-19; атрофида, монополлашган ишлаб чиқарувчилар учун эса - 15-34% атрофида бўлади. Таъкидлаш жоизки, ўз фаолиятини таҳлил қилиш жараёнида ҳар қандай банк жорий ва истиқболдаги фойдани аниқлайди. Маркетинг фаолияти классик назариясида қуйидагилар фарқланади: бухгалтерия фойдаси - ташқи харажатларни чиқариб ташлаган ҳолда банк умумий тушуми миқдорини ифодалайди. Ташқи харажатлар деганда ишлаб чиқарувчи маркетингнинг учинчи даражаси элементларидан бири - судхўр билан амалга оширадиган пул харажатлари тушунилади; иқтисодий фойда - ўз ресурсларидан мустақил фойдаланиш жараёнида амалга оширилган ички харажатлар миқдорини чиқариб ташлаган ҳолдаги бухгалтерия фойдаси. Жорий фойда таҳлили ҳар бир ой (чорак, йил) якунида амалга оширилади ва банкнинг ўтган ва жорий фаолияти ҳақида ҳисоботни ифодалайди, яъни ретроспектив ва тезкор таҳлил элементларидан иборат бўлади. Олинган натижалар бўйича иш ҳақи суммаси, турли фондар суммалари, жорий кредит лаёқати ва тўлов лаёқати ва бошқалар ҳисоблаб чиқилади.

Истиқболдаги фойда даражаси таҳлили банк раҳбарияти ва бутун жамо томонидан юқорироқ фойда меъёрига, бозорда, ҳамкорлар ва рақобатчилр орасида барқарорроқ нуфузига эришиш учун қабул қилиниши лозим бўлган чора-тадбирларни белгила беради. Ҳар қандай банк оладиган фойдага таъсир этувчи омиллар ички ва ташқи омиллар бўлиши мумкин. Ташқи омиллар қаторига К инфляция даражаси ва валюта курси, сиёсий, иқтисодий, демографик ва бошқа омиллар киради. Ички омиллар қаторига эса алоҳида маҳсулотлар, хизматлар ва хизматлар гуруҳининг таннарх даражаси, сифати ва ишончлилиги, сотув ва сервис даражаси, реклама сифати, айланма капитал билан таъминланганлик даражаси, ўзнинг капитали ва қарз капитали ўртасидаги нисбат ва бошқалар киради. Фойданинг истиқболдаги даражасини таҳлил қилиш учун иқтисодий-статистика таҳлили ёки дисперсион таҳлил фойдаланилади. Банк маркетингининг ахборот тизими Ҳар бир банк у ёки бу даражада ушбу банк маркетинг бошқаруви билан боғлиқ турли ахборот оқимларини узатиш ва қабул қилиш объекти ҳисобланади. Барча элементлар - ахборот тўплаш, қайта ишлаш, сақлаш ва узатиш - маркетинг ахборот тизимин ташкил қилади. унинг таркибига одамлар, машиналар ва жараёнлар кирадиган ушбу тизим элементлари ўзаро алоқа қилган ҳолда, банкка нисбатан ҳам ички, ҳам ташқи бўлган манбаларан олинган ахборотлар тартибга солинган оқимини ташкил қилади. Бу оқим бошқарув қарорлари қабул қилишнинг негизи ҳисобланади ( расм).

11 - расмдан кўриниб турибдики, турли ташқи манбалардан маркетинг ахборот тизимига келиб тушадиган маркетинг маълумотлари оқими у ерда маркетинг соҳасидаги мутахассисларга келиб тушадиган маркетинг ахборот оқимига айлантирилади. Ушбу ахборот асосида мутахассислар қайтувчан лоқа оқими кўринишида ташқи муҳитга қайтариладиган режа ва дастурлар ишлаб чиқади. Ушбу тизим элементларини қисқача кўриб чиқамиз. Маркетинг ахборот тизими қуйидагиларда иборат: ички ҳисобот тизими; ташқи ахборот тўплаш тизими; маркетинг тадқиқотлари тизими; ахборотни таҳлил қилиш ва шарҳлаш тизими. Раҳбариятни қизиқтирадиган барча масалалар бўйича ишончли, ўз вақтидаги, тезкор ва тўлиқ ахборотнинг фавқулодда муҳимлигини эътиборга олиб, кўплаб банкларда махсус маркетинг ахбороти бўлимлари ташкил этилади. Табиийки, бу

бўлимлар банк учун зарур бўлган маълумотлар тўплаш, қайта ишлаш, таҳлил қилиш, умумлаштириш ва тақдим этишга ихтисослашади. Ички ҳисобот тизими . Бу тизим банк учун зарур бўлган ахборотни банк фаолияти жараёнида излаб топиш ва тўплашни ифодалайди. У банк фаолияти натижаси сифатида вужудга келади ва банк ишларининг ўзгариши билан биргаликда ўзгаради. Банк ички ҳисобот тизими ишбилармонлик ахборотларини тўлиқ ва тезкор акс эттиришга, шунингдек, тезкор маълумотлар беришга қаратилган бўлиши лозим. Ҳозирги пайтда бундай масъулиятли операцияни автоматлаштирилган маълумот тўплаш тизимисиз, шунингдек, энг янги ахборот технологиялари ва ахборот тармоқларини жорий қилмасдан туриб бажаришнинг имкони йўқ. Йўлга қўйилган ички ҳисобот тизими банк раҳбариятига талаб қилинган ахборотни, масалан, белгиланган санага берилган қисқа муддатли ссудалар умумий ҳажми, депозит базаси, кредит қўйилмалари рентабеллиги, қимматли қоғозлар бозорининг ҳолати ҳақидаги маълумотларни сониялар ичида олишга имкон беради. Бундай тизим ишбилармонлик ахборотларининг бутун доирасини тўплаш ва тизимлаштириш учун имконият яратади. Замонавий компьютер технологиялари ва дастурлаш ютуқлари эса исталган ахборотни ўз кабинетидан чиқмасдан туриб, ўзининг компьютер дастуридан фойдаланган ҳолда олишга имкон беради. Ташқи ахборот тўплаш тизими . Ушбу тизим банк раҳбариятини у фаолият юритаётган муҳит ҳақида зарур ахборот билан таъминлаш учун мўлжалланган. Ташқи ахборот тўплаш тизими барча бозорлардаги, айниқса, банк фаолият юритаётган бозорлардаги вазият ҳақида, бозорда фаолият кўрсатаётган барча мавжуд ва потенциал рақобатчилар, мижозлар, мулоқот доиралари ва бошқалар, шунингдек, макромуҳит омилларини ҳолати ҳақида маълумот тўплашни тақозо этади. Ташқи ахборот асосий манбалари қуйидагилар ҳисобланади: газета ва журналлар, телевидение ва радио;

нашр этиладиган тайёр ҳисоботлар, ишлаб чиқариш статистикаси; ҳукумат истеъмол статистикаси, тармоқ журналлари; компания газеталари, мижозлар билан шахсий мулоқотлар; бошқа банклар дирекцияси ва хизматчилари билан ахборот айирбошлаш; ихтисослашган ташкилотлардан зарур ахборотлар харид қилиш. Ташқи маркетинг ахбороти тўплаш тизимида мавжуд ва потенциал рақобатчилар ҳақида ахборот тўплаш муҳим ўрин эгаллайди. Бу ахборот банкнинг ўз рақобатчиларги нисбатан стратегия ишлаб чиқиши учун керак. Барча маркетинг ахборотларини бирламчи ва иккиламчи ахборотларга ажратиш мумкин. Бирламчи ахборот деб биринчи марта айнан қўйиган муайян муаммони ҳал қилиш учун олинган ахборотга айтилади. Бирламчи ахборот олиш маркетингда энг юқори маҳорат саналади. Бирламчи ахборот бевосита муайян муаммони ҳал қилишга йўналтирилган махсус тадқиқотлар (сўровлар, кузатувлар, тест ўтказиш ва ҳ.к.) ўтказиш жараёнида шаклланади. Мамлакатимизда иккиламчи ахборот манбалари, айниқса, банклар тизимида ҳозирча етарли эмаслигини ҳисобга олиб, «синов ва хатолар» интуитив усулини қўллашни истамаган ёки қўллай олмайдиган банкларда қарор қабул қилиш айнан бирламчи ахборот асосида рўй бериши лозим. Бирламчи маркетинг маълумотлари тўплашнинг асосий усуллари қуйидагилар саналади: сўровлар, кузатувлар, эксперимент, имитацион моделлаштириш. Муайян усулни танлаш тадқиқот мақсадига, ўрганилган кузатув бирлиги ва аломатига боғлиқ бўлади (мижозга, рақобатчига, банк маҳсулотига). Маркетинг тадқиқотлари натижаларининг қимматлилиги маркетинг тадқиқотлари лойиҳалари ишлаб чиқилган ва амалга оширилган таснифга боғлиқ бўлади. Маркетинг тадқиқоти, қоидага кўра, беш босқичда амалга оширилади: тадқиқот объектини аниқлаш, тадқиқот схемасини ишлаб чиқиш, маълумотлар тўплаш, маълумотларни таҳлил қилиш, тадқиқот натижалари ҳақида ҳисобот тайёрлаш.

Банкда маркетинг фаолиятини режалаштириш ва назорат тизими Банкда маркетинг фаолиятини режалаштириш. Маркетинг тизими ва режалаштириш ўратсидаги алоқа иккитомонлама характерга эга. Маркетинг фаолияти мақсадлари режалаштириш тизими, вақт горизонти ва характерига ҳал қилувчи таъсир кўрсатади. Банк учун режалаштириш сотув ва фойда кўрсаткичларини яхшилашга олиб келадиган олий даражадаги фаолият ҳисобланади. Режалаштириш икки қисмдан иборат бўлади: стратегик режалаштириш ва маркетингни режалаштириш. Режаларни амалга ошириш билан маркетинг хизмати шуғулланади. Режалаштириш, режаларни амалга ошириш ва назорат ўртасидаги ўзаро алоқалар расмда кўрсатилган. Стратегик маркетингни режалаштириш бу - банк мақсадлари ва унинг маркетинг имкониятлари ўртасида стратегик мувофиқлик яратиш ва қўллаб- қувватлаш бошқарув жараёнидир. У банкда бир нечта фаолият соҳалари мавжудлигидан келиб чиқади, унинг вазифаси энг истиқболли ва жалб этувчан соҳаларни ривожлантириш ва мос равишда кучсиз, истиқболсиз соҳаларни қисқартириш мақсадида истиқболли ва жалб этувчан соҳаларни ажратиш ҳисобланади.

Стратегик режалаштириш мазмуни ва хусусиятлари қуйидагилардан иборат: мақсадли йўналтирилган ва келажакка қаратилган фикрлаш тарзи ва ҳаракатларни қўллаб-қувватлайди; маркетинг соҳасидаги қарорлар ва ҳаракатларни мувофиқлаштиради; узоқ муддатли вазифаларни ҳал қилишга зид равишда жорий фойдани максимал қилишга интилишни тўхтатиб туради; банк раҳбариятига доимо чекланган ресурсларни тақсимлашда асосланган устуворликларни белгилаш, муайян мақсадлар белгилаш ва уларга эришиш учун барча ресурсларни сафарбар қилишга ёрдам беради; натижаларни баҳолаш ва назорат қилиш учун шарт-шароиятлар яратади. Банкни стратегик режалаштириш тўртта асосий элементдан иборат (лекин айрим дарсликларда стратегик режалаштириш жараёни етти босқичга бўлинади): банк дастурини ишлаб чиқиш; мақсад ва вазифаларни белгилаш; хўжалик портфелини ривожлантириш режасини тузиш; банкнинг ўсиш стратегиясини ишлаб чиқиш. Банкнинг маркетинг дастури одатда ёзма кўринишда расмий дастурий аризада расмийлаштирилади (пресс-релиз, банк ташкил қилиш ҳақида низом ёки лицензии, тижорат банкининг низомида). Маркетинг дастури ким, нимани, қачон, қаерда ва қай тарзда бажариши муайян белгилаб қўйиладиган асосий ҳужжат ҳисобланади. У банкнинг барча бўғинлари ўзаро алоқаларини таъминлаши лозим. Банк дастурни молия бозорининг ривожланиш истиқболларини башорат қилиш, уни комплексли ўрганиш асосида ишлаб чиқади. Мақсад ва вазифаларни белгилаш банкни ривожлантириш дастурида амалга оширилади. Дастур асосида белгиланган эҳтиёжларни қондириш билан боғлиқ банк вазифалари ишлаб чиқилади: бу вазифадан ушбу эҳтиёжларни қондириш бўйича муайян чора-тадбирлар амалга ошириш билан боғлиқ вазифалар келиб чиқади. Ниҳоят, ушбу чора-тадбирларни молиялаштириш

учун фойдани ошириш вазифаси вужудга келади. Сўнгги вазифа банк учун асосий вазифага айланади. Фойдани кўрсатилаётган хизматлар сотувини ошириш, жорий харажатларни камайтириш ёки уларнинг иккаласини бирданига амалга ошириш ёрдамида ошириш мумкин. Банк маҳсулотлари сотишни кўпроқ бозор улушини эгаллаш ёки янги бозорларга кириб бориш эвазига ошириш мумкин бўлиб, айнан шу маркетинг соҳасида банкнинг жорий вазифасига айланади. Кўрсатилган маркетинг вазифаларини ҳал қилиш учун ўз навбатида, мос келувчи деталлар билан деталлаштириладиган маркетинг стратегиялари ишлаб чиқилади. Одатда маркетинг режаси муайян режа йўналишига қараб турли вариантларда бўладиган қуйидаги асосий бўлимлардан иборат бўлади.

Банк фаолияти бошланғич кўрсаткичлари таҳлили жорий бозор вазиятида тўғри йўналиш топишга имкон беради. Иккинчи бўлимда банкнинг бозордаги жорий ҳолати шарҳи ва таҳлили берилади, уларнинг асосида банк олдида очиладиган имкониятлар ва хавф- хатарлар аниқланади. Банк олдида турган мақсадлардан келиб чиқиб, режа тузувчи уларнинг ҳал этилиши қўйилган мақсадга эришиш имконини берадиган вазифалар доирасини белгилаб олади. Бунга режанинг бўлими саналган маркетинг стратегияси хизмат қилади. Маркетинг стратегияси мақсадли бозорлар соҳасидаги алоҳида стратегияларни ва маркетинг комплексининг элементларидан ҳар бирини бирлаштиради. Банкда маркетинг хизматини ташкил этиш. Банк барча маркетинг ишларини ўз зиммасига олишга қодир бўлган маркетинг хизмати структурасини ишлаб чиқиши лозим. Агарда банк ҳажми кичик бўлса, барча маркетинг мажбуриятлари битта одамга юклатилиши мумкин. Унга бозорни ўрганиш, сотувни ташкил қилиш, реклама ва ҳ.к. билан шуғулланиш топширилади. Агарда банк ҳажми катта бўлса, унда одатда ҳар бири алоҳида иш турларини бажаришга ихтисослашган маркетинг соҳасининг бир нечта мутахассиси меҳнат қилади.

Маркетингни ташкил қилиш схемаси хилма-хил бўлиши мумкин. Ҳар бир банк маркетинг бўимини шундай ташкил қиладики, у маркетинг мақсадларига эришишга энг яхши тарзда хизмат қилиши кўзда тутилади. Маркетингни ташкил қилиш қуйидагича бўлиши мумкин: товар (маҳсулот), бозор, минтақавий, функционал, матрицали. Маркетингни товар ишлаб чиқариш бўйича ташкил қилиш схемаси шундан иборатки, банк турли банк маҳсулотлари ишлаб чиқаришни амалга оширади ва савдо маркаси товарларининг ҳар бир гуруҳи бўйича ёки товарлар бўйича бошқарувчилар ажратади. Бозор бўйича ташкил қилиш схемаси маркетинг фаолияти ҳар бир алоҳида бозор учун товарлар (хизматлар) йиғиндиси бўйича ташкил қилинишини кўзда тутади. Қайд этиш жоикзки, маркетингни ташкил қилишнинг идеал шакли мавжуд эмас. Кўпинча банклар бозорлар хусусиятлари ва ишлаб чиқарилаётган

маҳсулот номенклатураси, ички ва ташқ омиллар, муайян бозор вазиятига қараб, ташкил қилишнинг ҳар хил турларидан фойдаланади. Банкда маркетинг назорати тизими. Ҳар қандай ташкилотнинг, жумладан, банкнинг фаолияти ўнинг олдида турган мақсадларга эришишдан иборат бўлади. Бу мақсадлар уни бажариш давомида белгиланган манзилга аниқ ҳаракатланиш таъминланиши лозим бўлган маркетинг режасини тузишда бошланғич нуқта ҳисобланади. Бироқ режа ишлаб чиқиш шартлари ва уни амалга ошириш шартлари кўпинча фарқ қилади. Шу сабабли режаларга тез-тез тузатиш киритиб турилади. Бу тузатишлар киритиш зарурати маркетинг назорати тизими ёрдамида аниқланади. Ҳар қандай банк фаолияти устидан назорат ички ва (ёки) ташқи, мустақил ва (ёки) боғлиқ, ёппасига ва (ёки) танланма бўлиши мумкин. Ички назорат мунтазам равишда банкнинг ўзи томонидан амалга оширилади. У ёппасига ёки танланма бўлиши мумкин. Банклар, қоидага кўра, банк фаолияти барча йўналишлари батафсил таҳлилини йилига бир ёки икки марта ўтказадилар. Банк фаолиятининг батафсил таҳлили қуйидагиларга тақсимланади: ресурслар таҳлили - меҳнат ресурслари структураси, асосий фондлар, моддий айланма воситалар ресурслари, статика ва динамикада молиявий ресурслар структураси таҳлили; харажатлар таҳлили - меҳнат харажатлари даражаси, асосий фондлар (асосий капитал) даражаси, фонд сиғими таҳлили, айланма моддий воситаларнинг ҳар хил турлари сифат ва сон таҳлили: материал сиғими, иссиқлик сиғими, энергия сиғими ва ҳ.к., молиявий натижаларга таъсир этувчи омиллар ўртасидаги ўзаро алоқалар ва структура таҳлили: барча тўловлар структураси ва умумий ҳажми, уларнинг мақсадга мувофиқлиги; самарадорлик таҳлили - меҳнат ресурсларидан фойдаланиш таҳлили, меҳнат унумдорлиги даражаси таҳлили, асосий фондлардан фойдаланиш таҳлили, айланма моддий воситалардан (электроотдача, теплоотдача и др.) фойдаланиш таҳлили. Фойда ва рентабеллик даражаси, кредит лаёқати ва

тўлов лаёқати, молиявий барқарорлик, молиявий ресурслардан фойдаланиш самарадорлигини таҳлил қилиш натижаларини аниқлаш. Таҳлил ўтказиш учун используется статистик ва иқтисодий- математик усуллар ва моделлар бутун мажмуи (фоиз нисбатлари, пропорциянинг ўсиш (пасайиш) сурхати, корреляцион, регрессион ва дисперсион таҳлил, омиллар таҳлили моделлари, асосий таркибий қисм усули ва ҳ.к.) фойдаланилади. Танланма таҳлил ёппасига таҳлилдан кўра кўпроқ ва қуйидаги кетма- кетликда амалга оширилади: танланаиган гуруҳни режалаштириш, таҳлил учун объектлар танлаш, таҳлил, натижаларни баҳолаш. Ташқи таҳлил банк фаолияти натижаларидан манфаатдор бўлганлар (молия органлари, ҳамкорлар ва контрагентлар, бошқа банклар) билан амалга оширилади. Таҳлил ёппасига ва танланма бўлиши мумкин. Бундан ташқари, у мустақил ва боғлиқ бўлиши ҳам мумкин. Банк фаолияти устидан боғлиқ назорат бу - банкнинг кредит лаёқати таҳлили, рентабеллик ва фойда даражаси устидан назорат бўлиб, Марказий банк, давлат солиқ идоралари ва ҳ.к. томонидан амалга оширилади. Юридик кучга эга бўлган, исталган банк фаолияти устидан мустақил назорат албатта банкнинг йиллик расмий ҳисоботига ҳамроҳлик қилиши лозим. Мустақил назорат аудиторлик компаниялари томонидан амалга оширилади. Таъкидлаш жоизки, дастлаб банклар аудиторлик текширувларини унчалик хушламаган. Бироқ банк тизимининг ва аудиторлик таҳлилининг ривожланиши билан банклар ва аудиторлар ҳамкорга айланди. Аудиторлик текшируви жараёни нафақат таҳлил ва назорат жараёнлари самарадорлигини, балки банк фаолияти натижаларини ошириш ва оптималлаш, маслаҳалар бериш жараёни билан уйғунлашади. Банкнинг маркетинг муҳити. Ҳар қандай банкнинг ўз фаолиятида муваффақиятга эришиши турли банклар томонидан қўлланадиган маркетинг комплекслари қарама-қаршилишидан ташқари, маркетинг муҳитида ўринга эга бўладиган тенденциялар ва воқеа-ҳодисалар билан ҳам белгиланади. Маркетинг

муҳити банклар томонидан «назорат қилинмайдиган», банклар уларни ҳисобга олган ҳолда ўз маркетинг режаларини ишлаб чиқиши лозим бўлган кучлар йиғиндисини ифодалайди. Банкнинг маркетинг муҳити - банк доирасидан четда амал қиладиган, банк раҳбарияти ва маркетинг хизматининг мижозлар билан муваффақиятли ҳамкорлик муносабатлари ўрнатиш ва қўллаб- қувватлаш имкониятларига таъсир этадиган омиллар йиғиндисидир. Банкдан ташқарида амал қиладиган, лекин унинг ривожланишига таъсир этадиган омилларни умуман олганда, олдиндан айтиб бўлмайди. Улар йирик кутилмаган ҳодисаларга олиб келии ва ҳатто оғир зарбалар бериши мумкин. Масалан, нефть нархининг пасайиши ва нефть компаниялари акциялари нархининг кескин тушиб кетиши. Банкнинг маркетинг муҳитини иккита мустақил қуйитизим - микромуҳит ва макромуҳит йиғиндиси сифатида кўриб чиқиш мумкин. Микромуҳитни (бевосита ўраб олган муҳит) банк маркетингининг учинчи даражаси ташкил қилиб, унинг ёрдамида исталган банк ташқи муҳит билан алоқаларни амалга ошира олади. Бу даража бевосита банкнинг ўзига ва унинг мижозларга хизмат кўрсатиш имкониятларига алоқадор бўлган кучлар, яъни таъминотчилар, маркетинг воситачилари, мижозлар, рақобатчилар ва мулоқот доиралари билан ифодаланади. Банк маркетингини ривожланишининг асосий йўналишлари Ўзбекистонда банк хизматлари бозорини янада ривожлантиришда асосий эътибор Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2010 йил 26 ноябрдаги ПҚ- 1438-сонли Қарори билан тасдиқланган “2011-2015 йилларда республика молия- банк тизимини янада ислоҳ қилиш ва барқарорлигини ошириш ҳамда юқори халқаро рейтинг кўрсаткичларига эришишнинг устувор йўналишлари бўйича комплекс чора-тадбирлар” дастурида ҳамда Ўзбекистон Республикаси

Президенти ва Вазирлар Маҳкамасининг банк тизимига оид бошқа қарорларида белгилаб берилган вазифаларни амалга оширишга қаратилади. Бу борада банк тизимининг молиявий барқарорлигини янада мустаҳкамлаш. Республика молия-банк тизимини янада ривожлантириш ва унинг барқарорлигини оширишнинг устувор йўналишлари бўйича қабул қилинган дастурда кўзда тутилган тадбирларни сўзсиз амалга ошириш. банк назоратини кучайтириш. банк активлари ва кредит портфелининг сифатини яхшилаш масалаларига устувор аҳамият берилди. Ушбу вазифалар доирасида банк тизими назоратини Базель қўмитасининг янги тавсиялари асосида такомиллаштириш. банк тизими ва алоҳида банкларнинг юқори халқаро рейтинг баҳоларига эга бўлишини таъминлаш. тижорат банкларининг ресурс базасини янада кенгайтириш. уларнинг инвестициявий фаоллигини кучайтириш ҳамда иқтисодиётни таркибий ўзгартириш. ишлаб чиқаришни модернизация қилиш. техник ва технологик қайта жиҳозлаш бўйича стратегик муҳим инвестиция лойиҳаларини амалга оширишга. кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни молиявий қўллаб- қувватлашга йўналтириладиган кредитлар ҳажмини кўпайтириш каби муҳим чора-тадбирларни давом эттириш режалаштирилмоқда. Бунда банк тизимини янада ривожлантириш борасидаги ислоҳотлар қуйидаги асосий йўналишлар бўйича амалга оширилади: 1. Банк тизимининг барқарорлигини мустаҳкамлаш бўйича амалга оширилаётган ишлар доирасида 2013 йилда тижорат банклари фаолиятини тартибга солиш ва назорат қилиш тизимини янада такомиллаштириш тадбирлари давом эттирилади. Халқаро валюта жамғармаси ва Жаҳон банкининг техник кўмагида Банк назорати бўйича Базель қўмитаси томонидан ишлаб чиқилган янги стандартларни жорий этиш мақсадида қуйидаги ишлар амалга оширилади: регулятив капитал таркибини қайта кўриб чиқиш ва капитал компонентларининг етарлилиги бўйича белгиланган талабларни янада кучайтириш;

рискларнинг бир қарздорда (ёки ўзаро боғлиқ қарздорлар гуруҳи). кредитлаш объектида. фаолият тури ва тармоқда тўпланишини назорат қилиш механизмларини ишлаб чиқиш ва жорий этиш; банк ликвидлиги бўйича нормативларни такомиллаштириш. хусусан. банк назорати бўйича Базель қўмитасининг янги тавсияларини жорий қилиш; жаҳоннинг энг барқарор банклари тажрибасини инобатга олган ҳолда ишлаб чиқилган замонавий услублар асосида банклар мижозларининг кредитга лаёқатлилигини скоринг-таҳлил қилиш тадбирларини давом эттириш; банкларда корпоратив бошқарув. рисклар ва капитални бошқариш бўйича белгиланган талабларга риоя қилиниши устидан назоратни кучайтириш; банк фаолиятида камчиликларга йўл қўйилгани учун унинг кенгаши аъзоларига таъсир чораларини белгилаш ваколатини берадиган қонунчилик талабларини қабул қилиш билан боғлиқ ишларни давом эттириш. Шунингдек. банк назоратини амалга ошириш жараёнида тижорат банкларининг кредит портфели сифатини янада яхшилаш. кредитларнинг ўз муддатларида қайтарилишини таъминлаш. кредитлар муддатини узайтириш амалиётини чеклашга алоҳида эътибор қаратилади. Ўзбекистон Республикасининг “Кредит ахбороти алмашинуви тўғрисида” ги Қонунининг 2012 йил 1 январдан кучга киргани муносабати билан жорий йилдан бошлаб кредит муассасаларини бевосита кредит ахбороти билан таъминлашга ихтисослашган кредит бюролари фаолияти йўлга қўйилади. Марказий банк Кредит ахбороти миллий институтининг маълумотлар базаси Кредит ахборотининг давлат реестри сифатида юритилиб. унинг банк секторидаги тизимли таваккалчиликларни камайтириш ва молиявий барқарорликни мустаҳкамлаш борасидаги фаолияти янада кучайтирилади. Ўзбекистон банклари уюшмаси ва тижорат банкларининг банклараро кредит бюроси негизида янги қабул қилинган қонун ҳужжатлари талабларига мувофиқ ҳолда ташкил этилган Кредит- ахборот таҳлилий маркази кредит бюроси тижорат банкларига қарз олувчилар тўғрисида кредит ахборотлари тақдим этиш хизматларини кўрсатди.

2. Тижорат банклари ресурс базасини янада ошириш ва диверсификация қилиш. кўрсатилаётган банк хизматлари кўламини кенгайтириш учун қуйидаги чора-тадбирлар давом эттирилади: - қўшимча акцияларни чиқариш ва уларни фонд бозорларида жойлаштириш орқали банкларнинг жами капиталининг йил мобайнида камида 20 фоизга ўсишини таъминлаш; - банк тизимининг умумий устав капиталида нодавлат сектори улушини ошириш бўйича чора-тадбирларни амалга оширишни давом эттириш; - депозит ва омонатларнинг янги турларини мунтазам равишда жорий қилиш. тижорат банкларида аҳолидан жамғарма ва муддатли депозитларни қабул қилиш ва бошқариш тизимини янада такомиллаштириш каби тадбирларни амалга ошириш ҳисобидан аҳоли ва хўжалик субъектларининг тижорат банкларидаги депозитлари ҳажмини камида 30 фоизга ошириш; - тижорат банклари томонидан узоқ муддатли облигациялар ва депозит сертификатларини чиқариш ва пул бозорида жойлаштириш; - банк инфратузилмалари. хусусан. мини банклар ва махсус кассалар тармоғини кенгайтириш ҳамда уларнинг фаолиятини такомиллаштириш орқали банк хизматларидан фойдаланувчиларга қулайликлар яратиш; - ахборот-коммуникация технологияларини кенг қўллаш орқали банк хизматларининг сифатини янада юксалтириш ва кўламини кенгайтириш бўйича чора-тадбирларни амалга ошириш. Шу жумладан. республиканинг барча тижорат банклари томонидан юридик ва жисмоний шахсларга интернетбанкинг бўйича хизматлар кўрсатилиши борасидаги 2013 йилга мўлжалланган вазифаларнинг бажарилишини таъминлаш; - банк пластик карточкаларидан фойдаланган ҳолда. нақд пулсиз ҳисоб- китоблар тизимини янада кенгайтириш; - банклардан ташқарида жойлашган ва хавфсизлиги таъминланган идора ва ташкилотлар. йирик супермаркетлар биноларида банк инфокиосклари тармоғини кенгайтириш каби тадбирлар амалга оширилади.

3. Иқтисодиётнинг реал секторини молиявий қўллаб- қувватлашга. ишлаб чиқаришни модернизация қилиш. техник ва технологик жиҳатдан қайта жиҳозлашга йўналтирилган банк кредитлари ҳажмини янада кўпайтириш ва самарадорлигини ошириш жорий йилда банк тизими олдидаги муҳим вазифалардан бири ҳисобланади. Мамлакатимиз банк хизматлари бозорида маркетинг фаолиятини такомиллаштириш ва самарадорлигини оширишда жаҳон тажрибасидан фойдаланиш муҳим омил бўлиб ҳисобланади. Шу муносабат билан қуйидаги ҳолатларга аҳамият бериш лозим. Чет эл тажрибасидан фойдаланиш самарадорлиги, мамлакатимиз банкларининг жаҳон клиринг тўлов системаси доирасида ҳисоб- китобларни ўтказиш замонавий шартларига мослашиши. мижозларнинг ташқи иқтисодий фаолиятига хизмат кўрсатганда хатарларни бошқариш. электрон банк хизматларини ташкил этишда Интернетдан фойдаланиш. инвестицион банк хизматларини ривожлантириш. хусусан. корпоратив молия соҳасида активларни кўпайтириш ва бошқариш. Халқаро капитал бозорида банк хизматларини ривожлантириш учун Республикамиз банклари кредит тарихини ташкил этиш муҳим аҳамиятга эга. Шу ўринда уларнинг устувор вазифалари бўлиб акциядорлик капиталига чет эл инвестор ларини маълум даражада жалб этиш ҳисобланади. Бу арзон кредитларни олишга, халқаро тажрибадан фойдаланиш асосида банк хизматлари ва технологияларини ривожлантиришга, мижозларни кўпайтиришга ва хизмат кўрсатиш сифатини яхшилашга ёрдам беради. Мамлакатимиз банкларига чет эл тажрибасини банк ва мижоз учун мақбул шаклида ишлаб чиқиш, босқичма-босқич тартибда уларни амалга ошириш, ҳар бир босқичда хатарни ажратиш ва баҳолашни тадбиқ этиш лозим. Бу амалиётлар структурасини комплекс таҳлил этиш. контрагентларнинг кредит, валюта ва тўлов хатарини ҳамда харажатларни камайтириш имкониятини беради. Банк хизматлари жаҳон тажрибасидан фойдаланиш, республикамиз банклари учун сегментацияланган ёндошишни қўллаганда ва корпоратив мижозлар билан ишлашда, экспортга йўналтирилган корпорацияларга ва бошқа

мижозларга хизмат кўрсатишда мослаштирилган ҳолда зарур. Тажрибани жалб этишнинг муваффақиятли бўлиши банк хизматларининг сифатига боғлиқ ва “банк хизматлари - ҳисоб рақамлари бўйича айланмалар - у билан боғлиқ хизматлар” тамойилига асосланган. Жаҳон тажрибасидан фойдаланишда, ташқи иқтисодий фаолият хатарларни бошқариш муҳим омил ҳисобланади, бунинг учун хатарлар ҳисоб-китоби жадвалини ишлаб чиқиш лозим. Банк тизимини ривожлантириш фақатгина кредит муассасаларнинг капитализациясини орттириш билан боғлиқ бўлмай, ишончни ортиши ва банк хизматлари капиталини ривожланиши билан бирга олиб борилиши лозим. Шунинг учун банк тизимини модернизациялаш мақсад ва вазифалари мустаҳкам ривожланишни таъминлашдан иборат бўлиши керак. Хизмат кўрсатишни дифференциялаш ва бозор сегментацияси орқали мижозларни жалб қилиш яхши натижалар бериб, янги хизматларнинг сотувидан фойдани таъминласада. улар кўпинча қисқа даврда самаралидир. Чунки бошқа молиявий хизмат кўрсатувчи фирмалар тезликда фойдали бўлган дифференциялаш ва сегментациялаш соҳасида осонлик билан ҳар бир банк амалиётларини бажариши мумкин ва бу ҳолатда рақобат юзага келади ҳамда банк чнги хизмат кўрсатиш ғоясини излаши зарур бўлади. Бозорда эришилган афзалликни пасайишига тўсиқлик қиладиган йўллардан бири. бошқа ҳеч қайси хизмат кўрсатувчи фирма фойдалана олмайдиган эсда қоладиган шиордан. савдо маркаси ёки патентланган номдан фойдаланишдир. Бу мижоз молия муассасасининг рекламасини кўрганда ёки мазкур банкка борганда банк учун керак бўлган ҳиссиёт ва реакцияни юзага келтиради. Лекин. бу усулларнинг самарадорлиги узоққа чўзилмайди. Шу боис банк бошқаруви доимий илгарилаб бориб, ўзгариб турадиган шароитда ўз мижозларининг талаблари бўйича қадам ташлаши лозим. Шу билан бирга мижозларни тез-тез ўрганиб туриш. мижозлар орасидан маслаҳатчи гуруҳларни ташкил этиш ёки мижозлар хоҳлаган вақтларида телефон қилиб ўзларининг шикоят ва таклифларини айта олиш имкониятини берувчи бепул телефон алоқаларини ташкил этиш керакли усуллардан бўлиб қоалверади.

Республикамиз тижорат банклари маркетинг фаолият бўйича ўтказилган таҳлил шуни кўрсатадики, банклар томонидан фойдаланилаётган банк маркетинги модели ҳозирча жуда оддий бўлиб, пул маблағларини банкка жалб қилиш бўйича бозорни жиддий ва чуқур ўрганиш билан боғланмаган. Юзага келган банк тизимининг ривожланиш йўли Ўзбекистонда банк капиталининг хусусиятларини, яъни банк капиталини жамлашнинг асосий манбаи бюджет маблағлари сифатидаги арзон ресурслар, марказлашган ссудалар. ҳукумат режаларини молиялаштиришда иштирок этишдан иборат эканлигини белгилади. Лекин, бунга давлат банкларининг маълум доирасигина кира олади. Агар ташқи иқтисодий фаолият Миллий банки ихтисослаш- тирганлигини ва хизматларни тадбиқ этишга интилиб жаҳон стандартларига жавоб бера оладиган маркетинг усулларини қўллашни бошлаган бўлса. бошқа банклар ўз ихтисосларидан фойдаланиб. банк хизматлари бозорида ўз улушларини сақлаб қолишга интиладилар. Лекин, республика ҳукумати томонидан қабул қилинган хусусий банкларни ривожлантириш бўйича чора-тадбирлар ўз натижаларини берди ва рақобатли муҳитни ривожлантиришга имкон яратади. Рақобатга лаёқатни сақлаб қолиш учун, бошқа банкларда мавжуд хизматлар бўйича рақобатбардош шартлар тақдим этиш ёки янги банк хизматларини тадбиқ этиш лозим бўлиб қолди. Банк хизматлари бозори миқдори ва сифат кўрсатгичлари бўйича барқарорлик анъанасига эга. Маҳаллий ва чет эл банклари, ҳамда банклар ва нобанк молия муассасалари ўртасидаги рақобатнинг ўсиши банк хизматлари турини кенгайишига ва фойдани кўпайишига имкон берди. Бундан ташқари. Республика ҳукумати томонидан молиявий соҳани муайян тартибдан чиқариш. банк менежерларига мижозларни жалб қилиш учун мустақил янги шаклларни ишлаб чиқишга имконият берди. Маркетингни бошқаришни ташкил этиш ва дастлабки ривожланиш даврида Республикамиз тижорат банклари маркетингни бошқариш асосий усуллари банк хусусиятларини ва ихтисосини ҳисобга олмаган ҳолда филиал

тармоқларини кенгайтириш. хизматлар стандарт тўпламини тақдим этиш, ўртача тарифларга мосланган нархни шакллантириш стратегиясини амалга оширишдан иборат бўлди. Кейинчалик йирик банкларда филилаллар тармоғини кенгайтириш секинлашди ёки умуман тўхтади, баъзи банкларда филиалларни камайтириш жараёни юз берди. Иккинчи томондан марктеинг усулларини устун томонлари. каналлар ва банк маҳсулотларини сотиш ҳажмини кўпайтиришга мўлжалланган мини- банкларни кўпайтиришга, “Банк-мижоз” тизимини, пластик карточкаларни ривожлантиришга, янги банк хизматларини тадбиқ этишга. вақти- вақти билан банк маҳсулотларига бўлган тарифни ўзгартиришга мажбур этди. Янги банк хизматларини тақдим этиш. банк амалга оширишга жазм этган хатарли чора-тадбирлардан бири бўлиб ҳисобланади. Банк ишида янги банк хизматларининг муваффақиятли ёки муаффақиятсизлиги кўпинча алоҳида банк назоратидан ташқаридаги умумий омиллар билан аниқланади. айниқса банк фаолиятини тартибга солиш янги хизмат атрофида шафқатсиз тўсиқлар ҳамда иқтисодий шартлар қўйиши. жумладан фоиз ставкаларини тебраниши янги хизмат турларининг харажат ва даромадлари ўртасидаги нисбатни кескин ва тубдан ўзгартириб юбориши мумкин. Бу ҳолатда янги банк амалиётларини амалга ошириш. янги банк хизматини етарли ривожлантириш. ишлаб чиқариш ва маркетинг учун капиталнинг мавжуд эмаслиги. янги хизматнинг тадбиқ этилишида юқори банк раҳбариятининг етарли иштирок этмаслиги. бозор ёмон ўрганилган ҳолда. банк маркетинг бўлими жамиятнинг янги хизмат турига бўлган талабини аниқ белиглай олмаганлиги. ёмон хизмат кўрсатилганда. мижозлар янги хизмат рекламаси ва унинг бажарилиши ўртасида мувофиқлик йўқлигини сезган ҳолларда муваффақиятсизликка олиб келиши мумкин. Буни пластик карточкалар мисолида кузатиш мумкин. яъни нақд пул муомаласи билан боғлиқ омиллар терминаллар ва банкоматлардан фойдаланишга салбий таъсир кўрсатди ва уларнинг харажатларини қоп-ламади. Янги хизматнинг банк учун хатарини аниқлаш муҳим аҳамиятга эга.

Кўпчилик тижорат банклари амалиётида маълум нарҳни шакллантириш усуллари орасида рақобатга қараб нархни шакллантириш кенг тарқалган. Харажатлар асосида нархни белгилаш усули асосан йирик тижорат банклари томонидан қўлланилади. Лекин, кўрсатилган банк хизматлари нархини харажатлар асосида аниқлаш, тижорат банкларида амалиётлар тури бўйича аниқ харажат ва чиқимлар тақсимоти мавжуд ҳолдагина амалга оширилиши мумкин. Охирги йиллар давомида маркетингнинг асосий элементи асосан банкларни универсаллаштиришга йўналтирилган ва банкнинг ихтисоси бўйича мижозларга стандартлаштирилган хизматлар тўпламини тақдим этган банклар филиал тармоғини кенгайтирмоқдалар. Кредит қўйилмалар бўйича маркетинг бозорининг ягона йўналиши - юқори фоиз билан маблағларни тез қайтариб олишга интилиш бўлиб қолмоқда. Қоидага кўра, банклар баҳолаш ва корхоналарнинг фаолиятини иқтисодий таҳлили, унинг баланси таҳлили. тўловга лаёқатлилик. чиқарилаётган маҳсулотлар сифати, рақобат даражаси, реклама билан боғлиқ умумқабул қилинган жаҳон усулларини қўлламаганлар. Банклар маркетинг стратегиясини асосий хусусияти оммавий ахборот воситалари орқали аҳоли қўйилмалари бўйича юқори фоизларни тўлаш ҳақида реклама қилиш бўлиб қолди. Бундай рекламаларда банкўз молиявий ҳолати ҳақида ахборот бермайди. аксинча фақат қўйилмалар бўйича 3, 6, 12 ойлик фоизлар тўлови туридаги анъанавий банк хизматлари тўпламини таклиф этмоқдалар. Депозитлар ҳамда актив амалиётлар бўйича самарасиз маркетинг стратегияси натижасида банк менеджменти ҳам самарасиз бўлиб қолишига олиб келди, бу ўз навбатида Ўзбекистондаги баъзи банк фаолиятларини тугатишга олиб келди. Республикада банк маҳсулоти бўйича банк актив амалиётлар ҳажмини орттиришга банк раҳбарлари томонидан тижорат ёндошув етарли даражада мавжуд эмас. Банклар маҳсулот хусусияти ва расмийлаштиришга. унинг соддалигига аҳамият бермаяптилар. Банклар томонидан маҳсулотдан фойдаланиш бўйича

маслаҳатлар берилмайди. Бундан ташқари, маҳсулотлар ҳаётий даври бўйича баланслашмаган. Тариф сиёсати бўйича банклар ўзларининг харажатлари ҳақида аниқ маълумотга эга эмас. Маълум мижозларнинг қизиқишига қараб бозордаги баҳолар даражаси аниқланади. Шунга кўра декларация қилинган депозит фоиз ставкаларга тўғри келмайди, бозорнинг маҳсулот баҳосига сезгирлиги таҳлил этилмайди. Ҳисоб-китоб амалиётлари ва касса бевосита боғланмаган. натижада. харажатлар кўпаймоқда. Бунинг оқибатида хизматнинг рентабеллиги пасаймоқда. Турли сабабларга кўра қайтармаслик хатари даражаси юқори бўлган кредитлар бериш амалиёти мавжуд. Банклар аниқ мақсадли стратегияни қўлламаяпти. Хизмат кўрсатиш сифати бўйича. Банклар мижозларга хизмат кўрсатиш жараёни ҳақида аниқ ахборотга эга эмас. энг муҳим ҳолатни. яъни қандай ходимга мижозларга хизмат кўрсатиш ишониб топширилганлиги ва хизмат кўрсатиш бўйича талаблар қандайлигини ўрганилмаяпти. Мижозларга хизмат кўрсатилган ҳолатларда банклар кўпроқ ўзларига нима кераклиги ҳақида ўйламоқдалар ва мижозлар банкдан нималарни истаётганликларига умуман аҳамият бермайдилар. Хизмат кўрсатиш тамойиллари, ихтисослашган маҳсулот сотувчилар мавжуд эмас. Реклама бўйича. Банклар рекламанинг самарадорлигини, яъни қайси оммавий ахборот воситаси ва қайси реклама мижозларни кўпайтиришга, хизмат кўрсатиш ҳажмига, имиджни яхшиланишига имкон яратиши ҳақида аниқ ахборотларга эга эмаслар. Реклама компанияси ва олинаётган фойда ўртасида боғлиқлик элементи мавжуд эмас, шунга мувофиқ банк маҳсулот харажатларига реклама чиқимларини кирита олмайди. Банк актив амалиётлари ва банк имиджини ўсиши учун зарур реклама ахборотларининг ўзи мавжуд эмас. Кўпинча оммавий ахборот воситалари ходимларининг ўзи банкларга келиб. реклама компанияларини ўтказадилар. банкларнинг эса рекламани самарадорлиги ва фойдалилигини баҳолашга вақтлари бўлмайди.

Адабиётлар : 1. Каримов И.А. Бош мақсадимиз -кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация йўлини қатъият билан давом эттириш. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2012 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ҳамда 2013 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларга бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси. // Халқ сўзи, 2013 йил 19 январь, №13(5687). 2. Маркетинг в отраслях и сферах деятельности. Учебник. / Под ред.проф. В.А.Алексунина. - М: «Дашков и К», 2006. -716 с. 3. Маркетинг в отраслях и сферах деятельности. Учеб. пособие / Под ред. д-ра экон.наук,проф. Н.А. Нагапетьянца.- М: Вузовский учубник, 2006.- 272 с. 4. Маркетинг: Учебник для вузов/ Н.Д.Эриашвили, К.Ховард, Ю.А. Ципкин идр.; под.ред. Н.Д. Эриашвили. -М: ЮНИТИ-ДАНА, 2009,631 с. 5. Беляев В.И. Маркетинг: основы теории и практики. Учебник. - М: КНОРУС, 2010. - 680 с. 6. Ergashxodjaeva Sh.J., Qosimova M.S., Yusupov M.A. Marketing. Darslik. - T.: TDIU, 2011. -202 b. 7. Soliyev A., Buzrukxonov S. Marketing, Bozorshunoslik. Darslik. – T.: Iqtisod- Moliya, 2010.- 424 b.

Похожие

Инвестициялар маркетинги

Хизматлар маркетинги

Инвестициялар маркетинги

Саноат маркетинги

Агросаноат маркетинги