Агросаноат маркетинги - Экономика - Рефераты

Агросаноат маркетинги

Загружено в:

23.03.2024

Скачано:

0

Размер:

191.5 KB

Агросаноат маркетинги Режа: 1. Агросаноат маркетингининг хусусиятлари ва функциялари 2. Агросаноат маркетингининг ахборот тизими 3. Агросаноат маркетингининг режалаштириш ва бошқариш тизими 4. Агросаноат комплексида маркетинг фаолиятини ташкил этиш 5. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари бозорида талаб 6. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари бозорида товар таклифи 7. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари бозорида нархнинг шаклланиш хусусиятлари

Агросаноат маркетингининг хусусиятлари ва функциялари Агромаркетинг саноат, тижорат, банк ва бошқа маркетинг турларидан фарқ қилади. Бу қишлоқ хўжалигининг ўзига хос хусусиятларидан келиб чиқади. Натижаларнинг табиий шароитларга боғлиқлиги, товарнинг роли ва аҳамияти, мулкчилик шаклларининг турличалиги, иш даври ва ишлаб чиқариш даврининг бир-бирига мос келмаслиги, ишлаб чиқариш ва маҳсулот олишнинг мавсумийлиги, хўжалик юритишнинг ташкилий шакллари турличалиги ва уларнинг диалектикаси, ташқи иқтисодий алоқалар, агросаноат комплексини ва унинг тармоқларини ривожлантиришда давлат органларининг иштироки кабилар шулар жумласидандир. Агробизнес фаолиятида табиий ва иқтисодий жараёнлар бирлашиб кетади ва ишлаб чиқариш ҳамда маркетингни ташкил қилиш учун алоҳида шароитлар яратади. Биринчи хусусият - агромаркетинг хизмати биринчи ҳаётий зарурат товари билан иш кўради, тегишлича ўз вақтида керакли ҳажм ва ассортиментда, истеъмолчиларнинг ёши, жинси, миллий анъаналари, соғлиғининг ҳолатини ҳисобга олган ҳолда уларнинг эҳтиёжлари ва манфаатларини қондириш лозим бўлади. Одатда бу ерда товар тез бузиладигандир, шунинг учун етказиб беришнинг тезкорлиги, мақсадга мувофиқ қадоқлаш, жойлаш, сервис ва эстетик хизмат зарур бўлади. Иккинчи хусусият - иш даври ва ишлаб чиқариш даврининг бир- бирига мос келмаслиги. Масалан, ўсимлик маҳсулотларини йилига бир-икки марта олишади, иш даври эса бутун йил давомида бўлади. Шу муносабат билан маркетинг бўйича мутахассислар истеъмолчиларнинг талаби диалектикасини башорат қила олишлари, уни қондириш тенденцияларини, бозор конъюнктурасини яхши билишлари зарур, чунки агромаркетингнинг самарадорлиги шуларга боғлиқ. Бундан ташқари, қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришининг мавсумийлик каби хусусияти агромаркетинг шакллари ва усулларига таъсир этади ва уарни саноат маркетингилаги шакл ва усуллардан фарқлайди.

Учинчи хусусият - қишлоқ хўжалик маҳсулотларини ишлаб чиқариш ишлаб чиқаршининг асосий воистаси бўлган ер, унинг сифати ва ундан фойдаланиш интенсивлиги билан чамбарчас боғланган. Шунингдек, чорвачилик тармоғини ривожлантириш ҳам ер билан узвий боғланган. Буларнинг ҳаммаси маҳсулот ҳажми, ассортименти ва сифатини белгилаб беради, агромаркетингга маълум ўзига хослик бағишлайди. Тўртинчи хусусият - АСКда ерга, ишлаб чиқариш воситаларига, сотиладиган товарга бўлган мулкчилик шаклининг турличалигидир. Бу кўпжиҳатли рақобатни белгилаб беради. Бу рақобат фақат истеъмолчиларнинг талаби ва уни қондириш билан бошқарилади. Стратегиялар ва тактикаларнинг ҳар хиллиги, агромаркетинг шакллари ва усулларини такомиллаштиришга, уларни истеъмолчиларнинг эҳтиёжлари ва манфаатларига мослаштиришга уринишлар шундан келиб чиқади. Шароит яна шу билан мураккаблашадики, Ўзбекистонга кўп озиқ-овқат маҳсулотлари хориждан келтирилади. Шунинг учун мамлакатимизда маркетинг таъминоти хорижий фирмаларники билан муваффақиятли рақобат қила олиши лозим. Бешинчи хусусият - маркетингнинг бошқа турларига қараганда бу соҳада агромаркетинг тизимини мустақил ташкил қилиш ва мустақил равишда бошқариш, унинг тез мослашувчанлигидир. Бу истеъмолчи талабининг хусусиятлари, товарларнинг бир хиллиги боис қишлоқ хўжалик маҳсулотлари бозоридаги ўткир рақобат, маркетинг тизимини давлат ва бошқа директив қарорларга тез мослашиш зарурияти билан изоҳланади. Олтинчи хусусият - бошқа соҳаларга нисбатан АСКда маркетинг фаолияти фани ва санъатининг пастроқ даражада эканлигидир, чунки ҳозирги вақтга қадар агромаркетинг ҳақидаги фан шаклланмаган ва тегишлича, уни амалга ошириш бўйича илмий асосланган тавсиялар мавжуд эмас. Қишлоқ хўжалик ва агросаноат тузилмаларида маркетинг фаолияти билан бошқарув аппаратининг барча ходимлари шуғулланганда ва унга ишлаб чиқариш соҳасининг ҳамма ходимлари кўмаклашгандагина у самарали бўлиши мумкин. Қорамолчилик корхоналарида, масалан, функционал маркетинг таъсири

ҳам корхона раҳбари томонидан, ҳам ферма мудири томонидан амалга оширилади. Маркетинг хизмати ходимлари ва зоотехниклар билан бирга, уни иқтисодчилар, технологлар ва бошқалар ҳам бажарадилар. Бошқарув аппарати мутахассислари билан бир вақтда маркетинг функцияларини ишлаб чиқариш соҳаси ходимлари ҳам амалга оширадилар. Улар зарур сифатдаги, ўрнатилган ассортиментдаги маҳсулот ишлаб чиқарадилар ва истеъмолчиларнинг талабларин ўз вақтида қондириш учун шароит яратадилар. Агросаноат маркетингининг ахборот тизими Агромаркетинг тизимини бошқариш самарадорлиги ва агробизнес соҳасида қабул қилинадиган бошқарув қарорларининг сифати кўп жиҳатдан маркетинг ахбороти тизими аниқ ишлашига боғлиқ. Бугунги бозорда муваффақиятли рақобат олиб бориш учун истеъмолчиларнинг бугунги эҳтиёжларини билишнинг ўзи етарли эмас. Улар эртага нимани маъқул кўришларини билиш, яъни амалда ахборотларни бошқариш ҳам зарурдир. Агромаркетинг ахборотлар ҳажми катталиги билан бирга, кўп томонламалик ва мураккаблиги билан ажралиб туради. Тўғри қарорлар қабул қилиш эса айнан зарур бўлган ёки фойдали ахборотни танлаш, уни сифатли таҳлил қилиш даражасига боғлиқ. Пировардида бунинг ҳаммаси маркетинг ахбороти алоҳида тизимини ишлаб чиқишни талаб қилади. Қарорлар қабул қилиш мезони бўйича агромаркетинг ахборот тизими учта кичик тизимга бўлинади: бошқарув қарорларини қабул қилиш; режа қарорларини қабул қилиш; фундаментал тадқиқотлар бўйича қарорларни таъминлаш. Функционал мезонлар бўйича қуйидаги кичик тизимлар ажратиб кўрсатилади: ички ҳиосботдорлик, ташқи жорий агромаркетинг ахборотини тўплаш, агромаркетинг тадқиқотлари, агроромаркетинг ахборотни таҳлил қилиш. Ички ҳисоботдорлик кичик тизими агромаркетингни бошқарувчиларни қишлоқ хўжалик корхонасининг фаолияти ҳақидаги, унинг бўлинмалари ва алоҳида ходимларининг фаолияти ҳақидаги маълумотлар билан таъминлашга хизмат қилади.

Ташқи жорий агромаркетинг ахборотларини тўплаш кикчик тизими ташқи маркетинг муҳити ҳақида жорий маълумот олиш манбалари, усуллари ва воситалари мажмуидан иборат. Агромаркетинг тадқиқотлари кичик тизими тегишли бошқарув қарорларини қабул қилишда қишлоқ хўжалик корхонаси маркетингини бошқарувчиларга тегишли бошқарув қарорларини қабул қилишда зарур бўлган маълумотлар доирасини аниқлаш, уларни тўплаш, таҳлил қилиш ва натижалар ҳақида ҳисобот учун мўлжалланган. Ахборотлар тўплангандан кейин улар таҳлил қилинади. Ахборот жадваллаштирилади. Уларга ишлов бериш учун статистик (гуруҳлаштириш, индекслар ва шу кабилар) ёки иқтисодий-статистик усуллар қўлланилиши мумкин. Кўп ҳолларда тегишли дастурлар билан таъминланган ЭҲМдан фойдаланилади. Агромаркетинг тадқиқотларининг якунловчи босқичи олинган натижалар ҳақида ҳисобот тақдим этиш ва боқарувчиларга тавсиялар бериш ҳисобланади. қоида тариқасида бу ёзма равишда амалга оширилади. Бунда тор касбий терминларни қўллашдан тийилиш ёки зарур бўлганда терминологияни белгилаб олиш зарур. Агромаркетинг таҳлили кичик тизими фаолияти агромаркетинг ахборотни сақлаш, қайта ишлаш ва таҳлил қилишга қаратилган элементлар йиғиндисидан иборат. Бу кичик тизим фаолият кўрсатишининг мақсади тегишли қарорлар қабул қилиш учун агромаркетингни бошқарувчиларга ишлов берилган, тизимлаштирилган ахборотларни тақдим этиш ҳисобланади. Тизимнинг асосий элементлари маълумотлар банки, статистик процедуралар банки, моделлар банки ва агромаркетинг қарорлари қабул қилишни қўллаб-қувватлаш тизими ҳисобланади.

Агросаноат маркетингининг режалаштириш ва бошқариш тизими Агромаркетинг тизими ўз ичига қишлоқ хўжалик корхоналарини унинг маҳсулотларини сотиш бозорлари билан боғлайдиган энг муҳим бозор муносабатлари ва ахборот оқимларини олади. Агромаркетингни бошқаришнинг асосий мақсади - маркетинг муҳити ҳолати ва шунга мос келадиган қишлоқ хўжалик корхонаси маркетинг фаолияти тизими ўртасидаги мувофиқликни таъминлашдир. Маркетингни бошқариш жараёнида бошқарувчи тизим сифатида қишлоқ хўжалик корхонаси раҳбарияти ва унинг маркетинг хизмати намоён бўлади. «Агромаркетингни бошқариш» ва «агромаркетинг хизматини бошқариш» тушунчаларини адаштириб юбормаслик лозим. Биринчиси назарда тутилганда корхонанинг бозор фаолиятини амалга ошириш ва унинг асосий мақсадига эришишни самарали амалга оширишга йўналтирилган стратегик ва тактик хусусиятдаги чоралар комплекси тушунилади. Энг кенг маънода режалаштириш мақсадларни ва уларга эришиш йўлларини белгилаб олишнинг бошқарув жараёни сифатида тушунилади. Мақсадлар қўйиш истиқболларининг узоқлиги ва субъектлар даражасига қараб, стратегик ва жорий режалаштиришни ажратиб кўрсатиш мумкин. Стратегик режалаштириш, қоида тариқасида, қишлоқ хўжалик корхонасининг уствор йўналиши ҳисобланади. У бошқарувчиларга бошқарув фаолиятининг тўртта асосий йўналиши бўйича мақсадлар тизимини белгилаб олишга ёрдам берадиган восита сифатида намоён бўлади. Бу йўналишлар қуйидагилардан иборат: ресурларни тақсимлаш, ташқи муҳитга мослашиш, корхона ходимлари ва бўлинмаларининг фаолиятини ички мувофиқлаштириш, такилий стратегик олдиндан кўра билиш. Жорий режалаштириш стратегик мақсадларга мос келадиган ва уларга эришилишига кўмаклашадиган қисқа муддатли мақсадлар тизими, шунингдек, қишлоқ хўжалик корхонаси фаолиятининг тактикасини ишлаб чиқиш жараёнидан иборат.

Стратегик режа қишлоқ хўжалик корхонасига ҳам ўз ходимлари кўз ўнгида, ҳам атроф муҳит нуқтаи назаридан ўзининг индивидуаллигини амалга оширишга имкон беради. Қўйилган мақсадларга эришиш ҳамма ходимларни ва турли функционал структураларни бирлаштиради, уларнинг куч-ғайратлари аҳамиятин таъкидлаб кўрсатади. Режа улар фаолиятини мувофиқлаштиради, ресурсларни энг мақбул даражада тақсимлашга имкон беради. Стратегик режалаштириш корхонани кутилмаган ўзгаришларга тайёрлайди, бундай ўзгаришларни олдиндан кўришга ва мувофиқлаштирувчи чораларнинг стандарт тўпламини ишлаб чиқишга имкон беради. АСКнинг барча мақсадлари реал ва эришила оладиган бўлиши керак. Реал бўлмаган мақсадлар қўйилиши бутун бошқарув тизими бузилишига олиб келади. Бу эса жуда оғир салбий оқибатларни келтириб чиқариши мумкин. Бундан ташқари мақсадлар аҳамиятига кўра кетма-кетликда (узоқ муддатли, ўрта муддатли, қисқа муддатли) жойлаштирилиши ва аниқ ифодаланган бўлиши керак. Агромаркетинг тизими доирасида ўтказиладиган тадбирлар тизими кўп сарфлар талаб қилиши мумкин. Стратегияни ишлаб чиқиш давомида бошқарувчилар бу харажатлар ҳажмини аниқлаб олишлари лозим. Шундай қилиб агромаркетинг бюджетини ишлаб чқиш маълум маънода конкрет агромаркетинг стратегиясини ўтказишнинг фойдаси ва зарарларини башорат қилишни ўз ичига олади. Агромаркетинг стратегиясини шакллантиришдаги вақтинчалик жиҳат уни фаоли татбиқ этиш бўйича қарорлар қабул қилишда рўёбга чиқади. қишлоқ хўжалик корхонасининг раҳбарияти вазият таҳлили ўтказа туриб, режалаштирилган ҳаракатларни бошлаш учун ташқи муҳит қай даражада қулай эканлигини аниқ билиши зарур. Агар у ишлаб чиқилган режаларга тўла мос келмаса (масалан келгусида иқтисодий пасайиш башорат қилинаётган бўлса), қулай ҳолат қачон юзага келишини аниқлаш зарур бўлади. Бундан ташқари асосий агромаркетинг тадбирларини ўтказиш кетма-кетлиги ва муддатларини аниқлаб олиш зарур.

Агросаноат комплексида маркетинг фаолиятини ташкил этиш Иқтисодиётнинг барча тармоқлари каби, қишлоқ хўжалиги ҳам бозор иқтисодиётининг барча атрибутларини, жумладан, маркетингни ўзлаштирган ҳолда бозорга кириб бормоқда. Агромаркетинг хусусиятлари агробизнес тизимидаги хусусиятлар, талаб ва таклиф хусусиятлари, шунингдек, агроозиқ- овқат мажмуидаги нархлар билан белгиланади. Ўзбекистон Республикасида агробизнес мажмуининг негизини аҳоли учун озиқ-овқат маҳсулотлари ва саноатнинг кўплаб тармоқлари учун хомашё ишлаб чиқарадиган қишлоқ хўжалиги ташкил қилади. гарчи уларнинг ҳар бири мустақил аҳамиятга эга бўлсада, қолган соҳалар асосан қишлоқ хўжалигига хизмат кўрсатади. Ресурслар соҳасига қишлоқ хўжалигини техника, ем-хашак, уруғлик, ўғитлар, ўсимликлар ва чорва молларини ҳимоя қилишнинг кимёвий воситалари ва ишлаб чиқаришнинг бошқа моддий омиллари билан таъминлайдиган тармоқлар киради. Бу қаторга қишлоқ хўжалиги (бошқа барча тармоқлар каби) уларсиз фаолият кўрсата олмайдиган кредит муассасалари ҳам киради. Ушбу соҳа қишлоқ

хўжалиги ресурслар бозорини шакллантиради, унинг техник ва технологик даражасини белгилаб беради, нарх ва кредитлаш шартлари орқали қишлоқ хўжалиги харажатлари миқдорига таъсир кўрсатади. Агросервис соҳаси кенг доирадаги фаолият турларини ўз ичига олади: қишлоқ хўжалиги корхоналарини ижара ва лизинг шартларида техника билан таъминлаш, қишлоқ хўжалиги техникасини таъмирлаш ва эҳтиёт қисмлар билан таъминлаш, мелиоратив ишлар, агрокимё, илмий тадқиқотлар ва янги технологиялар жорий қилиш, бошқарув, қишлоқ хўжалиги корхоналари фаолиятини мувофиқлаштириш, кадрлар тайёрлаш ва қайта тайёрлаш. Бу соҳа мажмуа ва унинг алоҳида тармоқлари фаолиятини яхшилашни таъминлайди. Агросервис соҳасига кирадиган давлат структуралари ва хусусий структуралар бозор муносабатларининг чуқурлашуви билан тобора муҳим аҳамият касб этади. Агробизнес маркетинг соҳаси қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг даладан (фермер хўжаликларидан) истеъмолчигача ҳаракатланишини, яъни маҳсулот тўплаш, сақлаш, қайта ишлаш ва сотишни таъминлайдиган барча тармоқларни ўз ичига олади. Ушбу соҳада давлат ва аҳолининг қишлоқ хўжалиги маҳсулотларига бўлган эҳтиёжлари аниқланади, чунки у бозор иқтисодиётининг учта саволига жавоб беради: «Нима ишлаб чиқариш керак?». «Қанча ишлаб чиқариш керак?». «Қандай нархда сотиш керак?». Унинг таркибига улгуржи ва чакана савдо корхоналари, омборхоналар, тайёрлов корхоналари, қайта ишлаш корхоналари, биржалар, кимошди савдолари ва ҳ.к. киради. Маркетинг соҳасининг роли жуда катта бўлиб, бозор томон ҳаракатланиш билан янада ўсишда давом этади. Пировард натижада у агробизнеснинг бошқа соҳалари орасида бирламчи аҳамиятга эга бўлади. Масалан, АҚШда агросаноат мажмуининг якуний маҳсулот структурасида маркетинг соҳасига унинг қиймати 75%и, Россия Федерациясида эса - атиги 25% атрофида киради. Агросаноат мажмуида бозорлар хусусиятлари бу мажмуани ташкил қилувчи барча соҳаларда намоён бўлади.

Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши бозор вазиятига, фермерлар хулқ-атворига, аграр бозор ва турдош тармоқлар фаолият юритишига таъсир кўрсатадган бир қатор ўзига хос хусусиятларга эга. Бу хусусиятлар қуйидагилардан иборат. 1. Ишлаб чиқариш-иқтисодий жараёнларнинг табиий-биологик жараёнлар билан чатишиб кетиши. Ўсимликлар ва чорва моллари ривожланишининг табиий қонунлари мавжуд бўлиб, уларни ҳисобга олиш объектив зарурат саналади. Акс ҳолда бошқа барча ишлаб чиқариш-иқтисодий ресурслар самарадорлигининг пасайиши муқаррар. Шу сабабли табиий-биологик омил технологиялар танлаш ва ишлаб чиқариш самарадорлигини аниқлашда асосий ҳисобланади. қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариш мажмуи, машиналар тўплами, ўсимликларни ҳимоя қилишнинг кимёвий воситалари, ўғитлар, меҳнатни ташкил қилиш унга мослашиб олади. Ушбу, бир қараганда, элементар ҳақиқат собиқ маъмурий- буйруқбозлик тизимида кўпична эътиборга ҳам олинмаган. Маъмурий тартибда, аксарият ҳолларда об-ҳаво шароитларини ҳисобга олмасдан, экин экиш муддатлари белгиланган, экин майдонлари структураси мажбуран кўрсатилган, нима экиш кераклиги буйруқ тартибида белгиланган (масалан, бутун республика бўйлаб пахта майдонлари), ем-хашак базаси суст бўлган ҳолда улкан чорвадорлик комплекслари барпо этилган, ҳамма жойда мелиорация амалга оширилган. Табиий- биологик омилларни писанд қилмаслик собиқ СССРда қишлоқ хўжалигини инқирозли ҳолатда ушлаб турган. Иш шунга бориб етдики, бепоён экин майдонларига эга бўлган мамлакат чет элдан буғдой харид қилишга мажбур бўлди. Қишлоқ хўжалигининг атроф-муҳит билан алоқаси қалинлиги, турпоқ ва табиий-иқлим шароитлари хилма-хиллиги қишлоқ хўжалигидаги меҳнатнинг ўзига хос, ижодий характерини белгилаб беради. Бу ерда амалда меҳнатни бошқарув ва ижрочи турларга тақсимлаш ўринга эга эмас, чунки битта ходим тимсолида тадбиркор- хўжайин, бошқарувчи-менежер ва ишчи-ижрочининг бирлашуви энг самарали ҳисобланади. Айнан шу сабабли ривожланган

мамлакатларда фермер хўжаликлари ривож топган. Қишлоқ хўжалиги ходимларининг айтиб ўтилган хислатлари айнан оила хўжалигида йғунлашади. 2. Қишлоқ хўжалигининг мавсумийлиги унинг табиий хусусияти ҳисобланади. Ишчи кучи ва техникадан, кўплаб моддий ресурслардан бир текисда фойдаланилмасликни, шунингдек, даромадларнинг бир текисда келиб тушмаслиги мавсумийлик билан белгиланади. Қишлоқ хўжалигида ўзгарувчан капитал билан таққослаганда доимий капиталнинг, ўзгарувчан харажатлар билан таққослаганда доимий харажатларнинг улуши юқори бўлади. Қишлоқ хўжалигида мавсумийликнинг ёрқин ифодаланиши ва ишлаб чиқариш циклининг узунлиги туфайли кредитларга эҳтиёж каттадир. 3. Ишлаб чиқариш циклининг узунлиги. Ўсимликлар ва чорва молларининг нисбатан секин ўсиши қишлоқ хўжалигига хос бўлган хусусият ҳисобланади. Амалда бу жараённи тезлатиш, ишлаб чиқарувчиларнинг табиий имкониятлари билан таққослаганда бузоқлар, қўзичоқлар сонини оширишнинг имкони йўқ. Шу сабабли бозордаги вазиятдан қатъи назар қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари бозорида товар таклифи ҳажмини қисқа вақт ичида қисқартириб ёки ошириб бўлмайди. 4.Об-ҳаво шароитларига нисбатан беқарорлик Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши об-ҳаво шароитларига тўғридан- тўғри боғлиқ бўлиб, инсоният уни бошқаришни ҳали ўрганиб олгани йўқ. Шу сабабли бу ерда бозорда таклиф этилаётган қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ҳажмининг, табиийки, даромад ва фойдалиликнинг ўзгариб туриши муқаррарлиги билан белгиланадиган ялпи ҳосил ва ҳосилдорлик ўзгариб туриши муқаррар. Тўғри, бозор механизми бу ўзгаришларга қарши маълум бир ҳимоя ишлаб чиқади. Бугунги кунда биржа маклерлари қишлоқ хўжалиги даромадлари беқарорлиги рискини ўз зиммасига олмоқда, давлат харид тизими, контрактация шартномалар тизими, фермерларни қўллаб-қувватлаш тизими

мавжуд. Бироқ бу ҳимоя, қоидага кўра, табиий омилларга тўлиқ боғлиқ бўлмаслик учун етарли эмас. Бундан ташқари, охирги йилларда айрим сабабларга кўра қишлоқ хўжалигини қўллаб-қувватлаш бироз сусайган. 5.Ерлар унумдорлигидаги тафовутлар. Ерлар унумдорлиги минтақалар ва ҳаттоки алоҳида хўжаликлар бўйича ҳам жиддий фарқланиши мумкин. Шу сабабдан бир хил меҳнат харажатлари ва назорат турли участкаларда турлича молиявий натижалар беради. ер рентаси ва даромадларни тартибга солиш, айрим минтақаларни бошқа минтақалар билан таққослаганда дотациялаш муаммоси пайдо бўлади. Кўрсатилган хусусиятлар маркетинг мажмуининг барча элементлари бўйича агробизнесда маркетинг фаолиятини ташкил қилишда ҳисобга олиниши лозим. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари бозори эркин рақобат бозори ҳисобланади. Ушбу бозорда мустақил сотувчилар сони жуда кўп, демак, нарх автоматик равишда ўртача даражада белгиланади ва унга алоҳида сотувчилар таъсир кўрсата олмайди. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари деярли бир хил ва стандарт бўлади. Шу сабабли ишлаб чиқарувчи ўз товарини реклама қилишда чегараланган, у фақат ўзининг маҳсулотигагина хос бўлган хислатларни ажратиб кўрсатиши қийин. Масалан, барча бошоқли донлар стандарт, ҳеч қандай ўзига хос хусусиятлар сиз бўлиши лозим. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари бозорида нисбатан кичик ишлаб чиқарувчилар сони кўп, яъни ишлаб чиқариш харажатлари пасайиб, рақобатбардошлик айнан катта қувватлар ишлаб чиқариш ҳисобига ортадиган миқёс самараси йўқ. Шундай экан, ушбу бозорда кирувчи тўсиқлар йўқ ва унга кириб бориш нисбатан осон. Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришида технологияларга патентлар ҳам йўқ бўлиб, бу ҳам ушбу бозорга кириб боришни енгиллаштиради. Таъкидлаш жоизки, ушбу бозорга хос бўлган хусусиятлардан бири сезиларли даражада давлат томонидан тартибга солиш ҳисобланади (дотациялар, молия-кредит сиёсати, имтиёзли солиқлар, электр энергияси, ёқилғи-

мойлаш материалларига имтиёзли нархлар ва ҳ.к.). Буларнинг барчаси бозор нархига таъсир этиб, уни талаб ва таклиф нисбатига тўлиқ боғлиқ қилиб қўймайди, яъни ушбу бозорнинг фаолият механизми бироз ўзгарган. Бундай хулосага келишга шу ҳам сабаб бўладики, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари шлаб чиқарувчилар ва қайта ишлаш корхоналари ўртасида кўп ҳолларда тўғридан-тўғри узоқ муддатли битимлар тузилади. Бундай ҳолатларда фермер хўжаликлари умуман бозор талабларига эмас, балки муайян ҳамкорларнинг талабларига йўналтирилади. Агар қишлоқ хўжалиги асосий ресурси - ер бозори (давлат томонидан тартибга солиш объекти саналиши туфайли) жуда чегараланган эканлигини ҳисобга оладиган бўлсак, ушбу бозорнинг ўзига хослиги яққол кўзга ташланади. Агробизнес ресурслари соҳасида фаолият кўрсатувчи бозорлар ҳам ўзига хосдир. Бу ерда учта энг йирик тармоқ ажратиб кўрсатилади: қишлоқ хўжалиги машинасозлиги, ўсимликларни ҳимоя қилиш кимёвий воситалари ва ўғитлар ишлаб чиқариш, ем-хашак ишлаб чиқариш. Бу тармоқлар олигопол структура билан, яъни бозорда бир нета йирик фирманинг устунлик қилиши билан тавсифланади. Олигопол бозор учун бу фирмалар ҳаракатларини мувофиқлаштириш одатий ҳолат ҳисобланади, чунки улар ўртасида рақобат унчалик кучли бўлмайди, демак, монополлашувга интилиш яққол кўзга ташланиб туради. Бу ерда табиий технологик монополия, нархлар устидан ўзаро назорат, демак, шартнома нархлари белгилаш имконияти мавжуд. Шундай қилиб, рақобат кучли бўлган қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши бозор ҳамкори, ярим-монопол тармоқлар маҳсулоти истеъмолчиси ҳисобланади. Бу қарама-қаршилик фермерларни тенгсиз бозор шароитларига қўйиб, бунда уларнинг таъминотчилари маҳсулот нархини ошириши мумкин, улар эса бундай қила олмайди, чунки қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини рақобат нархидан қимматга сота олмайди. Ушбу ҳолатда нарх паритети муаммоси вужудга келади. Агробизнес маркетинг соҳаси нафақат таркиби ва функциялари бўйича, балки бозор тавсифномалари нуқтаи назаридан ҳам бир хил эмас. Маркетинг соҳаси ичида бозорларнинг тўрт хил турини ажратиб кўрсатиш мумкин.

Биринчи тур - хомашё озиқ-овқат товарлари бозори тегирмончилик, ёрма ишлаб чиқариш, шакар ишлаб чиқариш тармоқлари ва ҳ.к. учун асосий ҳисобланади. Уларга хос бўлган жиҳатлар маҳсулотнинг нисбатан бир хиллиги, стандарташтириш даражасининг юқорилиги, товарларнинг йирик партиялаб сотилиши ҳисобланади. Бу ерда маркетинг фаолиятининг маълум бир: алоҳида фирмалар учун рекламада, нарх шаклланишида, рақобат курашининг чекланганлигида мураккабликлар мавжуд. Иккинчи тур - қайта ишлаш даражаси юқори бўлган озиқ-овқат товарлари бозори. Бу ерда маҳсулот бир хилда эмас, ассортимент жуда кенг (тамаки маҳсулотлари, қандолат маҳсулотлари, консерва, колбаса маҳсулотлари ва ҳ.к.). Бу товарлар гуруҳлари ҳажми доимий равишда ўсиб бормоқда. Маҳсулотнинг навлар, сифат, истеъмолда бир-бирининг ўрнини боса олиш бўйича бир хил эмаслиги кучли рақобатни ва нархлардаги нисбатан кичик вариацияни юзага келтиради. Бу ерда озиқ-овқат маҳсулотлари ишлаб чиқарувчи ва сотувчи ҳар бир фирма ажралиб туришга, ўз маҳсулоти учун қандайдир алоҳида хислатлар бахш этишга ҳаракат қилади, фаол реклама амалга оширади, товар ўрови ва безалишини такомиллаштиради ва хилма-хил қилади, товарларни илгари суриш ва товар ҳаракатланиши турли йўлларини излаб топади. Бундай бозорга кириш тўсиқлари жуда юқори. «Миқёс самараси», фойдаланиладиган технологияларга патентлар, маҳсулотни сертификатлаш, оммавий реклама катта роль ўйнайди. Бундай бозорга кириб бориш жуда қийин. Фақат реклама харажатларининг ўзи баъзида маҳсулот қийматининг 20%ини ташкил қилиши мумкин. бундай бозорларда маркетинг фаолияти жуда қизғин. Учинчи тур - қайта ишлаш даражаси паст бўлган, нисбатан бир хил турдаги маҳсулотлар бозори (янги ва совутилган гўшт, сут, сут маҳсулотлари ва ҳ.к.). Бу ерда шуни таъкидлаш жоизки, қайта ишлаш даражаси қанчалик паст бўлса, маҳсулотни дифференциациялаш имконияти, рекламани қизғинлиги шунчалик

паст бўлади. Бироқ ушбу бозорга кириш тўсиқлари баланд эмас, нарх шаклланиши рақобатга яқин асосда амалга оширилади. Тўртинчи тур - озиқ-овқат сервиси бозори. У умумий овқатланишнинг барча шакларини - кичик буфетлардан тортиб нуфузли ресторанларгача қамраб олади. Ушбу бозор жуда ҳам ўзига хос ва бир хил эмас ҳисобланади. Унда реклама ва монополизация даражаси турлича, нарх шаклланиши эркин нархдан монопол нархгча вариантларда бўладиган бир нечта қуйигуруҳларни ажратиб кўрсати мумкин. Озиқ-овқат бозорининг яна бир хусусияти - унинг бир нечта поғонаси мавжудлигидир. У маҳаллий (нон ва нон маҳсулотлари, сут ва сут маҳсулотлари), минтақавий (гўшт маҳсулотлари, мева- сабзавотлар), миллий (консервалар, импорт озиқ-овқатлар) бўлиши мумкин. Буни шу билан изоҳлаш мумкинки, озиқ-овқат товарларининг аксарияти тез бузиладиган маҳсулотлар қаторига киради. Бироқ бугунги кунда тобора кўп сонли маҳсулотлар ихтисослашган транспорт воситалари, совутгич ва музлатгичлар, янгича қайта ишлаш технологияларидан фойдаланиш ҳисобига ўз бозорлари чегараларини кенгайтирмоқда. Масалан, ҳозирги пайтда янги сутнинг айрим турлари ўз хусусиятларини бир неча ой давомида сақлаб туриши мумкин. Бозор даражасини ҳисобга олиш маркетологлар учун фирма фаолиятини бошқариш ва маркетингни режалаштиришда муҳим аҳамият касб этади. Масалан, у ёки бу бозор даражасини ҳисобга олган ҳолда магазиннинг муваффақиятли жойлашуви реклама харажатлари ва товарларни бозорга чиқариш харажатларини сезиларли қисқартириши мумкин. Озиқ-овқат товарлари бозорларини тавсифлашда шуни қайд этиш керакки, бу бозор асосан нисбатан кичик сонли фирмалар ва маҳсулот дифференциацияси юқори бўлган монополистик рақобатли бозор ҳисобланади. Нархга оид рақобат билан бир қаторда ушбу бозорда нархга оид бўлмаган рақобат катта аҳамият касб этади. Шу билан бирга, қайта ишловчилар, харид фирмалари воситачиларининг фермерларга таъсири фермерларнинг истеъмолчилардан узоқлашиши ва

чуқурроқ қайта ишлаш каналларини ривожлантириш ҳисобига тобора ортмоқда. Натижада дастлабки шартномалар тизими, контрактация тизими фермерлар хулқ- атворини тартибга солишдан ташқари уларнинг даромадларини чегаралайди ҳам. Бу тизимлар фермерларни харидорларнинг шартларини қабул қилшга мажбур қилади, яъни бозор эркинлигини чегаралайди. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари бозорида талаб Агробизнесда маркетинг функцияларини амалга ошириш ва аввало, бозорни ўрганиш, уни башорат қилиш, маркетингни стратегик ва тактик режалаштириш, талабни шакллантириш ва сотувни рағбатлантириш сезиларли даражада қишлоқ хўжалиги маҳсулотларига талаб хусусиятларига боғлиқ бўлади. Агросаноат мажмуи ва бутун агробизнес учун озиқ-овқат маҳсулотларига талаб якуний ҳисобланади. Айнан у қишлоқ хўжалиги маҳсулотларига талабни, у орқали эса қишлоқ хўжалиги учун ресурсларга бўлган талабни белгилаб беради. Бу ерда ўзаро алоқалар кўзга ташланадиган занжирини тузиш мумкин. Масалан, озиқ-овқат маҳсулотларига талаб харидорларнинг чакана улгуржи савдодаги, озиқ-овқат саноатидаги талабни шакллантирадиган савдодаги ва умумий овқатланиш корхоналаридаги талабини шакллантиради. Чорвадорлик маҳсулотларига талаб ем-хашакка талабни шакллантиради. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотларига талабни белгилаб берадиган омиллар бошқа товарларга талаб омиллари билан деярли мос келади. Бироқ уларнинг муҳимлик ва устуворлик даражаси ўзига хосдир. Асосий, энг муҳим омил ушбу товар нархи ҳисобланади. Иккинчи ўринда харидорнинг пул даромадлари туради. Агар гап индивидуал талаб ҳақида борадиган бўлса, бу индивидуал даромад, агар умумий талаб ҳақида кетадиган бўлса, бу умумий ёки ўртача даромаддир. Шундан кейин истеъмолчилар диди ва ҳохиш-истаклари, миллий ва диний урф-одатлар (айрим одамлар гречкани ёқтирмайди, мусулмонлар чўчқа гўшти емайди ва ҳ.к.) каби омиллар туради.

Муҳимлик даражаси бўйича кейинги ўринларда истеъмолчи оиласининг ҳажми ва таркиби, турмуш тарзикаби омиллар туради. Масалан, фарзанди бор оилалар ўзлари овқат пиширади, маҳсулот сифати ва рационини кузатиб боради. Ёш ва ёлғиз яшайдиган одамлар ва ёш оилалар истеъмол қилишга тайёр бўлган маҳсулотлар, консерваланган маҳсулотлар истеъмол қилишни афзал кўради. Бир пайтлар кўпчилик ҳатто қишлоқларда ҳам) турли емакхоналарда овқатланишни афзал кўрган ва ушбу бозор секторининг улуши жуда юқори бўлган. Бугунги кунда бу "мода" ўтиб кетди ва истеъмол кооперациясида умумий овқатланиш деярли тугатилди. Тўғри, бу ерда нафақат турмуш тарзи ва «мода», балки қишлоқ аҳолиси даромадларининг пасайиши ва умумий овқатланиш маҳсулотлари нархининг ўсиши ҳам таъсир кўрсатади. Озиқ-овқат маҳсулотларига талабнинг муҳим омиллари бир- бирини алмаштира оладиган ва бир-бирини тўлдирадиган товарлар ҳисобланади. Масалан, «Рама» маргарини ва мойи бугунги кунда озиқ-овқат маҳсулотлари бозорида рақобат қилади. Улардан бирининг нархи ўсиши билан харидорлар томонидан мойнинг ўринбосари сифатида кўриб чиқиладиган иккинчи товарга талаб ортади. Жуфтликда истеъмол қилинадиган товарлар (чой ва шакар, балиқ ва ўсимлик мойи ва ҳ.к.) бир-бирини тўлдириб турадиган маҳсулотлар ҳисобланади. Шу сабабли уларга талаб комплексли ҳисобланади. Улардан бирига талабнинг ортиши иккинчисига ҳам талабни оширади. Улардан бирининг нархи ва иккинчисига талаб ўртасида қайтувчан лоқа мавжуд. Шундй ҳолатлар бўладики, озиқ-овқат маҳсулотларига талабнинг энг муҳим омилига истеъмолчилар кутаётган натижалар айланади. Қоидага кўра, улар ажиотаж талабни юзага келтиради. Бу омил айниқса, сиёсий ёки иқтисодий беқарорлик даврида, шунингдек, иынялция вақтида намоён бўлади. Масалан, 1990 йил собиқ СССР ҳукуматининг чакана нархларни ошириш ҳақидаги ваъдаси тез орада магазинлар пештахтасининг бўшаб қолишига олиб келди; 1997 йил эълон қилинган пул деноминацияси 1198 йилнинг 1 январидан бошлаб нарх ўсишини кутишга олиб келди ва яна одамлар қоплаб шакар, қутилаб макарон харид қила бошлади; 1998 йилнинг августида рублнинг курси кескин тушиб кетиши яна узоқ

муддат сақланадиган озиқ-овқат товарларига ажиотаж талабни юага келтирди. Озиқ-овқат маҳсулотларига талабнинг анча кучли омили бу товарлар истеъмолининг эришилган натижаси ҳисобланади. агар одамлар қайсидир маҳсулотни белгиланган миқдорда истеъмол қиладиган бўлса, уларни бу маҳсулотни камроқ ёки кўпроқ ҳажмда сотиб олишга мажбур қилиш қийин. Умуман олганда қайд этиш мумкинки, озиқ-овқат маҳсулотларига талаб бу - кўп сонли алоҳида, мустақил шахсларнинг талаби ва шу сабабли у монополлаштирилиши мумкин эмас. У, қоидага кўра, анъанавий ва барқарор саналади. Озиқ-овқат маҳсулотларига талабнинг даромадга боғлиқлиги (мослашувчанлиги) ижобийдир. У XIX асрда немис олими Энгел томонидан тадқиқ этилган ва тавсифланган. Энгел қонунларидан бирига кўра, даромадлар ўсиши билан уларнинг овқатланишга сарфланадиган улуши пасаяди. Бошқача қилиб айтганда, даромадларнинг ўсиши билан озиқ-овқат маҳсулотларига талаб мослашувчанлиги пасаяди. Даромадларнинг ўсиши билан бир пайтда ноозиқ-овқат товарларига харажатлар улуши ҳам ўсади, даромадларнинг келуси ўсишида эса - нуфули товарлар, зеб- зийнатларга харажатлар улуши ортади. Бу қонун шунчалик аниқ намоён бўладики, Энгел аҳолининг турмуш тарзини харажатлар умумий миқдорида овқатланиш харажатлари улуши бўйича баҳолашни таклиф этди. бу улуш қанчалик кичик бўлса, турмуш даражаси шунчалик юқори бўлади ва аксинча. Масалан, ҳозирги пайтда АҚШда овқатланиш харажатлари улуши 13% атрофида, Россия Федерациясида - 50%дан сал ортиқ, Ҳиндистонда эса - 70%ни ташкил қилади. Демак, Энгелга кўра, Ҳиндистонда турмуш даражаси АҚШдагидан кўра 5,4 баравар паст. Озиқ-овқат маҳсулотларига талабнинг нархга боғлиқлиги (мослашувчанлиги) нисбатан паст. Қимматбаҳо, тансиқ товарлар бўйича у юқори, бирламчи зарурат товарлари бўйича эса нолга яқин. Бу ерда маҳсулотларнинг бир-бирини алмаштира олиш даражасини ҳам ҳисобга олиш керак - у қанчалик юқори бўлса, ушбу товарга талаб шунчалик мослашувчан бўлади.

Озиқ-овқат маҳсулотларига талабнинг нарх мослашувчанлигига таъсир этувчи кейинги омил истеъмолчининг умумий харажатларида ушбу маҳсулот харажатларининг салмоғи ҳисобланади. У қанчалик юқори бўлса, мослашувчанлик ҳам шунчалик юқори бўлади. Масалан, қимматбаҳо гўшт нархининг ўсиши унинг истеъмоли сезиларли пасайишига олиб келади, оила бюджетида кичик улушга эга бўлган арзон маҳсулотларнинг қимматлашуви эса унинг истеъмолини деярли ўзгартирмайди. Озиқ-овқат маҳсулотларига талаб хусусияти нархлар ўзгаришига истеъмолчилар реакциясининг кечикиши ҳисобланади. Бу талабнинг консервативлиги шунда намоён бўладики, одатий товар нархи оширилгандан кейин ҳам харидорлар тўғри келадиган бошқа товар топмагунча уни аввалги ҳажмда харид қилишда давом этади. Бу хусусият фирманинг молиявий ҳолатини яхшилаш учун вақти-вақти билан нархни ошириш мақсадида маркетологлар томонидан ўзлаштириб олиниши мумкин. фақат бу вақт даврини аниқ топиш керак, холос. Умуман олганда озиқ-овқат маҳсулотларига талаб нархга мослашувчанлиги коэффициентлари гўшт, тухум, мой, мева ва сабзавотлар бўйича ижобий ва нон, картошка, шакар ва маргарин бўйича салбийдир. Ва охиргиси. Шуни доимо ёдда тутиш керакки, озиқ-овқат маҳсулотларига эҳтиёж ҳаёт учун бирламчи аҳамиятга эга бўлган эҳтиёжлар қаторига киради. Очлик одамларни олдиндан айтиб бўлмайдиган тарзда ҳаракат қилишга мажбур қилиши мумкин. Шу сабабли агробизнес, агромаркетинг доимо давлатнинг нигоҳлари остида бўлиши лозим. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари бозорида товар таклифи Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг ўзига хос хусусиятлари озиқ-овқат товарларининг товар таклифи характерида акс этади. Озиқ-овқат маҳсулотлари товар таклифига таъсир кўрсатувчи асосий омил нарх ҳисобланади. харид нархларининг ортиши билан ишлаб чиқариш ҳажми ҳам

ўсади, чакана нархларнинг ўсиши эса бозорга етказиб бериш ҳажмининг ортишига олиб келади. Бунинг энг ёрқин намунаси собиқ СССР ҳукуматининг 1953- 1958 йилларда амалга оширган чоралари ҳисобланади. Ўшанда қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари харид нархлари оширилган ва натижада кўрсатилган беш йилликда деярли барча қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқариш 1,7- 2,2 баравар ўсди. Товар таклифи ўзгаришининг нархлар ўзгаришига тез жавоб қайтариши мослашувчанлик кўрсаткичлари билан (худди талаб каби) ўлчанади. Товар таклифининг нархга мослашувчанлиги нисбатан паст. Бу унинг инноваци цикли узунлиги, ўсимликлар ва чорва молларининг биологик кўрсаткичларига боғлиқлик, қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг мавсумийлиги, табиий-иқлим шароитларига боғлиқлик каби табиий хусусиятлари билан боғлиқ. Юқори мослашувчанлик фақат иссиқхона хўжаликлари маҳсулотлари учун хосдир. Ишлаб чиқариш циклининг узунлиги озиқ-овқат маҳсулотлари товар таклифининг мослашувчанлигини белгилаб берувчи муҳим омил ҳисобланади. Талаб қанчалик ўзгармасин, апрель ойида экилган картошка май ойигача ўсиб чиқмайди. Тез бузиладиган маҳсулотлар учун товар такливи мослашувчанлиги минимал бўлади. Масалан, бир неча соат ичида сотиб юбориш керак бўлган тирик балиқ учун мослашувчанлик нолга тенг. Озиқ-овқат маҳсулотлари товар таклифи мослашувчанлиги ижобий эканлиги сабабли ишлаб чиқарувчининг даромади ва сотув нархи бир йўналишда ўзгаради. Товар таклифи ва унинг мослашувчанлиги кейинги омили қишлоқ хўжалиги ресурсларининг нарх динамикаси ҳисобланади. Улар нархининг оширилиши қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши ҳажми ва таклифнинг пасайишига олиб келади. Масалан, Россия Федерациясида охирги йилларда ўсимликларни ҳимоя қилишнинг кимёвий воситалари ва ўғитлар нархининг сезиларли ўсиши қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг кескин пасайишига олиб келди. Бу ерда шуни қайд этиш керакки, товар таклифи нархи у ёки бу маҳсулотга талабни қондириш даражасига сезиларли боғлиқ бўлиши мумкин.

Бошқача қилиб айтганда, ишлаб чиқариш ресурслари нархининг ўсиши окибатида таклифнинг қисқариши сотув нархининг ўсишига ва қондирилмаган талабни юзага келтириши мумкин. Ишлаб чиқариш технологиялари ўзгариши ҳам товар таклифига таъсир кўрсатади. Ресурслар тежайдиган технологиялар жорий қилиниши фермерлар даромадларининг ўсишига ва ишлаб чиқариш харажатларининг қисқаришига олиб келади, бу эса уларни таклифни оширишга унайди. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари товар таклифи ҳажмига доимий ва ўзгарувчан капитал нисбати жиддий таъсир кўрсатади. доимий харажатлар юқори бўлган фонд сиғими катта тармоқларда таклиф барқарорроқ ва нарх ўзгаришларига камроқ жавоб қайтарадиган ҳисобланади. бу тармоқлар чорвадорлик ва механизация лашган деҳқончиликдир. Маблағларни киритгач, фермер ҳаттоки ноқулай шароитларга ҳам қарамай ишни давом эттиришга ҳаракат қилади. Ахир киритилган маблағларни оқлашга ҳаракат қилиш керак. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари бозорида нархнинг шаклланиш хусусиятлари Юқорида айтиб ўтилганидек, қишлоқ хўжалиги бозорини ажратиб турувчи хусусият унинг эркин рақобат бозорига яқинлиги ҳисобланади. Бундан нарх шакллантиришнинг кўплаб муаммолари келиб чиқади. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотларига талаб учун нархга мослашувчанлик пастлиги (ўртача 0,3 атрофида) хосдир. Товар таклифи ҳам мослашувчанлиги паст, бироқ у талаб мослашувчанлигидан бироз юқори (0,7 атрофида). Бундан нима келиб чиқади?

Мослашувчанлиги паст бўлган талаб ва таклиф эгри чизиқлари кесишуви ( P ) вақт фурсатидаги қишлоқ хўжалиги маҳсулоти нархини белгилаб беради. Бунда қишлоқ хўжалиги маҳсулотларига нарх даражаси унинг талаб ва таклиф мослашувчанлиги пастлиги туфайли мамлакат иқтисодиётидаги ўртача нархлар даражасидан кўра пастроқ ҳисобланади . Шу сабабли озиқ - овқат нархларининг ўзгариш тенденцияси бу - (Pj) пасайиш тенденцияси . Бунинг сабаблари қуйидагича . Аҳоли сони доимий равишда ўсиб бормоқда , аҳолининг реал даромадлари ҳам ўсмоқда ( қонунийлик сифатида ). Бу ҳолат бир хил нархларда кўпроқ миқдорда озиқ - овқат маҳсулотларига талаб билдиришга имкон беради . Бироқ аҳоли сони ва унинг даромадлари қоидага кўра, секин ўсмоқда. Шу сабабли талаб эгри чизиғи (3.2- расм) ўнг томонга сезиларсиз силжийди. Худди шу даврда таклиф эгри чизиғининг силжиши қоидага кўра, мослашувчанлик юқорилиги туфайли сезиларли юқори бўлади. Бу қишлоқ хўжалиги маҳсулотларига мувозанатли бозор нархи пасайиш тенденциясини белгилаб беради.

Бундай ҳолат қишлоқ хўжалиги учун катта муаммо ҳисобланади. Мамлакат иқтисодиётида ўртача нархлар ўсиш, қишлоқ хўжалигида эса пасайиш тенденциясига эга бўлганда нархлар паритетининг бузилиш муаммоси юзага келиши муқаррар. Олигополия бозори шароитларида ишлайдиган агросаноат мажмуининг ресурслар тежайдиган тармоқларида нархлар вақти- вақти билан ўсиши мумкин, улар маркетинг соҳасида ҳам ўсиши мумкин, лекин қишлоқ хўжалигида буни тасаввур қилиш қийин. Ўзига хос «нархлар қайчиси» вужудга келади. Бозор иқтисодиётига ўтилгунга қадар қишлоқ хўжалигидаги ва у билан алоқада бўладиган бошқа тармоқлар ва соҳалардаги нархлар нисбати директива йўли билан ушлаб турилган. Тракторлар, комбайнлар, ўғитлар фондлар бўйича иродали қарорлар билан тақсимланган. Бюджетдан қишлоқ хўжалигини қўллаб- қувватлайдиган дотациялар ажратилган. Бу нарх, даромад, фойда каби тоифаларга умумий бефарқлик шароитларидагина ўринга эга бўлиши мумкин эди. Бозор иқтисодиёти ҳамма нарсани ўз ўрнига қўйиб, «нархлар қайчиси» жуда тез намоён бўлди. Уларнинг намоён бўлиши шунчалик яққол ва шафқатсиз эдики, Россия Федерациясида биронта қишлоқ хўжалиги корхонаси трактор ёки комбайн харид қилишга қодир эмасди. Бу ҳолат Россия қишлоқ хўжалигини чуқур инқироз ёқасига келтириб қўйди. Қишлоқ хўжалигида нарх шаклланиши муаммоларининг ечими икки тарафлама бўлиши мумкин. Биринчи йўл - воқеа-ҳодисаларнинг табиий рўй беришига араламаслик. Бунда кўпчилик хўжаликлар қаттиқ рақобат туфайли хонавайрон бўлади, одамлар қишлоқ жойларда амалда иш топиш жуда қийин бўлган шароитларда иш жойини йўқотади. Россия Федерацияси минтақалари қайта қуришнинг бошида дастлаб шу йўлдан борди. Ҳозирги пайтга келиб у ерда қишлоқ хўжалиги оғир аҳволга тушиб қолган. Иккинчи йўл - қишлоқ хўжалиги корхоналарини давлат томонидан қўллаб- қувватлаш ва тартибга солиш бўлиб, улар озиқ-овқат маҳсулотлари товар таклифи ва талаб ҳажмига, чакана нарх даражасига таъсир кўрсатиши мумкин. Тушунарлики, бозор талабларига бу ҳолатда эътибор қаратилмайди. Бу ерда икки хил вариант бўлиши мумкин: имтиёзли ёки бепул мактаб овқатлари

ҳисобига талабнинг пасайиши, кам таъминланган оилалар ва ишсизларга нафақалар бериш, даволаш муассасаларида бепул овқатланиш. Иккинчи вариант экин майдонлари чекланиши, харид нархлари ва бозор нархлари ўртасидаги фарқни қоплаш учун давлат субсидиялари билан боғлиқ, яъни бир ҳолатда давлат ёрдами истеъмолчиларга, бошқа ҳолатда эса - ишлаб чиқарувчиларга кўрсатилади. Шундай қилиб, қишлоқ хўжалиги ва агробизнеснинг бошқа соҳаларида нарх сиёсати кўрсатилган хусусиятларни ҳисобга олган ҳолда амалга оширилиши лозим. Қишлоқ хўжалигида рисклар ва уларни бартараф қилиш. Қишлоқ хўжалигида кутилмаган йўқотишлар хавфи бошқа биронта тармоқда кўрилмаган даражада катта, яъни риск жуда юқори. Бу ноқулай об-ҳаво шароитлари (айниқса, ҳосилни йиғиб олиш даврида), қурғоқчилик, кузда экилган экинларнинг музлаб қолиши, ўсимликларнинг кутилмаган касалликларга учраши, зараркунандаларнинг мисли кўрилмаган даражада кўпайиши ва ҳ.к. бўлиши мумкин. Шу сабабли маркетинг дастурларини ишлаб чиқишда шуни эътиборга олиш зарурки, риск юқори бўлган шароитларда ўз имкониятларини баҳолаш устувор саналиши лозим. Агробизнесда маркетинг дастурлари маркетинг хизмати томонидан ишлаб чиқиладиган суғурталаш дастурлари билан ўзаро боғланади. Ишончли суғурта ҳимоясини ишлаб чиқишда қуйидагиларни амалга ошириш зарур: эҳтимолий зиён манбаларини аниқлаш ва тавсифлаш; рискни пасайтиришнинг турли усулларини диққат билан иқтисодий таҳлил қилиш; ўзининг суғурталаш дастурини ишлаб чиқиш; зарур ҳолларда мутахассислар билан маслаҳатлашиш. Юқорида кўрсатилган таббий-иқлимий ва биологик таҳдидлардан ташқари ёнғин эҳтимоли, автотрактор ва бошқа техникалар аварияга учраши, ходимларнинг шикастланиши, учинчи шахсларнинг ғайриқонуний ҳаракатлари, тиббий суғурталаш, мажбурий суғурталаш ва ҳ.к. ни ҳисобга олиш зарур. Бу ерда

улар энг катта зиён келтириши мумкинлиги сабабли қайси рисклардан мажбурий тартибда суғурталаниш кераклигини аниқлаб олиш, қайси суғурта компаниялари энг ишончли ҳисобланишини аниқлаш, йўқотишларнинг олдини олиш бўйича чора-тадбирлар ишлаб чиқиш, суғурталаш учун жавобгар шахсларни белгилаш зарур. Агробизнесда маркетинг фаолияти юқорида айтиб ўтилган хусусиятларни ҳисобга олган ҳолда ташкил қилинади.

Адабиётлар : 1. Каримов И.А. Бош мақсадимиз -кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация йўлини қатъият билан давом эттириш. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2012 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ҳамда 2013 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларга бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси. // Халқ сўзи, 2013 йил 19 январь, №13(5687). 2. Маркетинг в отраслях и сферах деятельности. Учебник. / Под ред.проф. В.А.Алексунина. - М: «Дашков и К», 2006. -716 с. 3. Маркетинг в отраслях и сферах деятельности. Учеб. пособие / Под ред. д-ра экон.наук,проф. Н.А. Нагапетьянца.- М: Вузовский учубник, 2006.- 272 с. 4. Маркетинг: Учебник для вузов/ Н.Д.Эриашвили, К.Ховард, Ю.А. Ципкин идр.; под.ред. Н.Д. Эриашвили. -М: ЮНИТИ-ДАНА, 2009,631 с. 5. Беляев В.И. Маркетинг: основы теории и практики. Учебник. - М: КНОРУС, 2010. - 680 с. 6. Ergashxodjaeva Sh.J., Qosimova M.S., Yusupov M.A. Marketing. Darslik. - T.: TDIU, 2011. -202 b. 7. Soliyev A., Buzrukxonov S. Marketing, Bozorshunoslik. Darslik. – T.: Iqtisod- Moliya, 2010.- 424 b.

Похожие

Инвестициялар маркетинги

Хизматлар маркетинги

Инвестициялар маркетинги

Саноат маркетинги

Банк маркетинги