Банк хавфсизлигининг мақсади ва вазифалари - Экономика - Рефераты

Банк хавфсизлигининг мақсади ва вазифалари

Загружено в:

13.03.2024

Скачано:

0

Размер:

112.5 KB

Банк хавфсизлигининг мақсади ва вазифалари Режа: 1. Банк хавфсизлигининг мазмуни ва унинг мақсади 2. Банк хавфсизлигининг вазифалари 3. Банк хавфсизлигини таъминлашда ҳимоя этилиши зарур бўлган объектлар 4. Банк фаолиятида содир бўладиган ноқонуний операциялар олдини олиш чора-тадбирлари

Таянч иборалар: Банк хавфсизлиги, банк хавфсизлиги объектлари, номоддий объектлар, нақд пул маблағлари, хизмат тури, жўнатма миқдори, хизмат тарифлари, рақобат муҳити, комиссион ҳақ, фаолияти, ҳалқаро пул ўтказиш тизими, харажатлар, идентификациялаш, операциянинг хос рақами. Банк хавфсизлигининг мазмуни ва унинг мақсади. Банкнинг хавфсизлиги - банкнинг асосий манфаатлари ва устувор йўналишларини амалга оширишни, фаолият шароитларидан қатъий назар ташқи ва ички барқарорликка олиб келувчи омиллардан ҳимоя қилишни таъминловчи барқарор турмуш даражаси. Банк хавфсизлигини таъминлашнинг асосий мақсади - унга зарар етказиш ёки унинг имтиёзлари йўқлиги, унинг самарали ишлашини ва барча транзакциялар ва битимларнинг сифатли бажарилишини таъминлаш. Банк хавфсизлиги самарадорлиги ва сифатининг асосий мезонлари ўзгарувчан вазиятга қарамасдан режалар ва вазифаларга мувофиқ молиявий- иқтисодий ривожланишнинг барқарорлиги ҳисобланади. Хавфсизликни таъминлаш вазифаси тегишли вазифаларни амалга ошириш орқали амалга оширилади. Бунга қуйидагилар киради: • банк ва унинг ходимларининг қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш; •банкнинг мол-мулки ва ходимлари устидан жиноятлар ва жиноятларнинг олдини олиш; • банкнинг реал ва потенциал таҳдидларини ўз вақтида аниқлаш, уларни бартараф этиш чораларини кўриш; • банк, унинг ходимлари, мижозлари ва акциядорларига моддий, маънавий ва бошқа зарар етказилишига олиб келадиган ички ва ташқи сабаблар ва шарт-шароитларни аниқлаш, уларнинг нормал фаолиятига тўсқинлик қилади; •ташқи ва ички вазият ривожланишидаги таҳдид ва салбий тенденцияларга банк структурасининг элементларига тезкор жавоб бериш;

•банкнинг асосий манфаатларини рўёбга чиқариш учун қулай бўлган сабаб ва шарт-шароитларини аниқлаш ва шакллантириш; • банк ходимларини хавфсизлик масалалари бўйича ўқитиш ва ўргатиш; • рақобатчилардан ёки жиноятчиларнинг акцияларидан зарарли оқибатларини юмшатиш, банк хавфсизлигини бузиши; • банкнинг молиявий, моддий ва ахборот ресурсларини асраш ва улардан самарали фойдаланиш. Банкнинг хавфсизлигини ташкил этиш ушбу фаолиятнинг стратегик йўналишларини марказлаштирилган бошқариш принципи асосида банк бошқаруви даражасида амалга оширилади. Бундан ташқари, банк хавфсизлигининг асосий принциплари қуйидагилардир: - мувофиқлик; - мустақиллик ва масъулият; - иқтисодий мақсадга мувофиқлиги; - ваколат; - мақсадга мувофиқ; - мувофиқлаштириш ва ўзаро таъсир ўтказиш, банкнинг хавфсизлик хизмати барча органлари ва бўлинмаларининг хавфсизлик чораларини амалга ошириш борасидаги саъй-ҳаракатларини мувофиқлаштиради, бу учун банкнинг бўлинмалари ва ташқи ташкилотлари билан зарур алоқаларни ўрнатади; - конфиденциаллик. Банк хавфсизлигининг элементлари. Юқорида тилга олинган таҳдидларни жиноят қонунчилигининг нуқтаи назаридан ўрганиш ва таснифлаш натижалари амалда улар икки асосий элементлар блокида жиноятга қўл уриш сифатида намоён бўлади. Масалан: банкнинг мулк ва инфратузилмасига.

Банкнинг мулки. Банк мол-мулки концепцияси мулкий объектларнинг мулкчилик мазмуни концепцияси билан чамбарчас боғлиқ. Банкнинг мол-мулки пул (валюта), валюта бойликлари ва қимматли қоғозларни ўз ичига олади (шу жумладан ўз ва жалб қилинган маблағлар); банк фаолияти объектлари (гаров нарсалари ва бошқалар), шунингдек бинолар, жиҳозлар ва инвентаризация учун мулк ҳуқуқи. Ўзбекистон Республикасида мулкка эгалик қилишда, ундан фойдаланиш ва уни тасарруф этиш ҳуқуқи қонунида белгиланган усуллар билан танишиш ва ҳимоя қилишдан иборат. Бунда мулкка эгалик қилиш давлат томонида ҳимояланади ва у турли жиноят ҳужумларидан ҳимоя қилиш ҳуқуқини ҳам ўз ичига олади. Банкнинг инфратузилмаси. Банк инфратузилмасига мулкнинг ҳуқуқий, ташкилий характери ва улар ўртасидаги барқарор алоқалар мажмуи сифатида тушунилади, банкни ташкил этиш ва барқарор фаолият юритиш тартибини таъминлайди. Банк назариясида ички ва ташқи инфратузилма элементларини ажралиб туриш одатий ҳолдир. Криминологик режага қизиқишнинг ички инфратузилмаси элементлари орасида энг муҳими: банкни ташкил этиш ва унинг фаолият кўрсатиш тартибини белгиловчи қонунчилик ва бошқа ҳуқуқий нормалар; банк операцияларини амалга ошириш ва банк манфаатларини ҳимоя қилишнинг ички қоидалари; технология; - банк фаолиятини бошқариш тартиби (замонавий ахборот тизимлари асосида ҳисоб-китоб, ҳисобот, таҳлилий базани, компютер маълумотларини қайта ишлаш).

Банкнинг ахборот ресурслари. Ҳозирги шароитда банкнинг муваффақиятли фаолияти ахборот ресурсларини шакллантирмасдан ва улардан фойдаланмасдан - шахсий ҳужжатлар ва ҳужжатларнинг индивидуал нусхаси амалга ошиши мумкин эмас. Банк кенг кўламли ахборотни яратиш учун самарали бошқарув қарорларини танлаш, янги технологиялар ва бозорларни ривожлантириш, шунингдек, салбий ҳолатларда проактив чоралар кўриш учун фойдаланади. Банк ходимлари Банк ходимлари ички ва хорижий тадқиқотчилар томонидан баҳоланганидек, энг муҳим хавф манбаи ҳисобланади. Шу билан бирга, биринчи навбатда, биз нотўғри қарорлар қабул қиладиган ходимлар билан боғлиқ хатарларни назарда тутамиз. Бироқ, ходимларнинг ноқонуний ҳаракати билан боғлиқ таҳдидлар бундан мустасно. Иккинчиси, уларни идентификациялаш ва олдини олиш бўйича ички тузилишида сезиларли фарқлар мавжуд. Банк ходимларига юз берадиган жиноий тажовузларнинг интенсивлиги, турлари ва мақсадлари ҳар бир ходимнинг функционал мажбуриятларига ва ваколатлари боғлиқ. Банк хавфсизлигининг вазифалари. Тижорат банкининг даромад олиш соҳасидаги фаолиятининг хавфсизлиги -банкнинг ўзи ва унинг мижозлари мавжуд ва кутилаётган имтиёзлар, шу жумладан номоддий бўлмаганлар учун зарар кўриш хавфидан ҳимояланиш ҳолати. Банк амалиётида бундай таҳдидлар таваккалчилик, деб номланади. Иқтисодий таваккалчилик назариясига кўра ресурсларнинг бир қисмини йўқотиш таҳдиди, даромадлар етишмаслиги эҳтимоли ёки қўшимча харажатлар келиб чиқиши бозор субъектларининг ҳар қандай молиявий ва ишлаб чиқариш фаолиятининг бир қисми ҳисобланади. Шу билан бирга, таваккалчилик даражасининг пасайиши юқори даромад олиш эҳтимоли камайиши билан бевосита боғлиқ.

Шунинг учун банкнинг фойда олиш соҳасидаги хавфсизлиги мавжуд таҳдидлар (хавфлар) даражаси ва банк фаолиятининг рентабеллиги ўртасида мақбул нисбат деб тушунилади. Бундай ҳолатга банк фаолиятининг мавжуд турлари ва хавф омиллари ўз вақтида аниқланиши ва уларнинг малакали баҳоси ва самарали бошқарувини таъминлаш шарти билан эришилади. Ушбу маънода рискларни бошқаришнинг мақсади банкка бериладиган маъмурий ва иқтисодий механизмлар орқали банкка етарли даражада фойда олиш ва уни белгиланган норма ва контрактлар бўйича тарқатиш имконини берадиган даражадаги хавфсизлик даражасига эришишдан иборатдир. Кредит ташкилотлари учун интеграл хавфсизлик тизимини ташкил этиш ва фаолиятининг тамойиллари. Хавфсизлик тизимининг ташкил этилиши ва фаолият юритиши қуйидаги принципларга мувофиқ бўлиши керак: 1. мураккаблик: - барча ҳуқуқий воситалар, усуллар ва чоралар билан ходимларни, моддий ва молиявий ресурсларни мумкин таҳдидлар билан таъминлаш; - барча турдаги операциялар бўйича ахборот ресурсларини уларнинг ҳаётий цикллари давомида, уларни қайта ишлашнинг барча технологик босқичларида (конверсия) ва улардан фойдаланиш хавфсизлигини таъминлаш; - тизимнинг банк операциялари шароитидаги ўзгаришларга мувофиқ тизимни ривожлантириш ва такомиллаштириш қобилияти. 2. Ўз вақтида амалга ошириш - хавфсизлик чораларининг олдиндан кўра билиш табиати ундан ҳимояланиш йўлларидан биридир. Вақтлилик молиявий вазиятни таҳлил қилиш ва башорат қилиш, банк хавфсизлигига таҳдидлар ва қонуний манфаатларнинг бузилишига йўл қўймаслик бўйича самарали чора-тадбирларни ишлаб чиқишга асосланган хавфсизлик тизимини ишлаб чиқишнинг дастлабки босқичларида интеграция хавфсизлик вазифаларини белгилашни назарда тутади.

3. Давомийлик - тажовузкорлар фақат мудофаа чораларини четлаб ўтиш имкониятини излайдилар, бунинг учун қонуний ва ноқонуний усулларни қўллашади. 4. Фаолият. Банк манфаатини ҳимоя қилиш учун етарли даражадаги қатъиятлилик, хавфсизликни таъминлаш ва хавфсизликнинг ноанъанавий чоралари кучлари ва воситалари томонидан манивраларни кенг қўллаш зарур. 5. Қонунийлик. Ушбу қонунлар жиноятларни аниқлаш ва бартараф этишнинг барча рухсат этилган усулларидан фойдаланиб, ўз ваколатлари доирасида давлат органлари томонидан тасдиқланган банк, ахборот ва ахборотни муҳофаза қилиш, шахсий хавфсизлик фаолияти ва хавфсизликка оид бошқа норматив ҳужжатларга асосланган федерал қонунчиликка асосланган хавфсизлик тизимини ривожлантиришни назарда тутади. 6. Фикрлаш. Фойдаланилаётган қобилият ва ҳимоя воситалари илм- фан ва техника тараққиётининг замонавий даражасида амалга оширилиши керак, хавфсизликнинг маълум бир даражаси нуқтаи назаридан ва белгиланган талаб ва нормаларга жавоб беради. 7. Зарар ва зарарни қоплаш харажатларининг иқтисодий самарадорлиги ва таққосланиши («самарадорлик-нарх» мезонлари). Барча ҳолатларда хавфсизлик тизимининг қиймати ҳар қандай хавфдан келиб чиқадиган зарар миқдоридан кам бўлиши керак. 8. Ихтисослашув. Ушбу соҳада хавфсизлик хизматининг муайян турига энг кўп тайёрланган, амалиёт тажрибаси ва ушбу соҳада хизматлар кўрсатиш учун давлат лицензиясига ега бўлган ихтисослаштирилган ташкилотларни ҳимоя қилиш чоралари ва воситаларини ишлаб чиқиш ва амалга оширишга жалб қилиш мўлжалланган. Техник воситаларнинг ишлаши ва хавфсизлик чораларини амалга ошириш банкнинг хавфсизлик хизматининг профессионал малакали мутахассислари, ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш бўлинмалари томонидан амалга оширилиши керак. 9. Ўзаро ҳамкорлик ва мувофиқлаштириш. Хавфсизлик бўйича

тадбирларни тегишли бўлимлар ва хизматлар, ушбу соҳадаги учинчи томоннинг ихтисослаштирилган ташкилотлари ўртасида аниқ муносабатларга асосланган ҳолда амалга ошириш, ўз мақсадларига эришиш учун уларнинг саъй-ҳаракатларини мувофиқлаштириш, манфаатдор ташкилотлар билан ҳамкорлик қилиш ҳамда ҳукумат ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш идоралари билан ўзаро ҳамкорлик қилиш. 10. Муваффақият. У ўз тажрибасига асосланган ҳолда чора- тадбирларни такомиллаштиришни, разведка ва саноат жосуслик усуллари ва воситаларини, қонуний ва техник талабларни, маҳаллий ва хорижий тажрибани ўзгартиришни ҳисобга олган ҳолда янги техник воситаларнинг пайдо бўлишини таъминлайди. 11. Бошқаришни марказлаштириш. Хавфсизлик тизимининг ягона қонуний, ташкилий, услубий тамойиллари ва хавфсизлик тизимини марказлаштирилган бошқариш асосида мустақил ишлашини назарда тутади. Банк хавфсизлигини таъминлашда ҳимоя этилиши зарур бўлган объектлар. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик Кодексининг 168, 169-моддалари бўйича фуқаролар, юридик шахслар ва давлат мулк ҳуқуқининг субъектларидир. Мол-мулк мулк ҳуқуқи асосида бир шахсга ёки икки ва ундан ортиқ шахсларга қарашли бўлиши мумкин. Мол-мулк фуқаро, юридик шахс ёки давлатнинг мулки бўлишига қараб мулк ҳуқуқини, мол-мулкка эгалик қилиш, ундан фойдаланиш ҳамда уни тасарруф этиш ҳуқуқини вужудга келтириш ва бекор қилиш хусусиятлари қонун ҳужжатлари билан белгилаб қўйилади. Ер, ер ости бойликлари, сувлар, ҳаво бўшлиғи, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси ҳамда бошқа табиий ресурслар, корхоналар, ашёлар, шу жумладан, бинолар, квартиралар, иншоотлар, асбоб-ускуналар, хомашё ва маҳсулот,

пул, қимматли қоғозлар ва бошқа мол-мулк, шунингдек, интеллектуал мулк объектлари мулк бўлиши мумкин. Банкнинг номоддий мулклари. Банкнинг номоддий ҳуқуқларига ноқонуний тажовуз қилиш объекти унинг бизнес обрўси ва бизнес алоқалари ҳисобланади. Фуқаролик ҳуқуқлари объектларининг бошқа турлари каби номоддий товарлар ҳам Ўзбекистон Республикаси қонунлари билан, биринчи навбатда, Фуқаролик Кодексининг нормалари билан ҳимояланган Бундан ташқари, тегишли ҳолларда банкнинг бизнес обрўсига ва иш муносабатларига ноқонуний ҳужумлардан тўлиқ ҳимоялангандир. Давлат корхонаси, шунингдек, муассасаси ўзларига бириктириб қўйилган мол-мулкка нисбатан қонунда белгилаб қўйилган доирада ўз фаолиятининг мақсадларига, мулкдорнинг топшириқларига ҳамда мол- мулкнинг вазифасига мувофиқ ҳолда эгалик қилиш, ундан фойдаланиш ва уни тасарруф этиш ҳуқуқларини амалга оширадилар. Давлат корхонаси ёки муассасасига бириктириб қўйилган мол-мулкнинг эгаси ортиқча, фойдаланилмаётган ёки ноўрин фойдаланилаётган мол- мулкни олиб қўйиш ҳамда уни ўзи хоҳлаган тарзда тасарруф этишга ҳақли. Муассаса ўзига бириктириб қўйилган мол-мулкни ва смета бўйича унга ажратилган маблағларга сотиб олинган мол-мулкни бошқа шахсга беришга ёки ўзгача усул билан тасарруф этишга ҳақли эмас. Агар таъсис ҳужжатларига мувофиқ муассасага даромад келтирадиган фаолият билан шуғулланиш ҳуқуқи берилган бўлса, бундай фаолиятдан олинган даромад ва бу даромад ҳисобидан сотиб олинган мол-мулк муассасанинг мустақил тасарруфига ўтади ва алоҳида балансда ҳисобга олинади. Мулкдорнинг қарори билан унитар корхонага ёки муассасага бириктириб қўйилган мол-мулкни хўжалик усулида юритиш ҳуқуқи ёки оператив бошқариш ҳуқуқи ушбу корхона ёки муассасада унга мол-мулк топширилган пайтдан бошлаб вужудга келади.

Хўжалик юритишида ёки оператив бошқаришида бўлган мол-мулкдан фойдаланишдан олинган ҳосил, маҳсулот ва даромадлар, шунингдек унитар корхона ёки муассаса шартнома бўйича ёхуд бошқа асосларда вужудга келган мол-мулк ҳам ушбу корхона ёки муассасанинг хўжалик юритишига ёки оператив бошқаришига ўтади. Мол-мулкни хўжалик усулида юритиш ҳуқуқи ва оператив бошқариш ҳуқуқи мулкдорнинг қарори билан ва қонун ҳужжатларида назарда тутилган бошқа асосларда бекор қилинади. Банк фаолиятида содир бўладиган ноқонуний операциялар олдини олиш чора-тадбирлари. Иқтисодиётнинг муҳим бўғинларидан ҳисобланган банк тизими ёки алоҳида олинган тижорат банкларининг самарали фаолият кўрсатиши иқтисодиётимизнинг янада тараққий қилиш ва унинг такомиллашувига олиб келади. Маълумки, замонавий иқтисодий муҳит, тижорат банклари фаолиятидаги мавжуд муаммоларнинг олдини олиб, тижорат банкларининг фаолияти самарадорлигини ошириш асосида халқаро банк амалиётига мос келувчи банк тизимини яратиш давр талабидир. Банкнинг ички барқарорлиги бу тижорат банки фаолиятининг барқарор, юқори натижаларни таъминловчи пассивлар ва активлар таркибининг ҳолати ва молиявий натижалар динамикасидир. Ички барқарорликка эришиш асосида ички ва ташқи омиллар ўзгаришига фаол жавоб бериш тамойили ётади. Тижорат банкига нисбатан ташқи барқарорлик, ушбу банк фаолият кўрсатаётган иқтисодий муҳит барқарорлиги билан белгиланади. Ташқи барқарорликка бутун мамлакат миқёсидаги бозор иқтисодиётига хос бўлган бошқариш тизими орқали эришилади. Банкнинг молиявий мустаҳкамлиги таҳлили асосида банк молиявий мустаҳкамлиги белгилари, ҳолати ўзгаришининг изчиллигини ўз ичига олган трендни тадқиқ қилиш, унинг турли белгилари, ўзгаришлари ўртасидаги алоқаларнинг сабаб ва

оқибатларини аниқлаш ётади. Бу молиявий мустаҳкамлик трендини тадқиқ қилиш учун банк молиявий ҳолатининг бир неча йиллик кўрсаткичларини таққослаш лозимлигини билдиради. Бу ретроспектив таҳлил билан биргаликда перспектив таҳлилни амалга ошириш мумкинлиги ва зарурлигини, жумладан, молиявий ҳолатнинг кейинги даврда прогноз қилишни ва молиявий мустаҳкамлик ривожининг умумий трендини аниқлаш лозимлигини юзага келтирди. Банкларнинг молиявий мустаҳкамлигини ўрганишдаги бошланғич жиҳат Марказий банкнинг тижорат банклари фаолиятига қўядиган тартибга солувчи талабларидир. Банкларнинг молиявий мустаҳкамлигини оширишга йўналтирилган ушбу талабларнинг самарадорлиги мазкур мамлакат иқтисодиёти, ишлаб чиқариш ва хизмат соҳасининг, жумладан, банк инфратузилмасининг ривожланган мамлакатларда шаклланган тижорат банклари фаолиятини тартибга солиш ва назорат қилиш тартибларини ўрганиш, Ўзбекистонда тижорат банклари фаолиятини тартибга солиш тартибини такомиллаштиришда жуда муҳим аҳамиятга эга. Банкнинг молиявий барқарорлигини таҳлил қилиш қуйидаги асосий йўналишларда олиб борилади: Ретроспектив таҳлил. Таҳлилнинг ушбу йўналиши Марказий банк томонидан банклар учун ўрнатилган иқтисодий нормативларга тижорат банклари томонидан риоя қилинишини назорат қилишга асосланган молиявий барқарорликнинг асосий кўрсаткичлари ва белгиларини таҳлил қилишни ўз ичига олади. Молиявий барқарорликни таҳлил қилишнинг ушбу йўналиши қуйидаги соҳалар: ликвидлилик, фойдалилик, активлар сифати, капиталнинг етарлилиги ва бошқаришнинг сифати таҳлилларидан иборат. Перспектив таҳлил. Молиявий барқарорликни перспектив таҳлил қилишнинг мақсади тижорат банки фаолияти самарадорлигини прогноз қилиш ҳисобланади. Тижорат банки молиявий барқарорлигини баҳолаш молиявий ресурсларнинг шаклланиши, тақсимланиши ва улардан фойдаланиш жараёнида намоён бўлувчи молиявий ҳолатни таҳлил қилишдан

бошланади. Шунга мувофиқ, молиявий таҳлилнинг кетма-кетлиги, барча жараёнларни босқичма-босқич кўриб чиқишни, жумладан, молиявий ресурсларнинг мавжудлиги, уларнинг шаклланиши, тақсимланиши ва улардан фойдаланишни таҳлил қилишни ўз ичига олади. Тўловга лаёқатни нафақат ташқи кўриниш, балки маълум бир вақтда ва молиявий мустаҳкамликнинг барча омиллари таъсирида ҳосил бўлган маълум молиявий ҳолатнинг натижаси деб қараш лозим. Банк ликвидлиги бу банкнинг ўз олдида турган мажбуриятларини бажара олиши, мижозларнинг кредитга бўлган эҳтиёжларини қондириши ва омонатчиларнинг депозитларни қайтариб олиш бўйича талабларини қондира олиш қобилиятидир. Бундан ташқари ликвидлик банкнинг бозорда хавфсизлиги ва қарзларини ўз вақтида қайтара олишга қодирлигини ошкор қилади, банкка активларни фойдасиз сотиш ёки банклараро бозорда маблағларни жалб қилиш билан боғлиқ бўлган фойдани йўқотиш хавфидан қутулиш имконини беради. Банк ликвидлигининг асосий шароитларидан бири, унинг активлари ликвидлигидир. Ликвид активлар - уларнинг яхши маълум бўлган бозор нархининг шаклланишини таъминлайдиган доимий равишда сотилувчи ва сотиб олинувчи активларнинг алоҳида тури бўлиб, банклар уларни қисқа муддат ичида сотиб олишга тайёр бўлган харидорни топиши мумкин. Бундай активлар қаторига нақд пуллар, давлат қисқа муддатли облигациялари, қисқа муддатли (етти кунгача) банклараро кредитлар киради. Иқтисодий ҳамкорлик ва ривожланиш ташкилоти (ОЭСР) давлатлари ҳукуматлари ҳамда фонд бозори ривожланган давлатларининг машҳур трансмиллий компанияларининг қимматли қоғозлари ҳам юқори ликвидликка эгадир. Ноликвид активлар деб, бозор нархини котировка бўйича аниқлаш мумкин бўлмаган ва бу турдаги активларнинг харид нархи сотувчи ва харидор ўртасидаги келишув натижасида хусусий тарзда аниқланадиган активларга айтилади. Бундай активларнинг қиймати катта миқдордаги ўзгаришларга учраб туриши таққослашни қийинлаштиради. Бу турдаги

активларга, масалан, кредитлар, қимматли қоғозлар бозорида котировкага эга бўлмаган ёки котировкаси қийин бўлган қимматли қоғозлар, асосий воситалар ва бошқалар киради. Тезда нақд пул миқдорини ошириш учун ноликвид активларни сотиш зарур бўлганда, банк уларни зарар кўргани ҳолда сотиши мумкин. Банк ликвидлигининг яна бир жиҳати банкнинг тўловга лаёқати бўлиб, унинг асосий белгиси банкнинг ўз олдида турган мажбуриятларини ўз вақтида қондира олиш қобилиятидир. "Ликвидлик" ва "тўловга лаёқат" мазмуни, омиллари ва уни таъминловчи сабабларга кўра бир-бирига яқин тушунчалардир. Ликвидлик муаммоси ташқи жиҳатдан тўлов мажбуриятларини бажариш жараёнида вужудга келади ва ликвид маблағлар йўқлиги билан боғлиқ қийинчиликлар туғилганда намоён бўлади. Ликвидлик нафақат тўловларни ўз вақтида амалга оширишни назарда тутади, балки ўзининг тижорат манфаатлари билан бирга омонатчилар томонидан ишонч билдирилган маблағларнинг сақланишини таъминлайди. Банкнинг тўловга лаёқат банкка қўйилган тўловлар бўйича талаблар айни вақтда қондира олиш қобилиятини билдиради. Тўловга лаёқат маълум молиявий ҳолатнинг натижаси сифатида қаралиши мумкин. Шу билан бирга, тўловга лаёқат ликвидликка нисбатан иккиламчидир. Чунки, банкда тўловга лаёқат муаммоси содир бўлиши мумкин, аммо унинг ликвид баланси, банкнинг мажбуриятларини ўз вақтида бажара олишини таъминловчи қобилиятини тиклаш имкониятини беради. Банк ликвидлиги кўпроқ банк балансининг ликвидлиги билан белгиланади ва унинг мазмун - моҳияти актив ва пассив операцияларнинг муддати бўйича мос келишидан иборат. Банк балансининг ликвидлиги ссуда ва фонд операцияларига йўналтирилган маблағларнинг хатарлилик даражаси, пул бозорининг ривожланиш даражаси ва бошқа омилларга боғлиқ бўлади. Бундан ташқари, пассивларнинг қисқа муддатлилиги узоқ муддатли қўйилмаларга ҳам сарфланиш имкониятларини чеклаб қўймайди. Банкнинг ҳар доим ўз тасарруфида маълум миқдорда "бегона" пуллари бўлади.

Омонатларнинг банкка доимий оқиб келиши билан бирга уларнинг қайтарилиб олиниши ҳам доимо содир бўлиб туради ва бунда банк ҳисобварақаларида доимий туриб қоладиган қарз маблағлари миқдори барқарор ҳисобланади. Тижорат банки ликвидлигини сақлаб туриш муаммосини ҳал қилиш учун пассивлар оқими ҳаракатчанлиги ва муддатига кўра активлар оқимига мос келиши лозим. Шундай қилиб, тижорат банки ликвидлиги банкнинг маълум вақтдаги тўловга қобилиятлилигини таъминловчи ва банк ликвидлигининг асосий омили бўлган банк активлари ва пассивларининг нисбати билан белгиланади. Банк ликвидлигини таъминловчи омиллардан бири банк пассивларининг сифатидир. Ўзлик ва жалб қилинган маблағлар нисбати банкнинг ишончлилиги ва фаолияти ривожланишининг истиқболини характерлаб беради. Жалб қилинган маблағлар оқимининг барқарорлиги ликвидлик муаммосини ҳосил қилмасдан туриб, қисқа муддатли ресурсларни узоқ муддатли қўйилмаларга йўналтириш имкониятини беради. Депозитлар бўйича ижро муддатининг аниқлиги баланснинг ликвидлигини бошқариш ва ликвид воситаларга бўлган эҳтиёжни прогноз қилиш имкониятини беради. Бу эса банк барқарорлигини таъминлаш имкониятини беради. Банк ликвидлигини таъминловчи омиллардан бири банк томонидан қарз олиш, ўз активларини сотиш йўли билан ёки ўз мажбуриятларини бажариш учун маблағ топа олиш имконини берадиган пул бозорининг мавжудлигидир. Асримизнинг 60 йилларида бу омилнинг роли ниҳоятда ортди. Бунга сабаб, эркин муомалада бўлган федерал депозит сертификатлари, федерал фондларнинг қисқа ва узоқ муддатли қимматбаҳо қоғозлари, РЕПО битимларининг кенг қўлланилиши ва бунинг натижасида балансда фойда келтирмайдиган ва кам даромадли активларнинг тўпланиши билан боғлиқ бўлган фойда йўқотилишини минималлаштириш имкониятига эга бўлинганлигидир. Тижорат банки молиявий барқарорлигининг яна бир компоненти банк фаолиятининг фойдалигидир. Банк фойдасининг ўзига хос хусусияти шундан

иборатки, агар ишлаб чиқариш соҳасида харажатлар ўзгарувчан капитал ва қисман қўшимча қиймат ҳисобидан қопланса, банкларда эса муомала харажатлари тўла, фақатгина қўшимча қиймат қисмидан қопланади. Фойда олиш - банк фаолияти кўламини кенгайтириш манбаларидан биридир. Агар банк ишида капиталга даромад бошқа тижорат ташкилотларига нисбатан паст бўлса, капитал қўллаш фойдалироқ бўлган бошқа соҳаларга йўналтирилади. Бундан ташқари, фойда раҳбарият фаолиятини рағбатлантиради, чунки улар операциялар ҳажмини ошириш, такомиллаштириш, харажатларни камайтириш ва хизматлар сифатини оширганликлари учун фойданинг бир қисмини мукофот шаклида олишлари мумкин. Банк фойдасининг энг муҳим функцияларидан бири кўзда тутилмаган йўқотишлар ҳолати учун заҳиралар шакллантиришдир. Тижорат банкининг зарарсиз фаолияти унинг молиявий асосини мустаҳкамлайди ва аксинча узоқ муддат мобайнида зарар билан фаолият кўрсатиш банкни банкротликка олиб бориши мумкин. Банклар муомала соҳаси корхонаси сифатида ўз фойдасини банк операцияларининг натижаси бўлган банк маҳсулотини сотиш асосида шакллантиради. Банк фаолиятининг фойдалилик даражаси банк фаолияти характери, ихтисослашуви, унинг капиталининг катталиги, структураси ва филиалларининг мавжудлиги ҳамда мустақиллик даражасига боғлиқ. Банк фаолиятининг фойдалилиги рентабелликнинг муҳим кўрсаткичлари мажмуи билан аниқланади. Бу кўрсаткичларга: капиталга фойда меъёри, ялпи активларнинг даромадлилиги ва фойдалилиги, соф фоиз маржа, фоизсиз юк, активлар тизими ва "ишловчи" активлар салмоғи, пассивлар тизими ва тўпланадиган пассивлар салмоғи, ишловчи активларнинг даромадлилиги, фоизли ташланма киради. Ички таҳлил нуқтаи-назаридан фаолиятнинг молиявий ишончлилиги ва рентабеллик таҳлили жуда муҳим аҳамиятга эга. Ўзбекистон иқтисодиётида мавжуд бўлиб турган маълум даражадаги инфляция шароитида фойдалилик таҳлилининг долзарблиги янада ошади.

Фойдани камайтиришга сабаб бўлувчи омилларга қуйидагилар: баланснинг ноликвидлиги, бунда ликвидлик камомадини тўлдириш учун қўшимча кредит ресурсларини жалб қилиш зарурати туғилади; депозитларнинг барқарор эмаслиги; инфляциянинг ўсиши ва бу орқали тартибга солувчи талаблар, жумладан, юқори мажбурий заҳиралар талаби таъсири остида бўлган фоиз маржасининг пастлиги; даромад келтирувчи активларнинг ноқулай структураси, жумладан, кам даромад келтирувчи кам баҳоли ва тез эскирувчи буюмлар, фоизсиз ссудалар салмоғининг юқорилиги ва тўловли пассивлар. Масалан, ресурслар таркибида баҳоси юқорироқ бўлган кам баҳоли ва тез эскирувчи буюмлар салмоғининг юқорилиги; фоизсиз даромадлар ва фоизсиз харажатларнинг салбий нисбати; маъмурий хўжалик харажатларининг мақсадга мувофиқ бўлмаган юқори даражаси; кредит портфелида муддати ўтган кредитлар салмоғининг юқорилиги ва берилган кредитларнинг фойдаланиш ҳамда қайтарилиш муддатларини узайтириш билан боғлиқ йўқотишлар; қимматли қоғозлар қийматининг тушиши; солиқлар даражасининг юқорилиги; мувозанатлаштирилмаган фоиз сиёсати; ҳажми ва миқдори жиҳатидан ўз капитали миқдорини чегараловчи асосланмаган юқори даражада хатарли бўлган банк фаолиятини юритиш киради. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Тадбиркорлик фаолиятининг жадал ривожланишини таъминлашга, хусусий мулкни ҳар томонлама ҳимоя қилишга ва ишбилармонлик муҳитини сифат жиҳатидан яхшилашга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида” ги Фармони қабул қилинди. Фармонга биноан тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш соҳасида қонунлар ижроси устидан Парламент назорати шаклларини кучайтириш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси ҳузурида тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш бўйича вакил институтини ташкил этиш мўлжалланмоқда.

Хорижий тажриба шуни кўрсатмоқдаки, ушбу институт тадбиркорлик субъектларини ҳуқуқий ҳимоя қилишни таъминлашда, давлат тузилмалари билан муносабатларда уларнинг манфаатларини ифодалашда муҳим ўрин тутади. Фармон қоидаларини амалда рўёбга чиқариш мақсадида тадбиркорлик фаолиятини жадал ривожлантириш, хусусий мулкчиликни ҳар томонлама ҳимоя қилиш ва ишбилармонлик муҳитини сифат жиҳатидан яхшилаш борасида бешта энг устувор соҳа бўйича 42 та аниқ чора-тадбир амалга оширилишини назарда тутувчи Комплекс чора-тадбирлар дастури тасдиқланди. Хусусан, коррупцияга қарши курашишнинг ҳуқуқий асосларини такомиллаштириш, давлат ва бизнеснинг ўзаро ҳамкорлигидаги маъмурий тўсиқларни бартараф этиш, давлат ресурсларидан фойдаланишнинг очиқлиги ва шаффофлигини таъминлаш доирасида умумий эътироф этилган халқаро стандартлар асосида бир қатор қонунларни, шу жумладан, “Коррупцияга қарши курашиш тўғрисида”, “Маъмурий тартиб-таомиллар тўғрисида”, “Давлат харидлари тўғрисида” ва “Давлат хусусий шериклик тўғрисида”ги қонунларни қабул қилиш назарда тутилмоқда. Дастурга мувофиқ, жиноят ишлари бўйича текширишларни тайинлаш ва ўтказиш тартибининг аниқ ҳуқуқий тартиботини белгилаш учун “Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини давлат томонидан назорат қилиш тўғрисида” ги қонунга, Жиноят-процессуал кодексига ва бошқа норматив- ҳуқуқий ҳужжатларга ўзгартириш ва қўшимчалар киритилади. Бундан ташқари, даструда қуйидагиларга йўналтирилган таклифлар ва норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни ишлаб чиқишга доир тадбирлар мўлжалланган: • валютани тартибга солиш ва валюталар курси сиёсатининг илғор бозор механизмларини, банк фаолиятини тартибга солишнинг замонавий тамойиллари ва механизмларини жорий этиш, банк фаолиятини самарали амалга оширишга тўсқинлик қилувчи ғовларни бартараф этиш;

• солиқ маъмурчилигининг сифати ва самарадорлигини янада яхшилаш; • тадбиркорлик субъектларининг экспорт контрактларини божхона органларида ҳисобга қўйиш тўғрисидаги талабни бекор қилиш; • ҳуқуқбузилишларининг олдини олишнинг асосий механизмларидан бири ва қонунга итоаткор тадбиркорлик субъектларининг барқарор фаолияти кафолати сифатида аудиторлик ташкилотлари ва солиқ маслаҳатчиларининг хизматлар сифати учун жавобгарлигини ошириш ва улар томонидан тақдим этиладиган хулосаларнинг ишончлилиги юзасидан улар фаолиятининг ҳуқуқий асосларини такомиллаштириш. Ушбу чора-тадбирларнинг амалга оширилиши тадбиркорлик субъектлари фаолиятига, шу жумладан, жиноят ишлари доирасида тергов қилишни амалга оширишда ноқонуний аралашиш имконини берувчи сабаблар ва шарт-шароитларни бартараф этишга кўмаклашади.

Адабиётлар: 1. Астанов Х.З. Пул-кредит орқали мувофиқлаштириш. Ўқув қўлланма. - Т.: “Иқтисодиёт”. 2015 й. 121 б. 2. Банкларда бухгалтерия ҳисоби. Дарслик, II нашри. А.Омонов, Т. Қоралиев, ТМИ, -Т.: “Иқтисод-Молия”, 2014. 241 б. 3. Қоралиев Т.М., Абдуллаев Ё.А. “Банк иши” ўқув қўлланма. - Т.: « ИҚТИСОД-МОЛИЯ » , 2009. - 580 4. Наврўзова К., Н.Ғ.Каримов. Банкларда бухгалтерия ҳисоби. Дарслик. - Т.: Молия, 2012. -320 бет. 5. Наврузова К.Н., Ортиков О А. Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар ва тўлов тизими -Т.: « ИҚТИСОД-МОЛИЯ » , 2014 й. 6. Тоймухамедов И., Умаров З., Хусаинов Ғ. Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар ва тўлов тизими. Ўқув қўлланма. LESSON PRESS , 2018. - 435 бет.

Похожие

Аудитнинг моҳияти, мақсади ва вазифалари

Микроиқтисодиёт фаннинг мазмуни, мақсади ва вазифалари

Менежмент фанининг мазмуни, мақсади ва вазифалари

Стандартлаштириш, сертификатлаштириш ва сифатни бошқариш фанининг мақсади ва вазифалари

Инвестицияларни ташкил этиш ва молиялаштириш фанининг мақсади ва вазифалари