Жахон миқёсидаги ва регионал информация узатиш ва алмашинув тизими хақида тушунча - Информатика и ИТ - Рефераты

Жахон миқёсидаги ва регионал информация узатиш ва алмашинув тизими хақида тушунча

Загружено в:

12.01.2024

Скачано:

0

Размер:

417 KB

Жахон миқёсидаги ва регионал информация узатиш ва алмашинув тизими хақида тушунча Режа: 1. Интернет тизими хақида тушунча 2. Исмларнинг доменли системаси ва унинг моҳияти 3. Интернетнинг асосий протоколлари 4. Электрон почта ва телеконференция хақида тушунча 5. World Wide Web да ишлашнинг асосий усуллари. 6. Интернетнинг бошқа фойдали амалий дастурлари. 7. Интернет ресурслари ва улар билан ишлаш.

Интернет тизими хақида тушунча Сиз Интернет тизими хақида жуда кўп эшитгансиз ва баъзида унинг хизматларидан фойдалангансиз хам. Нима учун хозирги пайтда интернет жуда хам оммавийлашиб кетди ва нима учун барча соха хизматчилари унинг хизматидан кенг миқёсда фойдаланадилар? Интернет нима ва у қандай қилиб хилма хил турдаги хизмат турларини таклиф эта олади? Интернетнинг қандай асосий хизмат турларини биласиз? Электрон почта, телеконференция, видеоконференция ва чатлар хақида нималар дея оласиз? Ушбу муаммоли саволлар устида бироз бош қотириб кўринг ва сўнгра фикрларингизни талаба ўртоқларингиз билан бўлишинг. Кейин қуйидаги матнни ўқиб, унга яна нималар қўшиш ёки яна нималарни бироз ўзгартириш мумкинлиги хақида фикрланг. Кейинги йилларда « Интернет » деб номланган халқаро компьютер алоқаси тизими жуда катта тезлик билан ривожланиб, кенг миқёсли алоқа воситаси мақомига эга бўлди ва унинг фойдаланувчилари сони кундан-кунга кўпайиб кетди. Хар куни уни материклардаги инсонларнинг бевосита мулоқоти учун жуда қулай восита бўлиб бормоқда. Мамлакатлар орасидаги масофа, сиёсий тузум хилма-хиллиги ва улардаги қонунларнинг бир-биридан тубдан фарқ қилишига қарамай, инсонлар « Интернет » тизими орқали эркин мулоқот қилиш ва фикр алмашиниш имкониятига эга бўлдилар. Бу тармоқ билан ишламоқчи бўлган хилма-хил соҳаларнинг мутахассислари хеч қийналмасдан ишлашни, унинг ишончли бўлишини, маълумотлар базасига киришга, ундан фойдаланишга хеч қандай тўсиқлар бўлмаслигини хохлайдилар, албатта. Шу билан бирга улар ўз асосий соҳаларидаги мутахассисликларини ўзгартирилмаган холда тизимда фаолият кўрсатишни истайдилар.Яъни, улар компьютер соҳасида иккинчи мутахассисликга эга бўлиб, юқори малакали мутахассис бўлишни асло истамайдилар. Чунки бунга кўп куч, маблағ ва вақт сарф қилиш лозимлиги хаммага хам аён. Улар иқтисодчиликларича, бухгалтерликларича, ўқитувчи, адабиётчи, физик ёки

химикликларича қолишни истайдилар. Лекин шу билан бирга улар тармоқ таъминлаб берадиган маълумотларга жуда хам мухтождирлар. Биз ушбу бобдаги маълумотларни худди шу турдаги кенг китобхонлар оммасига бағишланганмиз. « Интернет » тармоғи қуйидаги турдаги мутахассислар учун потенциал ва фойдали маълумотлар манъбаи бўлиши мумкин: • Фан ва техникада катта натижаларга эришишни ва янгиликлар яратишни мақсад қилиб қўйган илмий ходимларга, • Фандаги энг илғор янгиликларни билган холда, янги ўқув дастурлари яратмоқчи булган ўқитувчиларга, • Бирор-бир муаммо устида бош қотираётган юристларга, • ўзга ўхшаган йўналишда фаолият олиб бораётган хамфикрларини топиш орзусида юрган жамоа аъзоларига, • яхши мутахассис бўлиб етишишни, чет элдаги ўқув юртларида ўқишни ва фанларни жаҳон талаблари даражасида ўзлаштиришни орзу қилган талабаларга, • бошқа йўналишлардаги турфа хил инсонларга, • халқаро миқёсда фаолият кўрсатмоқчи бўлган тадбиркорларга. Масалан, хар қандай мутахассис ўзини қизиқтирган муаммога «Интернет» тизимидин керакли жавобни топиши ва ёки бу йўналишда тегишли йўл-йўриқ олиши мумкин. Бунинг учун эса «Интернет» тизимининг ресурслари каталоги сизга катта ёрдам бериши мумкин. Агар сиз «Интернет» тизимини ўрганишда қуйидагиларга алоҳида аҳамият берсангиз, фойдадан холи бўлмайди: • қандай қилиб тармоқ орқали бошқа компьютерларга кириш мумкин; • қандай қилиб файлларни бир компьютердан бошқасига кўчириш мумкин; • қандай қилиб тармоқнинг бошқа иштирокчиларига электрон маълумотлар юбориш мумкин;

• қандай қилиб телеконференцияларда иштирок этиш мумкин ва ундаги мунозараларда фаол иштирок қилиш учун нима қилмоқ лозим; • қандай қилиб тармоқ ресурсларини топи шва улар билан ишлаш мумкин. «Интернет» тармоғи 1975 йилларда Америка қўшма Штатларида мавжуд бўлган алоқа тармоқларини бирлаштириш натижасида вужудга келди. Унинг асоси ARPAnet ( Advanced Research Rrojects Agencynet ) тармоғи бўлиб , шу йўналишдаги илмий изланишларни ва бу билан боғлиқ маълумотлар мажмуасини бирлаштирган эди. «Интернет» тизимига уланиш Фараз қилинг, Сиз уйингизга янги компьютер сотиб олдингиз ва ундан фойдаланиш самарадарлигини ва билим даражангизни янада ошириш ниятида уни интернет тармоғи билан улашни мақсад қилиб қўйдингиз. Ушбу мақсадни амалга ошириш учун энг олдин нима қилган бўлар эдингиз? Қайси ташкилотлар Сизга бу борада ёрдам берган бўлар эди? Провайдер деган сўз сизга нимани билдиради ва у қандай ишларни амалга ошириб бера олади? Нима қилсангиз интернетга уланиш самарадорлиги яна хам ошади? Интернетда малакали ишлаш учун қандай билимларни билиб олишингиз керак бўлади? Юқорида келтирилган муаммолар устида бош қотириб кўринг ва топган ечимларингизни талабалар хамда ўқитувчингиз билан ўртоқлашинг. Кўпчилик уларда электрон почта мавжудлиги ва у орқали маълумотлар олиш ва узатиш имконияти борлиги туфайли ўзларини « Интернет » тизимига уланган деб биладилар. Лекин кўпчилик холларда бу ишонч ўзини оқламайди. « Интернет » алоқа тармоғига уланиш учун аввало қандай турдаги уланиш турлари мавжудлиги ва улар бизга қандай имкониятлар яратиши мумкинлигини ўрганиб чиқамиз. « Интернет » тармоғи орқали амалга ошириладиган хизмат турлари бир қанча миқдорда, масалан: • электрон почта, • электрон эълонлар доскаси,

• файллар жўнатиш системаси, • масофадан туриб бошқа компьютерлардаги маълумотларни кўриш ва уларнинг ресурсларидан фойдаланиш, • каталоглар туза оладиган программалар, • дунёвий информацион базаларга кириш ва улардан фойдаланиш, • «Интернет» тизимида ўз маълумотлар мажмуасини ташкил қилиш ( Web - site ) , • оммавий аҳборот воситаларнинг мавжуд электрон нусҳаларини кўриш, • рақамли радио, телевидение, видео ва кинодан фойдаланиш. • Видеоконференциялар ўтказиш ва унга бошқа қатнашувчиларни жалб қилиш, • бощқа мамлакатдаги инсонлар билан тўғридан-тўғри алоқа қилиш ва кўпгина бошқа турфа имкониятлар. Ушбу хизмат турларининг хаммасидан фойдаланиш имкониятиги эга бўлиш учун сизда TC P / IP протоколига асосан тармоқ билан уланиш амалга оширилган бўлиши лозим. Сизнинг компьютерингиз тармоқнинг бир бўлаги бўлганлиги учун у «Интернет» тизимига мавжуд бўлган ҳамма хизмат қилуачи программалар билан алоқа қилишни билади. Фақат баъзи холлардагина маҳсус программа таъминоти зарур бўлиб қолиши мумкин. Демак, бунда тармоқда нима иш қилиш мумкин бўлса, ҳаммасини хал қилиш ва амалга ошириш мумкин бўлади, чунки сизнинг компьютерингиз тармоқдаги асосий компьютерлар билан бевосита боғланган. Агар сизни « Интернет » тизимидаги баъзи бир хизмат турлари қизиқтирса, у холда тармоқ билан тўла уланиш шарт эмас. Бу ҳолда сиз « Интернет » тизимига уланган компьютердан (« Интернет » тизими алоқа нуқтасидан ёки хост- компьютердан) фойдаланиш ҳуқуқига сотиб олишингиз мумкин. Кейин терминал ёрдамида ушбу компьютерга кириш, унда қайд қилиниш ва ундан фойдаланиш мумкин. Яъни, ўзингизга керакли маълумотларни олиш, электрон почтани ўқиш, керакли файлларни танлаш ва шунга ўхшаш ишларни бемалол бажаришингиз мумкин. Бу холда сизда « Интернетга

кириш ва уланиш » имконияти мавжуд бўлади, десак мақсадга мувофиқ бўлади. Биринчи усулдан иккинчисининг фарқи шундаки, иккинчи холда сиз телефон канали орқали бошқа компьютерга кириш ва ундан фойдаланган холда, электрон почтангизни ўқишингиз ёки жўнатишингиз мумкин. Лекин сиз ўзингизнинг компьютерингиздан бевосита электрон почтангизни ўқишингиз ёки жўнатишингиз мумкин бўлмайди. Бунинг учун бошқа жойда жойлашган ва « Интернет » тизимига уланган компьютерда қайд қилиб, сўнгра электрон почтангизни ўқишингиз ёки жўнатишингиз мумкин бўлади. Сизга келган маълумотларни ҳам ўз компьютерингиз дискида эмас, балки « Интернет» тизимига уланган компьютер дискида сиқлашингиз мумкин. Агар ушбу файл сизнинг компьютерингизда бўлишини истасангиз, у ҳолда уни « Интернет » тизимига уланган компьютер дискига ёзилгандан сўнг, у з компьютерингизга кўчириб олишингиз мумкин. Хулоса қилиб, шуни таъкидласа бўладики, бу иккинчи холатда сиз «Интернет» тизими билан бевосита эмас, балки билвосита алоқа қила оласиз ва бунда Интернетга киришни таъминлаб берувчи «Кириш системаси» орқали ишлашингизга тўғри келади. Хозирги пайтга бу камчиликни тузатиш ва билвосита режимда хам бевосита режимдаги сингари имкониятларни амалга ошириб берадиган программа таъминоти турлари мажуд, лекин бунда табиий равишда ўз- ўзидан маълумот алмашиниш тезлиги бирмунча камаяди, албатта. Шуни ҳам айтиб ўтиш лозимки, кўпчилик холларда иккинчи усул арзон ва мақсадга ташкилотлар учун маълумот жўнатиш ва уни ўз вақтида олишгина мухимроқ бўлади. Леки агарда сизга « Интернет » тизимининг ҳамма имкониятларини ишлатиш, программалариги зудлик билан кириш ва тармоқнинг тўлақонли иштирокчиси бўлиш зарур бўласа, биовосита уланиш билан қониқмаслигингиз аниқ. Интернетнинг ривожланиши ва бошқарувини ISOC - Internet Society (Интернет жамияти) аниқлаб беради. Ушбу жамият жамоа ташкилоти бўлиб, унинг асосий мақсади Интернет орқали умужаҳон ахборот системасини ривожлантиришдир. У қинтернетнинг йўналиши ва техник масалаларини хал қилиш учун жамиятнинг раҳбарларини тайинлайди.

Раҳбарлар кенгаши ( IAB - Internet Architecture Board - Интернет архитектураси кенгаши) таклиф қилинган ва ихтиёрий равишда ушбу йўналишда ишлаш истагини билдирган мутаҳассислардир. IAB маълум бир муддатларда йиғилиб, тегишли стандартларни тасдиқлаш ва ресурсларни тақсимлаш соҳасида маълум бир қарорлар қабул қиладилар. Интернет алоқа тизими компъютерларнинг ва стандарт программаларнинг бир-бири билан ўзаро алоқасини таъминлайдиган стандартлар мавжудлиги учунгина фаолият кўрсатади. IAB худди шу стандартлар учун масъул бўлиб, уларнинг қайси бири мақсадга мувофиқлигини аниўлайди ва қайси стнадртни қўллаш маъқуллиги масаласини ҳал қилади. Ундан ташқари IAB тармоққа тегишли баъзи бир маълумотларининг ва кўрсаткичларнинг ўзгармаслигини таъминлайди, масалан Интернет ҳар бир компъютернинг 32 разрядли адресининг берилиши уникал бўлишини назорат қилиб туради. Интернетнинг фойдаланувчилари у ҳақида ўз фикрларини ҳам билдиришлари мумкин. Бу иш инженерлик комиссияси йиғилишларида амалга оширилиши мумкин. ( IETF - Internet Engineerng Task Forse ). Агарда техник ёки ташкил жиҳатдан бирор-бир муаммо чиқиб, қолса IETF -ушбу муаммони чуқурроқ ўрганиш учун тегишли ишчи гуруҳини тузади. Лекин шуни ҳам ўтиш керакки, қандадир Интернет компанияси мавжуд эмас ва ҳар бир абонент ўзи ундан юқори турган ташкилотга ёки провайдерга (Интернет билан алоқа таъминлаб берувчига) маълум бир миқдорда маблағ тўлайди холос. Интернет ишлаш принциплари Интернет тизими қандай ишлайди ва нима учун маълумотлар у орқали жуда кўп миқдорда хамда тезлик билан узатилиши мумкин? Нега интернетда миллонлаб инсонлар ишлашига қарамай, улар бир бирига халақит бермайди? Нима учун интернет тармоғи орқали узатилаётган маълумотлар юқори даражада химояланган ва уни биров томонидан ўқилиши жуда мураккаб? Ушбу муаммолар хақида бироз фикрланг ва қандай ечимларга келганингизни аниқлагандан сўнг қуйидаги материал билан танишинг. Агарда Сизда янги

қўшимча фикрлар хосил бўлган бўлса, уларни талабалар ва устозингиз билан биргаликда мухокама қилинг. Интернетнинг қандай ишлашини тасаввур қилиш учун телефон алоқаси қандай амалга ошишини тушуниб олиш лозим бўлади. Телефон тармоғи каналлар коммутацияси орқали ишлайдиган алоқа боғлаш воситасидир, сиз бирор-бир шахс билан алоқа боғлаганингизда, сизга ушбу тармоқнинг бир канали ажратиб берилади. Сиз уни ишлатмай, ўзингиз учун ушлаб турсангиз, бу канални бошқалар ишлата олмайди. Демак, бу холда тармоқ ресурслари самарасиз ишлайди деб айта оламиз , Агар Интернетни почта алоқаси билан солиштирсак, анча-мунча ўхшашлик топа оламиз. Почта хизмати пакетлар коммутацияси орқали ишлайдиган тармоқнинг худди ўзидир. Масалан, сизнинг хатингиз бошқа барча хатлар билан аралаштирилиб олинаверади ва почта хизмати идорасида уларни тегишли турларга ажратилади, хамда керакли жойларга жатилади. Худди шу ишни бутунлай бошқача техник воситалар асосида компьютер тармоқларида ҳам амалга оширилади. Тармоқда алоқа линиялари орқали бир пунктдан иккинчисига маълумот узатилади. Лекин Интернетда бир қанча жойлардан жуда кўп сонли жойларга маълумот узатилиши мумкин. Бу иш маршрутизатор нима эканлигини тушуниб чиқишимиз керак. Интернетнинг хилма-хил қисмлари тармоқ элементларини бир-бири билан улаб турувчи компьютерлар системаси - маршрутизатор орқали бир-бири билан уланиб туради. Ушбу хилма-хил қисмлар телефон линиялари, маркерли кириш тармоқлари, Ethernet тармоқлари, алоҳида компьютерлар ёки улар воситасида қурилган маҳсус тармоқлар ва хоказолар бўлиши мумкин. Бундан телефон линиялари почта юбориладиган автомабиллар ва самалётларга, маршрутизаторлар эса почта бекатларига қиёс қилиниши мумкин. Демак, маршрутизаторда худди почта бекати сингари маълумотни (хатни) унинг адресига мос равишда қаерга юбориш масаласи хал қилинади. Маршрутизатор сизнинг маълумотингиз адресига мос равишда уни қайси йўналиш орқали юбориш мақсадга муофиқлигини аниқлайди. Худди почтадан юбормоқчи бўлган хатингизда

олувчининг аниқ манзилгохи ва почта реквизитларини кўрсатишингиз кераклиги сингари, Интернетдан ҳам маълумотларни тармоқ орқали жўнатиш учун маълум бир қоидаларга риоя қилишингиз лозим бўлади. Бундай қоидалар мажмуасини Протоколлар деб аталади. Тармоқлараро протокол ( Internet Protocol - IP ) маълумотларнинг адреси тўғри ифодаланиши учун жавоб беради, яъни унинг ёрдамида маршрутизотор сиздан маълумотлар келганда нима қилинишини билиб олади. Тармоқлараро протокол почта орқали хат жўнатгандаги каби конверт вазифасини (функциясини) бажаради. Сиз жўнатаётган маълумотлар пакетининг бошида адресли информация жўнатилади ва бу адрес ҳар бири 256 дан ошмайдиган ва бир -бири билан нуқта орқали ажратилган тўрт алоҳида сондан иборат бўлади. Масалан, 215.148.69.4 ёки 124.162.96.8 Адреснинг биринчи сони (масалан, 215 ёки 124) маршрутизаторга компьютерингизнинг қайси тармоққа мансублигини аниқлаб беради, қолганлари эса ушбу маълумотлар пакетини қайси компьютер олиши кераклигини билдиради. Демак, маршрутизатор маълумотлар пакетини тегишли тармоққа йўналтириб, ушбу тармоқ эса уни тегишли компьютерга жўнатади. Бир қанча техник шарт-шароитларга мувофиқ равишда, ИП- тармоқлардан жунатилаётган информация бир қанча бўлакларга бўлинган холда узатиладилар. Бундай бўлакларнинг номи Пакетлар деб аталади, ҳар бир пакетда бирдан 1500 тагача символлар жўнатилиши мумкин. Ушбу иш бир ишловчи томонидан тармоқнинг банд қилинишига йўл қўймайди ва ҳамманинг ҳам бир текис ишлаши имкониятини яратади. Лекин баъзи бир қароитларда 1500 символли маълумотлар пакетларни юбориш талаба анча қийинчилик туғдиради. Бу муаммоларни хал қилиш учун TCP - Transmissin Control Protocol - маълумот узатилишини бошқарув протоколи ишлатилади. Бундай оддий қилиб айтганда, қуйидаги масала хал қилинади. Фараз қилайлик, сиз почта орқали бир китобни жўнатмоқчисиз. Почта эса китобни жўнатишга руҳсат бармайди. Демак сиз китобнинг саҳифаларини йиртиб алоҳида-алоҳида конвертларга соласизда, сўнгра адресатга жўнатасиз.

Адресат хама хатларни олгандан сўнг, китоб варақларини тикиб, уни бутунлайди. TCP протоколи худди шу вазифани бажаради, яъни узатилиши лозим бўлган маълумотларни бир неча майда бўлакларга бўлинади, уларга тегишли номерлар қўйилади ва керакли маълумотлар ушбу номерлар билан биргаликда пакетлар (конвертлар) кўринишида узатилади. Демак, қабул қилувчи пунктда ушбу номерлар асосида маълумот тикланади. Кабул қилувчи пунктда TCP протоколининг программавий таъминоти хама конвертларни қабул қилади ва улардаги маълумотларни олиб, тегишли номерлар орқали узатилган маълумотларни батамом тиклайди. Агар бирор- бир пакет (конверт) етишмаса, программа уни қайта узатишни сўрайди. Хамма узатилган маълумот тикланганидан сўнг, улар TCP протоколи хизматини қўллайдиган тегишли амалий программага узатилади. Албатта, маълумотлар узатилаётганда уларнинг тўғрилигини назорат қилиш учун узатилувчи пунктда контрол йиғинди ҳисобланиб, тегишли маълумотлар билан бирга адресатга жўнатилади. Кабул қилиб олувчи эса маълумотлар тикланганидан сўнг, Яна бир марта контрол йиғиндини ҳисоблашни амалга оширади ва уни узатилгани билан солиштиради. Агар ушбу контрол йиғиндилари мос келмаса, маълумот узатув жараёнида хато рўй берган деб тушунилиб, қайтадан маълумот узатилиши сўралади. Интернетда уч хил турдаги амалий программалар маввуд. Улар масрфадан туриб мулоқот қилиш масалаларини хал қилиб берадиган амалий дастурлар, хилма-хил турдаги файлларни жўнатишга имкон берадиган амалий дастурлар ва электрон почта фаолиятини таъминлаб берадиган амалий дастурлар. Буларнинг қандай қилиб мақсадга муофиқ равишда ишлатишни ўрганиб олиш ҳам ишлатувчи учун жуда муҳимдир.

Исмларнинг доменли системаси ва унинг моҳияти Интернетда ишлайдиган ва у орқали мулоқот қиладиган миллионлаб инсонлар қандай қилиб бир-бирини топа олади ва мулоқот қила олади? Уларнинг манзиллари қандай усуллар орқали аниқланади? Хар бир компьютернинг ва хар бир шахснинг манзилларини аниқлаш учун қандай тартиб ва келишувлар мавжуд деб ўйлайсиз? Сохалар, ташкилотлар ва давлатлар қандай қилиб ўзининг белгисига ёки аниқланиш тартиботига эга бўлади? Ушбу муаммолар хақида бироз фикрланг ва ўзингиз топган ечимингизни қуйида берилган материаллар билан солиштиринг. Компьютерларнинг бир-бири билан ўзаро алоқа қилишида иккилик ёки ўн олтилик саноқ системасида ифодаланган адреслар жуда хам қулай. Биз инсонларга эса кўроқ адресларни исмлар билан атаган маъқулроқдир. Масалан, рақамли адресларни ишлатган холда «Мен бугун 112.241.45.87 билан, кеча эса 345.321.67.31 билан мулоқот қилдим» дейиш ва уни эслаб қолиш оддий инсонлар учун жуда хам мураккаб. Шунинг учун хам Интернетдаги компьютерларга маълум бир тузилишига эга бўлган номлар берилган. Ушбу холда олдинги мисол тариқасида келтириб ўтган адресларимиз қуйидаги сўзларга айланади: «Мен бугун MARK билан, кеча эса SOLI билан мулоқот қилдим», Интернетнинг хама амалий программалари хам компьютерларнинг рақамли адреслари ўрнига номларини ишлатишга имконият беради. Албатта, номларни ишлатишнинг хам ўзига хос камчиликлари мавжуд. Биринчидан, айнан бир хил номнинг иккита компьютерга берилиб қолишидан эхтиёт бўлиш лозим. Иккинчидан, номларни компьютерлар тушунадиган рақамларга айлантириб бериш керак. Чунки исмлар инсонлар учун яхши, компьютерлар эса фақат сонли рақамларнигина тушунадилар холос. Сиз программага исмни кўрсатишингиз керак, лекин унда бу номни ахтариш ва уни рақамли адресга айлантириш усулимавжуд бўлиши керак. Сиз худди шу ишни телефон

справочнигингиздан бирор-бир шахснинг телефон рақамини қидираётганингизда бажарасиз, десак асло янглишмаган бўламиз. Тармоқдаги компьютерларда мавжуд бўлган « исмларнинг доменли системаси » ( DNS - Domain Name System ) бу вазифани анча осонлаштиради. Исмларнинг доментли системаси ишлатувчиларнинг хилма-хил гуруҳларига турли хил исмлар учун масъулликни тақсимлаган холда, тармоқ компьютерларига маълум бир турдаги ва тузилишдаги исмлар бериш усулидир. Ушбу системадаги хар бир бўлак (даража, қисм, босқич) ДОМЕН деб аталади. Домен бир-биридан нуқта орқали ажратиладилар. Мисол сифатида қуйдагиларни келтиришимиз мумкин: aba . sVo . spa . edu cis . ravshan . uzb . net hodjiakbar . tfi . uchet . com Исмда исталган сондаги доменлар бўлиши мумкин, аммо кўпинча доменлар сони бештадан кўп бўлмайди. Агарда исмга чапдан ўнг томонга қараб назар солсак, унинг катталиги шу йўналишда ортиб боради, яъни ҳар бир кейинги домен олдингисидан каттадир. Масалан, hoji . uchet . tmi . edu кўринишда ифодаланган доменлар hoji - қандайдир IP адресли реал компьютернинг номи. Ушбу компьютернинг номи uchet ҳисоб--иқтисод қуллиётидан яратилган ва унинг томонидан бошқарилади, ушбу қуллиёт tmi - Тошкент Молия Институтининг бир бўлимидир, ТМИ эса ўз навбатида ўқув муассасалари миллий гуруҳига киради - edu . Шундай қилиб, edu домени Узбекистондаги барча ўқув муассасалар компьютерларни ўз ичига қамраб олади, tmi . edu домени эса Тошкент Молия Институтидаги ҳамма компьютерларни ўз ичига олади, uchet . tmi . edu ҳам ўз навбатида Тошкент Молия Институтининг ҳисоб-иқтисод қуллиётидаги барча компьютерларни инсон ишлатадиган компьютерларнинг номини билдиради. Хар бир гуруҳ унинг қарамоғида ва бошқарувида турган доменларни ўзгартириш ёки доменлар тузиш хуқуқига эга. Масалан, tmi янги гуруҳ ташкил қилишни ва уни college деб аташти хеч кимдан рухсат олмасдан

амалга ошириши мумкин. Бунда ушбу ишни бошқалар хам билишини истасангиз, дунёвий информацион базанинг тегишли қисмига бу янги исмни қўшиб қўйиш лозимбўлади. Бирор-бир кимсага керак бўлган тақдирда, у Сиз хақингиздаги маълумотларни ўша ердан билиб олади- college . tmi . edu . Худди шундай тартибда ҳисоб-иқтисод қиллиёти хеч кимдан руҳсат олмасдан янги компьютер сотиб олиши, унга ном бериши ва тармоққа улаши мумкин. Агар edu дан бошлаб хама гурухлар мавжуд қоидаларга амал қилган ҳолда исмларнинг қайтарилмаслигини таъминлаб Бера олсалар, Интернетдаги хеч бир таъминланади. Сизда бир хил номга эга бўлган икки компьютер бўлиши мумкин, фақат унинг асосий шарти - агарда улар хилма-хил доменларда бўлсалар, мисол сифатида қуйидагини келтиришимиз мумкин; hoji . uchet . tmi . edu hoji . f inance . tdiu . com Доменлар гурухида администратор бўлиб ишлаш маълум бир малакага эга бўлишни талаб қилади, ҳамда бу иш унчалик осон ҳам эмас. Шунинг учун ҳам ташкилотда/корхонада бирор-бир шахс доменларнинг тузилишини бошқариб туриш учун масъул қилиб тайинланиши ҳам мумкин. Кўпинчи доменларни тузиш, уларга номлар бериш, ҳамда керак бўлганда ўзгартириш учун маълум қоидалар тўплами тузиб қўйилади. Юқори даражадаги доменларнинг номидан, масалан қуйидагиларни аниқлаш мумкин: com Тижорат ташкилотлари gov Давлат муассасалари org Бошқа турдаги ташкилот ва муассасалар edu Уқув муассасалари mil Харбий ташкилотлар net Тармоқ ресурслари Интернет халқаро тармоққа айланганидан сўнг, давлатларни аниқлаш учун маҳсус икки харфли доменлар мажмуаси ўйлабтопилган, масалан, Uz Узбекистон ca Канада Us Америка Кўшма Штатлари Uk Англия De Германия Fr Франсия

Ru Россия Se Швеция Ir Эрон Lv Латвия Li Лихтенштейн Gi Грузия Gr Греция Eg Миср Pk Покистон Af Афғонистон Il Изроил Kr Жанубий Коея Mn Мўғилистон Sa Саудия Арабистони Es Испания Yu Югославия Ro Руминия Kz Козоғистон Kg Кирғизистан Tm Туркманистон Tj Тожикистон Tw Тайван Tr Туркия Ua Украина Ae Бирлашган Араб Амирликлари Fi Финляндия Мисол учун Финляндия худудидаги компьютер қуйидагича номланиши мумкин: muchinasi . hockeyclub . fi

Давлатларнинг умумий кодлари сони 300 тага борада ва Сиз ушбу харфларга эътиборни қаратсангиз, почта қаердан кеоганлигини билиб олишингиз мумкин. Сиз домен номини ишлатаётганингизда компьютер уни тегишли адресга айлантириб беради. Буниниг учун Сизнинг компьютерингиз тармоқдаги боқа DNS компьютерларидан (серверлардан) домен исмининг энг ўнг томонидан бошлаб маълумотлар олади ва унинг чап тарафига қараб харакат қилади. Сервернинг программавий таъминоти доменлар адресларини билганлиги учун доменлар номини кетма-кет кўриб чиқиб, керакли компьютерга мурожаат қилишни амалга оширади. Доменли системанинг асосий афзаллиги шундан ибиратки, у жуда ҳам катта бўлган дунёвий компьютернинг тармоғини бошқарилиши мумкин бўлган кичик бўлакчаларга бўлиб, уларни тушунишга ва бошқаришга имконият яратади. Интернетда миллионлаб компьютерлар бўлишига қарамасдан, уларнинг ҳаммаси ҳам ўзининг уникал номига эга ва бу номлар жуда қулай равишда ташкил қилинган. Бу эса уларнинг осонлик билан эслаб қолишга имкон беради. Сиз бирор-бир номни ишлатганингизда, масалан sadir . uchet . tmi . edu компьютер уни адресга айлантириши лозим бўлади. Бу ишни бажариш учун Сизнинг компьютерингиз DNS ( Domain Names System - Доменли номлар системаси ) серверидан (компьютеридан) ёрдам сўрайди ва ушбу адреснинг ўнгидан чапига қараб харакат қилади. У олдин локал сервернинг программавий таъминотидан DNS адресни топишни сўрайди. Локал сервер эса юқори даражадаги доменлар исмлари (исмнинг энг ўнг томонидаги охирги бўлак, масалан edu домени) серверининг адресларини биладиган асосий север билан қандай қилиб уланишни билади. Сизнинг серверингиз асосий сервердан edu домени учун масъул бўлган компьютернинг адресини сўраб, билиб олади. Буни билгандан сўнг, компьютерингиз ушбу компьютер билан алоқа боғлаб, ундан tmi серверининг адресини билиб олади. Бундан сўнг компьютерингиз программавий таъминоти ушбу компьютер билан хам

алоқа боғлаб, ундан uchet домени серверининг адресини билиб олада ва uchet домени серверидан эса ўз навбатида sadir доменининг адресини билиб олади. Бу эса сизнинг компьютерингиз амалий программавий таъминоти қидираётган компьютернинг худди ўзгинасидир. Доменлар кўринишидаги исимлар системаси билан ишланаётганда қуйидагиларни ёдда тутсангиз ёмон бўлмайди: • доменларнинг ишлатилишига сабаб адреслардан кўра исимларни ишлатиш анчи осон ва қулай: • компьюер бир қанча исимларга эга бўлиши ҳам мумкин: • исмлар ҳар доим ҳам маълумот узатилиши учун ишлатилмайдилар: • доменнинг номлари компьютернинг қайси тармоғға тегишлилигини ҳар доим ҳам тўлиқ аниқлаб бера олмайдилар: • домен номининг ташкил этувчилари ушбу исимга кимнинг маъсуллигини кўрсатади. Доменли системанинг асосий қулайликларидан бири у жуда ҳам катта бўлган дунёвий маълумот алмашиниш систеаси-интернетни бошқарилиши мумкин бўлган ҳар қанча майда бўлакчаларга бўлиш имкониятини яратади. Интернетнинг асосий протоколлари. Протокол деганда нимани тушунасиз ва у интернет тармоғида қандай ахамият касб этади? Унинг қандай турлари бўлиши мумкин ва улар бир биридан нимаси билан фарқ қилади? Нега биргина протокол барча холатлар учун қўлланилиши мақсадга мувофиқ эмас? Ушбу муаммолар хақида фикрлаш билан бирга ўз оригинал ечимингизни хам таклиф қилинг хамда топган ечимларингизни устозингиз билан мухокама қилинг. Интернет учун масофадан туриб алоқа қилиш имкониятини яратадиган протокол TELNET деб аталади ва у сизга ўз компьюерингиздан туриб, тармоқ бўйича хохлаган жойдаги системага киришингиз, ҳамда ундаги компьютерлар билан алоқа қилишингиз имкониятини яратади. Демак, сиз

ушбу ҳолда ўз компьютерингиз бошқа бир компьютерга тўғридан тўғри улангандек ишлай оласиз, яъни унинг жастурларидан фойдадала оласиз, буйруқларни бажара оласиз, библотека каталогларини кўра оласиз, ундаги ҳар қандай ҳимояланган маълумотларни ўқий оласиз ва бир қанча бошқа хизматлардан фойдаланиш имкониятини оласиз. TELNET га кириш ва уни ишлатиш учун қуйидаги буйруқни киритишингиз лозим бўлади: telnet керакли ___ компьютернинг __ номи ёки telnet said . tmi . edu Ушбу ҳолда биз telnet программасига said . tmi . edu номли компьютерни топиш масаласини топширдик. Бу компьютерни топганидан сўнг, программа терминал билан иш сеансини бошлайди. Кайд қилинган сўнг, ушбу компьютер системаси учун мос бўлган ва у тушунадиган хар қандай буйруқ турларини бажаришингиз мумкин бўлади. Демак, масофада жойлашган компьютер билан алоқа қила олишингиз учун Сиз бажаришингиз лозим бўлган иш telnet буйруғини териш ва паролни билиб олишдир. Telnet протоколи орқали иш сеанси бошланганида икки амалий дастурнинг биргаликда ишлаши амалга ошади: уларнинг биринчиси мижоз- программа, иккинчиси эса сервер- программа сидир. Биринчи программа сўровни амалга оширган компьютерда бажарилади, иккинчиси эса хизмат кўрсатаётган компьютерда бажарилади. Telnet буйруғи терилганда, Сизнинг системангизда бажарилиши бошланган программа- мижоз қуйидагиларни амалга ошириши лозим: • TCP протоколидан фойдаланган холда сервер билан уланиш; • ҳар қандай усулда ифодаланган кириш маълумотларини қабул қилиб олиш; • ушбу кириш маълумотларини стандарт формат орқали ифодалаб серверга узатиш; • сервердан маълумотларни стандарт форматда қабул қилиб олиш; • экранингизда кўрсатиш учун ушбу чиқиш маълумотларини қайта форматлаштириш. Сервер программаси хизмат кўрсатаётган компьютерда бажарилади ва ушбу программа ишламаган тақдирд, бу хизмат туридан

фойдаланиш мумкин бўлмайди. Кўпинча бундай проргрмма - серверлар Доменлар деб аталади. Сервер программаси қуйидаги вазифаларни бажаради: • улниш боғлашни амалга ошириш учун тайёрлиги хақида тармоқ программа таъминотига маълумот беради; • стандарт форматдаги талабларни кутади; • бу талабларни бажаради; • натижаларни стандарт форматда мижоз программага қайта юборади; • кейин келиши мумкин бўлган талабларни кутиб туради. Сервер программаси хилма-хил компьютерларда ва амалий дастурларда ишлайдиган мижозлар билан мулоқотни амалга ошириб бериши лозим. Ушбу муаммо сервер билан мулоқот қилиш қоидалари тўплами орқали амалга ошади ва бундай қоидалар тўплами Протоколлар деб аталади. Юқорида келтирилган холлатда, агар протокол амалий программанинг қисимлари ўзаро мулоқоти учун ишлатилса, у амалиёт протоколлари деб аталади. Хаар қандай программист хохлаган турдаги компьютерни қўллаган холда мижоз программани ёзиши мумкин. Агарда ушбу программа тармоқ бўйлаб сервер программа билан алоқа боғлай олса ва маълум бир турдаги протоколни тўғри бажара олса, тегишли химмат туридан фойдалана олди, албатта. Амалиётда бу Сизнинг компьютерингиз, у қандай турга мансуб бўлишидан қатъи-назар, telnet дастурини ишлата олади ва бошқа Интернет билан боғлиқ имкониятларни бемалол ишлата олади. Амалий протокол мижоз программа ва сервер программасига ишлатувчи учун келган ва дастурларнинг ўзи учун келган маълумотларни фарқлаш иимкрнини яратади. Агар буйруқ режимига telnet буйруғини компьютер номини термасдан туриб кирсангиз, у ҳолда экранда қуйидаги кўринишдаги таклифни кўрасиз: telnet > бу telnet нинг Сиздан бирор-бир буйруқни киритишингизни кутаётганини билдиради. Агарда ушбу шароитда сўроқ белгисини ? киритсангиз, telnet программасининг буйруқлари рўйхатини оласиз. Бу буйруқар сони анча-мунча бўлиб ўзтаркибига қўшимча буйруқчаларни ҳам

қараб олади. Агар уларни хам кўришни жуда хам истасангиз set ? буйруғини териб кўринг. Буйруқларнинг баъзи бир мухимроқларини кўрсатиб ўтамиз: Enter - хеч қандай буйруқ киритмасдан, фақатгина ENTER тугмасини босиб, буйруқ режимидан тчиқасиз. Ctrl - z - telnet билан ишлаш сеанси вақтинча тўхтатилади. Демак бунда локал системада бошқа буйруқларни бажаришга имконият яралади. Quit - telnet дастуридан чиқишни амалга оширади. Set escape - символ. Кўрсатилган символни escape - символ деб эълон қилади. Агарда telnet нинг ҳар бир алоқа сеансига ўз escape - символи ишлатилса, қайси бир сеанс билан ишлашни танлаб олиш имконияти яратилади. Символлар бир хил бўлганда escape - символнинг киритилиши Сизни асосий системанинг буйруқ режимига олиб келади. Set echo - Локал эхо режимини ўрнатади ва уни йўқотади. Эхо режими-шундай турдаги режимики, бунда Сиз томрнингиздан киритиладиган символлар компьютер терминалида кўринади. Масалан, агар Сиз учун ьошқа жойда жойлашган компьютер қабул қилган маълумотларнинг тўғрилигини текшириш муҳим бўлса, олинган символларни Сизга қайта узатиш режимини ўрнатишингиз мумкин. Бу режимни ўрнатиш учун буйруқ режимига кириб, set echo буйруғини киритиш лозим бўлади. Яна бир марта ушбу буйруқни киритсангиз, бу режимдан чиқиш амалга оширилади. Агар локал эхо ўрнатилмаган бўлса, Сизнинг киритаётган маълумотларингиз компьютер экранида кўринмайди, Сиз фақат келаётган жавобларнигина кўрасиз холос. Агар локал эхо ўрнатилган бўлса, Сиз ҳар бир киритилаётган символни икки марта кўрсангиз. Уларнинг бирини Сиз ушбу символни клавиатурадан киритаётганингизда оласиз, иккинчисини эса масофада жойлашган компьютер жўнатади. Open - ном. Номи кўрсатилган компбютер билан алоқа боғлашга харакат қилади. Демак Сиз керакли бўлган компьютернинг адресини ёки номини аниқ кўрсатишингиз зарур бўлади. Фақат ёдингизда бўлсин, янги уланувни

амалга оширишдан олдин мавжуд уланувни close буйруғи орқали беркитишингиз лозим. Close - мавжуд ёки хосил қилинаётган уланувни тугаллайди (яъни, уни узиб юборади). Масофавий системадан Сизни узиб қўди, агарда компьютернинг номини киритган бўлсангиз, telnet программасидан чиқишга ёрдам беради. Масалан, агар биз sadir . tmi . edu деб номланган компьютерни топиш масалани хал қилмоқчи бўлсак, telnet дастурига қуйдаги буйруқни бериши лозим бўлади: telnet sadir . tmi . edu Агарда Сиз бирор-бир керакли файлни бошқа компьютердан ўзингизникига нусҳаламоқчи бўлсангиз, у ҳолда ftp ( file transfer system - Файллар узатилиши протоколи ) ни ишлатишимиз мумкин. Бунда компьютерлар қаерда жойлашганлиги, уларнинг тури, қандай уланганлиги, қандай операцион системаларда ишлаётганликларининг аҳамияти йўқ, деска ҳам бўлаверади. Ушбу икки компьютернинг FTP протоколини ишлатиш ва интернетга уланганлиги улараро файлларни узатиш учун ftp буйруғини ишлатиш имконини яратади. Шунинг учун хам бу дастур маълум алмашинишнинг умумий тили сифатида жуда хам фойдалидир. ftp буйруғи қуйидаги кўринишга эга: ftp керакли __________ компьютернинг номи Бунда ftp дастури ишга туширилиб, кўрсатилган компьютер билан алоқа боғланади. Шундан сўнг Сиздан ишлатувчи номи ва пароли сўралади: Name : Password : ва Сиз бу маълумотларни киритишингиз керак бўлди. Шундан сўнг ftp дастури экранга қуйидаги кўринишдаги таклифни чиқаради: ftp > хамда Сиздан кейинги буйруқларни киритишни сўрайди. Файллар ики йўналишда узатилиши мумкин. Put буйруғи локал компьютердаги файлни бошқасига нусхалаши мумкин, get буйруғи эса масофада жойлашган

компьютердан локал компьютерга файлларни нусҳалаши мумкин. Ушбу буйруқлар қуйидаги кўринишда ифодаланади: ftp > get бошланғич _______ файл чиқиш файли ftp > put бошланғич _______ файл чиқиш файли бошланғич файл-нусхаланиши лозим бўлган файл номи; чиқиш файли-хосил қилинаётган нусха номи; Чиқиш файли номини кўрсатмаса хам бўлади, бу холда нусҳага бошланғич файлнинг номи берилади. Масалан, агар биз sadir . tmi . edu деб номланган компьютердан бирор-бир файлни нусхалаш масалани хал қилмоқчи бўлсак, ftp дастурига қуйидаги буйруқни беришимиз лозим бўлади: ftp sadir . tmi . edu Шундан сўнг get ва put буйруқларини бемалол ишлата оламиз. Барча иш бажарилгандан сўнг (яъни, файллар узатилиши тамом бўлгандан сўнг) quit буйруғи ftp программасини тугаллайди. Худди шу вазифани bye буйруғи хам амалга оширади. Агар ном ва парол нотўғри киритилган бўлса, компьютер “ Login incorrect ” (системага киришда хато рўй берди) деган маълумот беради. Бу холатдан чиқишнинг икки хил усули мавжуд: ftp дан чиқиш ва қайтадан кириш ёки системага киришни user буйруғини бажариш ва ишловчи номини киритиш орқали амалга ошириш. Булар натижасида Сиз Яна паролни киритишга таклиф оласиз ва ишингизни давом эттиришингиз мумкин. Агарда компьютернинг номини нотўғри киритган бўлсангиз “ Unknown host ” (номаълум компьютер) деган маълумот оласиз. Агар компьютер ишдан чиққан ёки унга кириш ҳозирга мумкин бўлмаса “ host ni responding ” (компьютер жавоб бермаяпти), “ connection timed out ” (уланишни кутиш вақти тугади деган маълумотлардан бирини оласиз. Ушбу холатларда бир қанча вақт кутиб, сўнгра кейин Яна уланишга харакат қилиб кўришингиз мақсадга муофиқ б қў лади. Агарда Сиз узатилиши лозим бўлган файлнинг номида хатога йўл йган бўлсангиз,” но сучх филе ор диречторй” (бундай файл ёки каталог мавжуд эмас) деган маълумот оласиз. Бунда номнинг тўғрилигини текшириб кўриш лозим.

Агар Сиз ўқиш ёки кўчириш рухсат этилмаган файлни нусхаламоқчи бўлсангиз “ fccess denied ” (кириш руҳсат бажариш) га ўхшаш маълумот оласиз. ftp программаси билан ишлаётганда Сизга қандай файллар кераклиги ва улар қаерда жойлашганлиги олдиндан маълум бўлмайди. Сизда узоқда жойлашган компьютер каталогида нималар мавжудлигини билиш учун dir ва ls буйруқлари ишлатилади. Улар қуйидагича аниқнилади: ftp > dir каталог ______ номи локал файл номи ftp > ls каталог _______ номи локал файл номи Ушбу иккала буйруқ каталог номи да жойлашган файлларнинг рўйхатини берадилар. Бу рўйхат локал _________________________________ файл га ёзилади. Агар иккинчи параметр локал ___________________________ файл __ номи ни тушириб қолдирсак, рўйҳат компьютернинг экранида кўринади. Каталог номи деб аталган биринчи параметр рўйхатини олиш лозим бўлган каталоглар ёки файллар рўйхатини билдиради. Агарда ушбу параметр тушириб қолдирилса, ftp программаси барча файллар рўйхатини кўрсатади. Ундан ташқари биринчи параметр “универсал символлар” ни хам ўз ичига қамраб олиши мумкин. Масалан, биз . txt ёки . com кенгайтиргичли барча файллар рўйҳатини олишимиз хам мумкин. Кўпчилик системаларда (*) белгиси универсал сивол бўлиб ҳисобланади, шунинг учун қуйдаги буйруқ ftp > dir cor * cor билан бошланаётган барча файлларнинг рўйхатини беради. Агар Сиз қуйдаги буйруқни ишлатсангиз ftp > dir *. с om . с om кенгайтиргичли барча файллар рўйхатини оласиз. Is буйруғи эса файллар номлари рўйхатини уларга тегишли бўлган қўшимча маълумотларсиз бнради ва ундан ҳосил бўлган маълумотларни бошқа амалий дастурлар учун кириш маълумоти сифатида ишлатиш мумкин. dir буйруғи эса файллар номлари рўйхатини уларга тегишли бўлган қўшимча

маълумотлар билан биргаликда беради, яъни, уларнинг қачон ҳосил қилинганлиги, ҳажми, кенгайтигичи ва хакозолар. Куйдаги ftp программасининг бошқа фойдали буйруқлари келтирилади: Ascii - матн кўринишдаги файлларни узатиш учун ASCII режимини урнатади, Account - маълумот. Алоқа сеанси давомида ишлатилиши мумкин бўлган қўшимча маълумотларни беради. Binary - иккилик системасида ифодаланган файлларни узатиш учун иккилик режимини ўрнатади. Close - ftp дастури билан ишни тамомлайди ва ftp нинг буйруқ режимига қайтади. Демак энди Сиз бошқа масофавий система билан алоқа ўрнатишингиз ( о pen буйруғи билан) ёки ftp дан чиқишингиз мумкин ( quit буйруғи орқали). cd - масофавий каталог. Масофада жойлашган компьютерда бошқа ишчи каталогига ўтишни амалга оширади. Delete - файл номи. Масофада жойлашган системада кўрсатилган файлни йўқотади. Hash - ftp дастурига get ва put буйруқлар ёрдамида хар бир блок маълумотлар жўнатилганини тасдиқлаш учун # символни экранга чиқаришни сўрайди. Демак, бу буйруқ Сизга маълумотлар узатилаётгани хақида ахборот беради. Бу буйруқни Яна бир марта бериш # символни экранга чиқаришни тўхтатади. Helr буйруқ. Экранга ftp буйруғи хақида қисқа маълумот чиқаради. lcd каталог. Локал компютерда ишлатилаётган каталогдан кўрсатилган каталога ўтишни амалга оширади. Is чиқиш файли. Масофада жойлашган компьютердаги файллар каталогининг қисқача рўйҳатини беради. Mget файллар рўйҳати. Масофавий системадан файллар гуруҳини олишга имкон беради.

Файллар рўйҳати пробеллар билан ажратилган файлларнинг номидан ёки универсал символли конструкциялардан иборат бўлиши мумкин. Mput файллар рўйҳати. Файллар гуруҳини бошқа компьютерга узатишни амалга оширади. Файллар рўйҳати. Пробеллар билан ажратилган файлларнинг номидан ёки универсал символли конструкциялардан иборат бўлиши мумкин. Open компьютер номи- Кўрсатилган компьютер билан алоқа боғлашни амалга оширади. prompt - mget ёки mput буйруқларини ишлатганда prompt буйруғи ftp дастурига ҳар бир файлни жўнатиш учун ишлатувчидан тасдиқлов олиш кўрсатмасини беради. Pwd - Экранга масофада жойлашган компьютердаги жорий каталог номини чиқаради. Quit - уланувни ёпиб ftp дан чиқишни амалга оширади. User - ишлатувчи номи- Системага кириш учун масофада жойлашган компьютерга ишлатувчининг номини юборади. Сеанс вақтида агар олдин Сиз ўз номингизни ва паролингизни нотўғри киритган бўлсангиз, қайтадан системага кириш учун ишлатилади. FTP нинг аноним протокрли номга ва паролга эга бўлмаган фойдаланувчиларга хам баъзи бир файллардан фойдаланиш имкониятини яратади. Бундай аноним фойдаланувчилар фақатгина гет (файлларни нусҳалаш) буйруғини ишлата оладилар. Янги файлларни системага ёзиш ва мавжуд файлларни ўзгартиришга уларга руҳсат берилмаган. Аноним протоколда фойдаланувчининг маҳсус номи anonymous ҳосил қилинади. Бунинг учун ftp дастурини ишга туширишганда фойдаланувчининг номи сифатида anonymous киритилиши лозим бўлади. Бунда ftp дастури парол сифатида ҳар қандай символлар кетма-кетлигини ҳам қабул қилаверади. Парол сифатида ўз электрон почтангиз номини кўрсатсангиз мақсадга мувофиқ бўлади. Системага anonymous сифатида кирганинигиздан сўнг,

аноним фойдаланувчилар учун ўқилиши руҳсат этилган файлларни get байруғи орқали ўқиш имкониятига эга бўласиз. Россия худудида жойлашган ва русий файлларни қидириш имконини мингдан ортиқ FTP серверларида амалга ошира оладаган системага қуйидагича кириш мумкин: http :// ftpsearch . city . ru :8101/ ftpsearch . ru . html Кидирув амалга оширилаётганида файлнинг катталигини ва у қайси доменда жойлашганини ҳам кўрсатсангиз бўлади. Кидирув файлнинг номи билан ҳам, унинг таърифи орқали ташкил қилиниши мумкин. Масалан агар Сиз Microsoft Internet Explorer программасини компьютерингизга ёзиб олмоқчи бўлсангиз қидирув қаторида Internet Explorer сўзини ёки файлнинг номини le 4 Setup . exe деб кўрсатишингиз мумкин. Электрон почта ва телеконференция хақида тушунча Электрон почта нима ва у қандай вазифаларни бажара олади? Телеконференция деганда нимани тушунасиз ва у қандай қўшимча имкониятлар яратиб бера олади? Уларнинг бир-биридан фарқи нимада? Нега интернет тизимида хилма хил алоқа воситалари яратилган ва улар қандай мақсадларни амалга ошириш учун хизмат қилади? Бу муаммолар хақида бироз фикрланг ва фикрларингизни дўстларингиз билан бўлишинг. Ушбу матннинг муаллифлари учун хам тармоқ тушунчаси билан танишиш электрон почта орқали мулоқот қилишдан бошланган десак, жуда тўғри фикрни ифодалаган бўлар эдик. Уни кўпинча халқ тилида халқаро термин e - mail деб аталинади. Лекин шуни айтиб ўтиш керакки, электрон почтанинг имкониятлари фақатгина бир-бирига ёзишмалар юбориш билан тугалланмайди. У орқали телеконференцияларда, суҳбатларда, фикр алмашинувларда, тортишувларда иштирок қилиш ва биржи операцияларида қатнашиш мумкин. Хаар бир алоқа воситаси сингари электрон почта хам

ўзининг кучли ва кучсиз томонларига эга. Буни аниқлаш учун қуйидаги жадвал билан танишиб чиқамиз: Электрон почта орқали юборилган маълумотлар бир пунктдан иккинчига бир неча секундлардан бир-икки кун давомида етиб бориши мумкин. Электрон почта асинхрон маълумот узатиш тури киради, чунки бунда телефон алоқасига ўхшаб, узатувчи ва қабул қилувчи бир вақитнинг ўзида маълумот қабул қилишлари ва узатишлари шарт эмас. Электрон почта орқали маълумотлар юбориш билан шуғулнаётган бўлсангиз, қуйидаги қоида ва маслаҳатларга риоя қилсангиз жуда хам соз бўлади: 1. Электрон почтани юборишдан олдин унинг матни ёзилишини, маъносини, стилистикасини, грамматикасини бир неча марта ўқиб чиқиб, тўғрилигига ишонч ҳосил қилгандан сўнггина жўнатинг; 2. Кабул қилувчига нисбатан пассив-нейтрал кўринишда бўлган маълумотларгина Электрон почта орқали жўнатинг, чунки Сиз унинг почтани олган пайтдаги руҳий холатини унчалик яхши билмайсиз; 3. Хеч қачон электрон почта орқали бировлар билмаслиги мақсадга мувофиқ бўлган маълумотларни жўнатманг, чунки унинг бировлар қўлига тушиб қолиш эҳтимоли жуда ҳам юқори; 4. Бировни хафа қилиши ёки кимгадир хавф туғдирувчи маълумотларни электрон почта орқали юборишдан ўзингизни тийинг; 5. Хар хил тушунилиши мумкин бўлган сўзлар ва фикрларни юборишдан жуда хам эҳтиёт бўлинг; 6. Вируси бор деб фараз қилинган маълумотларни электрон почта орқали

олманг, ўқиманг ва асло бировга жўнатманг; 7. Муҳим маълумотлар блокларни катта ҳарфлар билан ёзинг; 8. Сизга электрон почта орқали бир қанча саволлар келса, ар бир саволдан кейин катта ҳарфлар билан жавобни жўнатсангиз ( Reply режимида), Сиз учун ҳам, қабул қилувчи учун ҳам жуда қулай бўлади; 9. Электрон почта орқали бирор-бир кимсага бирор-бир маълумотни жўнатишдан олдин, уни Яна бир марта диққат билан ўқиб ва фикплаб чиқинг, чунки энг яхши фикрлар худди шу пайтда келади. Бу маълумот олувчида бошқача фикр ёки тушунув ҳосил қилмайдими, деган саволни албатта ўзингизга беринг. Электрон почта орқали узатилаётган маълумотлар узатувчидан олувчига етгунча бир қанча тармоқлар орқали саёҳат қилади ва уларнинг бирида иккинчисига узатилади. Тармоқлараро алоқани маҳсус компьютерлар амалга ошириб, улар «амалий шлюзлар» деб аталадилар. Улар иккитармоқ (узатувчи ва қабул қилувчи) орасидаги маълумотларни бир-бирига мослаштириш учун хизмат қиладилар. Хаар бир электрон почта орқали жўнатиладиган маълумотномада To: ( Кимга) From : ( Кимдан) CC: ( Carbon Copy , нусҳаси) BCC: ( Blind Carbon Copy , биринчи адресат кўрмайдиган нусҳаси) Sudject : ( Маълумот маъноси) деган қисмлар бўладики, улар жўнатилаётган информатцияни тўлароқ аниқлаштириш учун ёрдам беради. Ингилизча электрон хатларда баъзи бир қисқартиришлар ҳам ишлатилади. Масалан, В4 ( Before ) - Аввал, BTW ( By The Way ) - Шуни ҳам айтиш керакки, Ундан ташқари, CUL 8 R ( See You Later ) - Кўришгунча, 10 Q ( Thank you ) - Раҳмат, AKA ( Also Known As ) - Сизга шу ҳам маълумки, AFAIK ( As Far As I Know ) - Менга маълумки, FYI ( For You Information ) - Диққатингизга хавола этилади, DK ( Don ’ t Know ) - Билмайман,

IC ( I See ) -Тушундим ва хакозолар. Электрон почтанинг адреси қуйидигича ёзилади: < олувчи номи> @ <домен> . <биринчи даражали домен> < олувчи номи> - фойдаланувчининг почта серверида қайд қилинган номи. Агар Сиз бу номни нотўғри ёзган бўлсангиз Сизнинг хатингиз адресат серверидаги почта мастерига келиб тушади ( Postmaster ). @ - маҳсус символ бўлиб, у фойдаланувчи номини адреснинг бошқа қисмидан ажратиб туради, < домен> адресатнинг почтаси сақланадиган компьютернинг номи. < биринчи даражали домен> икки ёки уч ҳарфдан иборат ном бўлиь у адресат яшайдиган ( ишлайдиган) тегишли давлатни ёки ташкилотни билдиради. Баъзи вақтларда давлат кодидан олдин унинг чап томонида умумий қўлланиладиган географик домен ҳам англатади. Масалан, Тошкентда яшовчилар tosh . uz , Самарқандда яшовчилар эса sam . uz деб белгиланишлари мумкин. Куйида баъзи бир биринчи даражали доменларнинг рўйҳати берилган (бу маълумотлар доменлар хақидаги бўлимда ҳам қисқача берилган эди): Com тижорат ташкилотлари Edu АКШ таълим ва илмий текшириш ташкилотлари Gov АКШ давлат ташктлотлари Int Халқаро ташкилотлар Net Асосий фаолияти Интернет билан боғлиқ ташкилотлар ва провайдирлар Mil АКШ нинг харбий муассасалари Org Нотижорат ташкилотлари Rec Дам олиш билан боғлиқ маълумотлар Store виртуал магазинлар ва складлар Web Фаолияти web билан боғлиқ бўлган фирмалар

Arts Маданий ва бу билан боғлиқ маълумотлар Info ] Информацион хизматлар Firm Фирмалар ва бошқа тижорат ташкилотлари Nom Хусусий маълумотлар Мисол учун қуйидаги электрон адресни кўрсатишимиз мумкин: echo @ zamin . uz бу ерда, echo - олинган маълумотни жўнатувчига қайтариб юборувчи программа- роботнинг номи; zamin - « Заминдор » фирмасининг қисқартирилган номи; uz - бу фирманинг Узбекистонда эканлигини билдиради. Электрон почтани жўнатишдан олдин унга бир нечта қаторлар қўшилади, яъни: • Ушбу маълумот қаердан жўнатилган; • Жўнатилиш санаси; • Жўнатувчининг исми, фамилияси ва унинг почта адреси; • Жавобни жўнатиш лозим бўлган адрес; • Маълумот олувчининг исми, фамилияси ва почта адреси; • Электрон маълумотнинг мавзуси. Мисол сифатида қуйидагини электрон почтадан олинган маълумотни келтиришимиз мумкин: Message-ID : 20011113152254.67710.qmail@wed14703.mail.yahoo.com Received: from [151.198.113.15] by wed 14703.mail.yahoo.com via HTTP; Tue, 13 Nov 2001 07:22:54 PST Date: Tue, 13 Nov 2001 07:22:54 -0800 (PST) From: Hadjiakbar Ayupov ayupovhr@yahoo.com Subject: Re: Hi To: Ravshan Ayupov rayupov@uz.peacecorps.gov In-Reply-To: 20011113040300.7A3D73E820@sun.tps.uz

MIME-Version: 1.0 Content-Type: text/plain; charset=us-ascii Электрон почта билан ишлашнинг жуда қулай бўлган программаларидан бири Microsoft Internet Mail бўлиб , у бепул тарқатилади ва Windows операцион системаси билан биргаликда ишлашни амалига ошириб беради . Программа ўрнатилишида провайдердан олинган бир қанча маълумотларни киритиш лозим бўлади. From : майдонига ўз номингизни киритасиз, почта адресингизни ёзиб қўясиз, ва шундан сўнг программа Сиздан кириш ва чиқиш серверларининг адресларини киритишни сўрайди. Бунга жавобан Сиз киритиш майдонида провайдердан олинган почта компьютери номини киритасиз. Сизга келган почта Сиз талаб қилмагунингизча почта серверида сақланади. Талабингиз уни Сизнинг компьютерингизга кўчиришни амалга оширади. Сизни бегона кўзлардан химоялаш учун провайдер Сизга ном ва парол беради. Агар программа Сизда уланиш турини сўраса «Модем ёрдамида» деган имкониятни танлайсиз. Шундан сўнг Internet Mail нинг асосий дарчасини очиб Сообщение менюсидан Параметры буйруғини танлаб оласиз ва созлашни ўзингизга мослаган холда амалга оширасиз. Кабул қилинадиган почта Входяшие деб аталган папкада, тайёрланган ва хозирча жўнатимаган маълумотлар Исходяшие деган папкада, ҳамда жўнатилган почталар Отправленные папкасида сақланади. Папкалар билан ишлаш Файл менюсидаги Папка буйруғи орқали амалга оширилади. Программанинг асосий ойнасида меню, инструментлар панели ва иш майдони бўлиб, унда почта маълумотлари номлари ва хозир танланган маълумот кўрсатиб турилади. Дарчани Вид менюсидаги Область просмотра буйруғидан фойдаланиб вертикал ёки горизантал равишда ўрнатиш мумкин. Электрон почта билан бажариладиган асосий ишлар программанинг асосий ойнаси мавжуд бўлган инструментлар панели тугмачалардан фойдаланиб амалга оширилади. Масалан Создать сообшение тугмасини босилса, қўшимча дарча очилади ва унинг Кому деб номланган киритиш майдонида корреспондентнинг адреси кўрсатилиши керак, Копия майдонида эса яна бир

олувчининг адреси кўрсатилиши мумкин (агар у бўлса), ва нихоят Тема сообшения майдонида почтанинг моҳиятини англатувчи сўзни (сўзлар мажмуасини) киритасиз. Ана шундан сўнг хатингизнинг тўлиқ матнини тузишга киришишингиз мумкин. Ушбу хатга скрепка тасвирли тугмачани босган холда хохлаган форматдаги файлни ҳам қўшиб жўнатишингиз мумкин. Агар авторучка тасвирли тугмачани боссангиз, хатингизга имзо қўйишингиз ҳам мумкин. Имзода исмингизни, ташкилотингиз номини, адресини, иш телефонини кўрсатасиз. Имзолар хатларнинг охирига авоматик равишда қўшиб қўйилади. Ответить отправителю ва Оветит всем деб номланган тугмачалар олинган хатга жавоб ёзиш ва жўнатишга мўлжанланган. Ушбу дарчанинг Тема майдони бошидаги Re : сўзи ушбу хатнинг жавоб хати эканлигини билдиради. Агар Сизга келган хатни бошқа адресатга жўнатиш лозим бўлса, Переслать тугмачаси ёрдамида беради. Бунда Сиз хатга ўзингизнинг изоҳларингизни ҳам ёзиб қўйишингиз мумкин. Ушбу ишларни амалга ошираётганингизда Кому майдони бўш бўлиб, Тема майданида Fm (Ингилиз Forward - жўнатиш) белгиси билан белгиланган хат матни бўлади. Доставить тугмачаси орқали программа почта серверига мурожаат қилади, почтани жўнатади, Сиз учун янги почта бор-йўқлигини текширади. Удалить тугмачасини босиш билан хозирги пайтда ажратиб қўйилган почта маълумотини йўқотишингиз мумкин. Адресная книга тугмачасини ишлатиб, ўзингизнинг доимий коррепондентларингизни адрес китобига ёзиб қўйишингиз мумкин. Ушбу тугмачани босганингизда ҳасил бўлган дарчадаги Создать адрес тугмачасини боссангиз гуруҳ адресини ҳосил қилишингиз мумкин. Агарда олинган почта маълумотингизда матн ўрнига тушунарсиз символлар ҳосил бўлса, демак Сизга жўнатилган хат кодировкасини компьютерингиз тушуна олмаган. Уни ўқиш учун www . design . ru серверидаги автоматик декодердан фойдаланиш мумкин: http :// www . design . ru / free / decoder / index . html

Электрон почта билан ишлашга имкон берадиган бошқа турдаги программаларга Nestcape Messenger, Microsoft Outlook Express, Eudora Pro ( http://www.qualcomm.com/eudora/ ), The Bat! (http:/ www.ritlabs.com/the_bat/ ) лар киради ва Сиз уларни ўрганиб олиш учун лозим бўлган барча билимларга эга бўлдингиз деб фараз қиламиз . Агар Сизга келган электрон почта маълумотларини ўқиш мумкин бўлмаса , билингки ушбу маълумот бошқа кодировкада юборилган ва демак Сиз унинг кодлаштиришини укий олиш имконини яратишингиз лозим . Бунинг учун қуйидаги программаларини қўллашингиз мумкин: http :// ww . agama , com / mailreader / - Mail - Reader системаси ҳар қандай кодировкани ўқиш имконини яратади. http :// www . smartline . ru / software / trsetup . exe - TOT - Recode системаси Хозирги пайтда дунё миқёсида текин электрон почта хизматини таклиф қилувчи жуда кўп компаниялар мавжуд. Масалан, уларнинг баъзиларининг номларини ва адресларини қуйида кўришингиз мумкин: YAHOO http :// mail . yahoo . com WEB EMAIL http://www.wwdg.com/email/ SUPERNEWS http://supernnews.com POSTMASTER http://www.postmaster.co.uk/ FREEYELLOW http://www.freeyellow.com:80 10/ FOCUS-ASIA http://www.focus-asia.com EudoraMail http://www.eudoramail.com Баъзи пайтларда сизнинг эленктрон почтагизга ( почта қутингизга ) жуда кўп ва хилма - хил реклама материаллари , бизнес таклифлар ва бошқа маълумотлар кела бошлайди ва Сиз уларнинг орасидан фойдали маълумотларни ажратиб олишга қийналиб қолисиз . Бундай турдаги

маълумотларни СПАМ деб аталади . Булардан қутулиш учун ўз почта қутингизга фильтр ўрнатишингиз лозим бўлади . Бунда Сиз учун кераксиз бўлган маълумотларнинг автоматик равишда йўқотилиши амалга оширилади . Агар Сизнинг компьютерда ишлаётган ёш болаларга баъзи бир сайтларга ( зўровонлик , секс , наркотиклар ва бошқалар ) киришни таъқиқлаб қўймоқчи бўлсангиз бир қанча программаларни ишлатишингиз мумкин . Масалан Cyber Patrol уларнинг биридир : http://www.cyberpatrol.com Cyber Sitter 99 ҳам http://www.solidoak.com шундай программалар жумласига киради . Агар электрон почтангизни шифрлаб қўйган бўлсангиз , у холда маълумотларни ўқиш учун « калит » ни билишингиз лозим бўлади . Шифрлаш учун Outlook Express ва Netscape Navigator программалари таркибига кирувчи воситаларни ишлатиш мумкин . Шифрлаш ҳақида батафсил маълумот олишни истасангиз қуйидаги адресга мурожат қилинг : http://www.ssl.stu.neva.ru/psw/crypto.html PGP (Pretty Good Privacy) шифрловчи программалар гурухига мансуб бўлиб , уни ишга туширганингизда исмингизни , фамилиянгизни ва электрон почта адресингизни киритишингизни сўрайди . Кейин шифрлов алгоритмини танлашни таклиф қилиб , Сизга шаҳсий умумий ва калит ҳосил қилади . Умумий калитни танишларингизга берсангиз , шаҳсийсидан ўзингиз фойдаланасиз . Ушбу программа хақидаги маълумотларни қуйидаги сайтдан олишингиз мумкин : http://www.geocities.com/SoHo/Studios/1059/pgp-ru.html Телеконференция деган терминнинг маъноси шундан иборатки , Сиз ўзингизни қизиқтирган саволлар ёки муаммолар хақида бошқалар билан ўз компьютерингиз орқали фикр алмаша оласиз . Сиз уларни шаҳсан билмаслигингиз ҳам мумкин , улар бошқа мамлакатда ёки қитъадан ҳам бўлиши мумкин . Сиздан фақат фикр алмашиниш ва мунозара қила олиш қобилияти , суҳбатдош билан умумий тил билиш ва электрон алоқа воситаларидан фойдалана олиш имконияти талаб қилинади холос .

Фойдаланувчилар учун телеконференция жуда кўп йўналишлар бўйича фикр алмашиниш ва мунозара қилиш имкониятини туғдиради . Масалан Реклом компанияси томонидан ташкил қилинадиган телеконференциялар рўйҳати билан www . relcom . ru деб номланган Wed - серверида танишиш мумкин. USENET да ташкил қилинадиган конференциялар қуйидаги бўлим/категорияларга бўлинадалар: Comp - Хисоблаш техникаси, программалаштириш, техник ва периферия қурилмалари хақидаги маълумотларни ўзига қамраб олади. News - Телеконференциялар ва улар билан боғлиқ бўлган программавий таъминот билан боғлиқ маълумотлар. Rec - Санъат, қизиқиш ва бошқа йўналишлар билан боғлиқ маълумотлар мажмуаси. Sci - Илмий-техник фаолият билан боғлиқ маълумотларни ўзига қамраб олади. Soc - Ижтимоий масалаларга бағишланган маълумотлар. Talk - Хилма-хил мунозарали масалалар билан боғлиқ йиғилиш конференциялар ва семинарлар Misc - Бошқа категорияларга кирмайдиган маълумотлар мажмуаси. Alt - Хилма-хил альтернатив ва традицион бўлмаган мавзуларга бағишланган мунозаралар. Relcom - Рус тилида ташкил қилинган конференциялар. Реклом томонидан ташкил қилинаётган янгиликларни қуйидаги адрес бўйича олиш мумкин: http :// www . relcom . ru / News / Groups . html . ru bionet - Биологларга бағишланган телеконфкренциялар. Biz - Бизнесга бағишланган телеконфкренциялар. Helpnet - Физиклар учун ташкил қилинган телеконфкренциялар. Ieee - Электротехника ва радиоэлектроника бўйича мунозаралар. Gnu - Текин программа таъминоти бўйича ўтказиладиган мунозаралар.

k12 - Талаба ва ўқитувчилар учун ташкил қилинадиган телеконфкренциялар. Телеконференциялар ташкил қилишда янгиликларни тарқатиш қуйидаги усулда амалга ошади: ўз маълумотларини ўртоқлашмоқчи бўлган шахс маҳсус форматдаги хатни янгиликлар серверига (маҳсус компьютерга) жўнатади. Бу маълумот қайта ишланганидан сўнг, ушбу мавзуга (янгиликлар гуруҳига) ёзилган бощқа серверлар орасида тарқатилади. Янгиликлар сервери ўзига яқин бўлган қўшнисини топиб, унга ҳам йиғилган янгиликларни узатади. У ҳам ўз навбатида кейинги қўшнисига узатади ва бу жараён кўп марта қайтарилиб, бир жойдан юборилган хат бутун дунё бўйича тарқалади. Демак, тегишли конференцияга ёзилган шахслар бу маълумотлар билан танишиш имкониятига эга бўладилар. Телеконференцияларнинг тўлақонли қатнашчиси бўлиш учун Internet Explorer ва News Netscape деб номланган программалар билан яқиндан танишиб чиқишингиз керак бўлади. Агар бирор бир мавзу Сизни жуда ҳам қизиқтираётган бўлса ва у компьютерингиз серверида мавжуд бўлмаса, ўз тармоқ администраторингизга мурожаат қилинг. У Сизни ҳам (ёки серверни) тегишли рўйҳатга қўшиб қўяди. Баъзи бир янгилик гуруҳлари пулли бўлгани учун, талан қилинаётган инфортция ҳажмига қараб, маълум бир маблағ тўлашингиз лозим бўлади. Сиз учун керакли бўлган янгиликлар билан боғлиқ телеконференцияларни топиш учун маҳсус янгиликлар гуруҳи каталогини диққат билан кўриб чиқишингиз керак бўлади. Рус тилидаги янгиликлар иерархиясини масалан, relcom.commerce деб номланган гуруҳдан топишингиз мумкин. Агар янги фойдаланувчи бўлсангиз қуйидагиларга ёзилиб олишингиз фойдадан холи бўлмайди: relcom. newuser, relcom.netnews, relcom.answers. Интернетдаги гуруҳли маълумот алмашинишнинг бощқа усули ҳам мавжуд, уни тарқатув рўйҳати ( mailing list ) деб аталади. Бунда маълумот рўйҳатда аниқланилган ва олдиндан аниқ бўлган адресатларгагина боради. Демак, маълум бир ташкилотда, керкакли одамлар доирасида, конфиденциал кўринишдаги ёки

мутаҳассислар бьилан ўтказилиши лозим бўган телеконференцияларни шу усулда ташкил қилинган мақсадга мувофиқ бўлади. Internet Explorer News ва Nestcape News маълумотларни ўқиш, уларни ва жўнатиш учун умуман бир хил имкониятлар яратадилар. Агар Microsoft нинг янгиликлар билан ишлайдиган программаси Internet Explorer броузерининг программа менюсидан ишга тушириса, Internet Explorer программаси Nestcape Navigator броузери менюсидан ишга туширилади. Nestcape Navigator нинг янгиликларни ўқиш ва қабул қилишга мослаш қуйидагича амалга оширилади. Options менюсидан Mail ва New Preferences пунктни танлаб олинг ва очилган Preferences диолог дарчасидан Servers ни танланг. Кейин News ( NNTP ) Server майдонини топинг ва унга провайдерингиздаги янгиликлар сервери номини киритинг. Янгиликларни ўқиш учун шунинг ўзи ҳозирча етарли бўлади. Nestcape News га ёзиладиган маълумотлар номининг сонини Servers даги Massages at time майдонига киритинг. Кичикроқ сон кўрсатсангиз, компьютерингиз тезроқ ишлайди. Янгиликларни ўқиш учун Window менюсидаги Nestcape News пунктни танлаб оламиз. Nestcape News янгиликлар сервери билан боғланиб, янги дарча очади ва мақолаларнинг номлари рўйҳатини экранга чиқаради. Янгиликларни ўқийдиган Nestcape Navigator программасини ишга туширишнинг бошқа усули ҳам мавжуд, унда буйруқлар қаторида қуйидагини териш керак: Hetscape - news Бу холда керакли дарча дарҳол очилади. Nestcape News дарчаси уч асосий бўлимдан иборат. Улар шартли равишда «янгиликлар гуруҳи», «мақолалар номи» ва «мақола матини» деб аталади. Агарда сичқончанинг ўнг тугмачаси билан News Server белгисини туртсангиз, контекст меню оласиз ва унда сервердаги барча янгиликлар рўйҳатини оласиз, ҳамда уларнинг баъзи бирларига ёзилиб қўйишингиз мумкин. Nestcape Navigator дарчасининг Sender деган бўлакчасида мақолалар муаллифлари номлари келтирилади. Агар бу номлар бироз

сурилган бўлса, демак уларнинг маъноси асосий мақола билан узвий боғлиқ бўлади. Агар бирор-бир мақолага жавобни ўчириб ташламоқчи бўлсангиз, сичқончани <-> (минус) белгисида туртишингиз зарур бўлади. Мақолалар матнида сичқончанинг ўнг тугмачаси билан туртсангиз, Сиз мақолага жавоб беришнинг сўровли менюсини кўрасиз: Post Reply - конференцияга жавоб жўнатинг. Mail Reply - мақола муаллифига хусусий жавоб жўнатинг. Post and Mail Reply - юқоридагиларнинг иккисини хам килинг. Forward - мақола қандай бўлса шундай жўнатинг. Forward Quoted - цитата жўнатинг. Internet News да ишласангиз, уни мослаштириш учун Новости асосий дарчасининг менюсидан Параметры буйруғини танлаб олиш лозим. Сервер кўрсатгичини очиб, ҳамма майдонлар тўғри тўдирилганига ишонч ҳосил қилиш керак. Сервер новостей дарчасида янгиликлар қабул қилинадиган барча серверлар рўйҳати мавжуд бўлиши лозим. Добавить тугмачасини босиб, сервер хақидаги маълумотларни киритишга ўтамиз. Свойства сервера новостей дарчасида Обшие кўрсатгичини очамиз. Сервера новостей майдонида янгиликлар серверининг номи ёзилади. Агар провайдер янгиликлар серверига кириш учун Сизни ном ва парол билан таъминлаган бўлса, уларни ҳам Параметры входа булимида кўрсатиш керак бўлади, акс ҳолда уни шундайлигича қолдириб, Исползовать бўлимида По умолчанию имкониятини танлаш керак бўлади. Энди Internet News ҳар бир ишга туширилганида автоматик равишда янгиликлар серверини сўрай бошлайди. Подключение бўлимида Сиз уланиш усулини танлайсиз ва серверга автоматик равишда уланиш зарурми ёки йўқлигини кўрсатасиз. Янгиликларни автоматик равишда серверга уланиб олиш имконияти Сизни провайдерга доимо қўнғироқ қилиш заруриятидан халос қилади ва бу холда барча ишлар автоматик равишда амалга оширилади. Энди янгиликлар рўйҳатини олишни кўриб чиқамиз. Бунинг учун Новости менюсидан Группы новостей буйруғини танлаймиз ёки Ctrl - W

тугмачалар комбинациясини босамиз. Бунда тегишли дарча очилиб, янгиликлар гуруҳи ҳосил бўлади. Рўйҳат бўйича харакатланиш мумкин ва агарда уларнинг бири билан қизиқсангиз, унинг номига сичқончани келтириб икки марта туртасиз ёки Подписка тугмачасини босасиз. Асосий дарчанинг киритиш зонасида мавзу билан боғлиқ сўзни киритсангиз ҳам тегишли гуруҳни топишингиз мумкин. Танланган гуруҳлар рўйҳатини кўриш учун Подписка белгисини очасиз. Янги маълумот гуруҳларни Новые майдонини очиб кўришингиз мумкин. Сброс тугмачаси янгиликлар тўғрисидаги маълумотларни қайтадан юклайди. Дарча ОК ёки Переход тугмачалари орқали ёпилади. Юқоридаги ишларни тўғри бажарсангиз, танланган онференциянинг ўқув дарчасига келасиз. Internet News бирмунча вақт мақолалар номларини ёзиб олиш билан банд бўлади, кейин эса уларнинг рўйхатини икки қисмга бўлинган асосий ойнага чиқаради. Асосий ойнанинг юқори қисми янгиликлар номлари билан ишлаш учун мўлжалланган, пастки қисми эса янгиликларрни ўқиш учун ишлатилади. Ҳохлаган вақтда асосий ойнининг юқори қисминидаги менюда Сиз обуна бўлган барча гуруҳларни кишингиз мумкин. Булрдан ташқари экранда инструмантлар панели мавжуд бўлиб, ишлатган ҳолда янги маълумотлар ҳосил қилишингиз, жавоб ёзишингиз ёки мақола ҳақида ўз фикрларингизни билдиришингиз мукин. Программадан чиқиш учун янгиликлар гуруҳи дарчасини ёпишингиз керак бўлади. Янги телеконференция яратаётган ўзига хос тартибга риоя қилиш зарур бўлади. Ушбу қоидалар хафтасига бир марта янги фойдаланувчилар учун нашр қилиниб туради. Унда телеконференция мақсади, музокара қилинадиган масалалар ва саволлар, жўнатиладиган файлларнинг максимал катталиги ва бошқа турдаги маълумотлар кўрсатилади. Тижорат туридаги маълумотлар учун русий забон тармоқда relcom . commerce ичида маҳсус гуруҳлар мавжуд бўлади. Агар Сиз бирор-бир нарсани сотмоқчи ёки сотиб олмоқчи бўлсангиз, тегишли гуруҳни танлангда, сўнгра унга ёзинг ёки уни ўқинг. Бу ишингиз учун ҳеч қандай маблағ талаб қилинмайди.

Релкомнинг янгиликлар гуруҳига тегишли уставлар қуйидаги адреслар бўйича топилиши мумкин: ftp://ftp.relcom.ru/relcom/charters/ ёки http :// www . kiarchive . ru / pub / relcom / charters Телекрнференциялар билан биринчи бор ишлаётганларга улардан олдин бир неча марта жавоб берилган саволларга жавоб олиш муҳим бўлади . Шунинг учун ҳам бундай турдаги саволларга ҳар доим жавоб бериб юрмаслик учун бу саволлар ва уларнинг жавоблари олдиндан тайёрлаб қўйилган , уларни FAQ - Frequentry Asked Questions ( тез - тез сўраб туриладиган саволлар ) деб аталади . Булар ҳам доимий равишда нашр қилиниб турилади . Агар Сизни FAQ қизиқтирса , уни ftp://rtfm.mit.edu адресли ftp - серверидан топишингиз мумкин . Ундаги /pub/usenet. Каталогидаги барча янгиликлар гуруҳларига мансуб FAQ ларни топишингиз мумкин . Телеконференцияларда маълумот ахтариш Alta Vista ( altavista.digital.com ) серверидан фойдаланиб амалга оширилиши мумкин . У барча мақолаларни қайта ишлашни амалга ошириб , улар ҳақида маълумот тўплайди . Alta Vista ёрдамида қидирув уюштириш учун Search рўйҳатида Usenet ни танланг . Натижавий дарча тўрт устундан иборат бўлиб , ундан L харфини боссангиз ўз серверингизда мақоланинг тўлиқ матнини оласиз , B харфини боссангиз Alta Vista серверида мақоланинг матнини оласиз . Рус тилида ифодаланган маълумотларни топиш сервернинг қуйидаги адресида хал қилинган : www.cti.ru ёки http://www.cti.ru/alya.html USENET га WWW ор қа ли кириш имкониятини яратадиган WWW қидирув серверларидан яна бири Deja News сервери бўлиб , у жуда ҳам катта хажмдаги информация тўпламлари билан ишлайди . Ушбу сервернинг

қидирув системаси жуда қувватли бўлиб , хилма хил кўринишдаги маълумотларни қидириб топишга имкон беради . Унинг манзилгоҳи http://www.dejanews.com Рус тилидаги телеконференцияларни ташкил қилишга мисол қилиб қўшимча равишда Demos компаниясини , RELIS (Relcom Information Service) коммерция телеконференцияларини ва FIDONet ларни келтириш мумкин . Агар телеконференция янгиликларини олишда Microsoft Internet Explorer системасидан фойдаланишни истасангиз , Microsoft Outlook Explorer ни қўллаган холда Outlook Explorer ни мослаштириб олишингиз лозим бўлади . Агар телеконференция янгиликларини олишда Nestcape Communicator системасидан фойдаланишни истасангиз , у холда янгиликлар билан ишлашга мўлжалланган Netscape Messenger Center ни қўллаш учун Netscape Collabra программасини тегишли белгичани ишлатган холда ишга туширишингиз ва мослаштириб олишингиз лозим бўлади . World Wide Web да ишлашнинг асосий усуллари . Дунё миқёсидаги компьютерлараро информацион алоқа тармоғи – WWW (World Wide Web) Интернет тармоғининг информацион сервер хизмати бўлиб , у гипертекст технологияси асосида ташкил қилинган . Ушбу система билан ишлашни бошлаш учун бир неча хил усулни қўллаш мумкин ва биз уларнинг бир қанчасини кўрсатиб ўтишга харакат қиламиз . Масалан , бир усулда унга telnet протоколининг info.cern.ch адреси орқали кирилиши мумкин . Бу система Сизни автомотик равишда «кўриш программаси» - browser деб аталган мижоз-программага олиб киради. Умуман айтганда browser деб аталадаган программалар гипертекст ўқий олувчи ҳар қандай программалардир. Гипертекст шундай тузилишга эга матнки, унинг олдиндан аниқланилган сўз бўлакларини хохлага бир вақтда очишимиз ва улар билан боғлиқ қўшимча маълумотларни

олишимиз мумкин. Яъни, ушбу сузлар матн, файл, расм ёки бошқа турдаги хужжатлар учун кўрсатгичдир. WWW мижозлар кўпинча гипертекст ўқийдиган программалар бўлганлиги учун уларнинг барчасини «кўриш программалари» деб аталади. Кўриш программаларининг яхши бир манбаи бўлиб аноним FTP протоколининг info . cern . ch адреси хизмат қилиши мумкин. У ерда pub / www / bin каталогидаги бир қанча программаларни топишингиз мумкин. Масалан, WWW - қатор бўйича кўриб чиқиш программаси, ervise - X Windows System учун кўриб чиқиш программаси, cello - Windows учун кўриб чиқиш программаси ва хоказо. Демак WWW Интернетдаги барча фойдали маълумотларни гупертекст хужжатлари кўринишида ифодалашдар. WWW билан ишлашни бошлашдан аввал у билан боғлиқ хужжатларни ўқиб чиқсангиз жуда ҳам соз бўлади. Бунинг учун www нинг кўриб чиқиш программасини ишга тушириб, manual буйруғини беришингиз лозим бўлади. Бунда Сиз системанинг барча имкониятларини кўриб чиқишингиз мумкин бўлади. www нинг қаторли кўринишдаги программасини ишга тушириш учун қуйидаги буйруқлардан бирини беринг: telnet info.cern.ch ёки www Биринчи буйруқ CERN даги очиқ кўриш программасини ишлатиш учун ва иккинчи буйруқ жойдаги мижозни ишлатиш учун . Бунда Сиз қуйидаги қаторни оласиз : 1-7, Back, Up, <Return> for more, Quit, or Help Сонлар қайси хужжатни танлаётганингизни билдиради , Back - олдинги хужжатга қайитишни билдиради , Up - жорий хужжатнинг олдинги бетига ўтилишини билдиради , Enter - орий хужжатнинг кейинги бетига ўтилишини билдиради , Quit - www дан чиқишини англатади ва Help - ёрдам системасини ишга туширади .

Бундан ташқари , ишни анча осонлаштирадиган қуйидаги бошқа буйруқлар мажмуаси ҳам мавжуд : Ho me - www - га кирганингизда кўрган бошланғич саҳифангизга ўтишни амалга оширади. Recall - Сиз олдин танишган барча хужжатларга қайтиш имконини яратади. Бу буйруқ Сиз кўриб чиққан хужжатларнинг номи ва тартиб рақамини экранга чиқаради. Сиз унга жавобан яна recall ни териб ундан сўнг хужжатнинг тартиб рақамини терасиз. Яъни recall 8 десангиз, ушбу рақамли хужжатга келасиз. Next - Р – йхатдаги кейинги мақолага олиб келади. Previous Руйҳатдаги олдинги маколага олиб келади. Top - жорий хужжатнинг биринчи экранига олиб келади. Bottom - жорий хужжатнинг охирги экранига олиб келади. Print - жорий хужжатни чоп қилади.  файл номи - жорий хужжатни файлга ёзиб олади. >> файл номи - жорий хужжатни мавжуд файлга қўшиб қўяди. Mosaic программаси Ушбу программа WWW ни кўриб чиқишда ишлатиш учун барпо қилинган ва у ишловчи, ҳамда Интернет ораисда мультимедиа-интерфейс ҳосил қилади. У гипермедиа воситаси бўлиб, матнни, товушни, оддий тасвирни ва видео-тасвирларни қайта ишлашга имкон беради. Лекин бунинг учун Интернет билан тўғридан - тўғри уланиш лозим бўлади. Mosaic программасининг бошқа системалар учун ишлатиладиган версияларни аноним FTP протоколининг ftp . ncsa . uiuc . edu адреси бўйича олишингиз мумкин. Унинг хилма-хил версиялари бир биридан фарқ қилгани учун ушбу программанинг умумий жиҳатларинигина кўриб чиқамиз. Программа асосий дарчасининг юқори қисмида меню қатори бўлиб, агар улардан бирига сичқонча кўрсатгичини олиб бориб, тугмачасини боссак, менюнинг бир қанча пунктлари ҳосил булади. Кайси пунктни танласак, ўша пунктга сичқон кўрсатгини олиб келишимиз лозим бўлади. Меню қаторининг пастида

Document title (хужжат номи) деган қаторни ҳам кўришимиз мумкин. Document URL ( Uniform Resource Locator - ресурсларнинг универсал локатори ) майдонида ушбу хужжатнинг тури ва у қанрдалиги кўрсатилган бўлади. Back тугмачасини босиш билан олдинги кўриб чиққан хужжатингизга қайтасиз. Help ёрдамида эса ҳар қачонгидай, ёрдам системасини ишга туширасиз. Интернетда навигация қилишнинг яна бир усули Navigate менюсини ишлатишдир. Агар унда Internet Resources Meta - Index деб аталган пунктни очсангиз, хилма-хил ресурслар рўйҳатини кўрасиз: World Wide Web , WAIS , Gopher ва TELNET . Ундан ташқари Сиз The Whole Internet Cataiog (Интернетнинг тулик каталогига) ва Global Network Navgator ( GNN ) ларни ҳам кўришингиз мумкин. Global Network Navgator O ’ Reilly & Associates журналининг электрон версияси бўлиб, тармоқ бўйича мутаҳассислар учун керак бўлган маълумотлар мажмуасидир. The Whole Internet Cataiog эса «ресурслар каталогининг» электрон версиясидир. Бунда нафақат тегишли ресурсларнинг борлигини билиш, балки уларга мурожаат қилиш ҳам мумкин. Керакли янги ресурсларни топиш учун Internet Resources Meta - Index деб аталган пунктнинг « What ’ s New » руйҳатини кўриб чиқиш фойдали бўлиши мумкин. Агар Сиз Navigate менюсини очсангиз, навигациянинг бир қанча маҳсус усулларини (албатта тегишли тугмачалардан фойдаланган ҳолда) ишлатишингиз имкон яралади. Булар қуйдагилардир: Add Current to Hotlist - «иссиқ» руйҳатга олинган маълумотларни қўшиш. Бунда Сиз учун кейинчалик керак бўлиши мумкин бўлган ва Сиз тезлик билан топишингиз лозим бўлган маълумотларни алоҳида руйҳатда сақлаш имкониятига эга бўласиз. Улардаги маълумотлар билан ишлаш учун эса дарчадаги бошқа тугмачаларни ҳам ишлатишингиз мумкин. Масалан, жорий хужжатни «иссиқ» руйҳатга қўшиш учун Add Current тугмачасини ишлатасиз, танланган хужжатни «иссиқ» руйҳатдан олиб ташлаш учун Remove тугмачасидан фойдаланишингиз мумкин, «иссиқ» руйҳатни e - mail орқали бошқаларга жўнатиш учун Mail To тугмачасини ишлатасиз.

Window History - дарчанинг тарихини сақлаш. Сиз ушбу дарчада кўриб чиққан барча хужжатларингиз руйҳатини оласиз New Window - бошланғич саҳифанинг яна бир янги дарчасини ҳосил қилиш. Clone - жорий дарчасининг нусҳаси бўлган янги дарчани ҳосил қилиш. Булардан ташқари, Mosaic прогрраммаси WWW нинг ҳар қандай турдаги хужжатига ўзингизнинг шаҳсий материлларингизни ёки крмментарийларни (аннотацияларни) киритишга имконият беради. Сизнинг аннотациянгиз хужжат охирига гипертекст алоқаси орқали ёзилб қўйилади. Уни қайта ўқиш учун ушбу алоқага туртишингиз лозим бўлади. Аннотация ҳосил қилиш учун Mosaic программасининг асосий қаторидаги Annotate менюсининг Annotate пунктини танланг ва киритиладиган матнни Enter for annotation text майдонига киритинг. Clean State тугмачаси орқали барча ёзилганларни ўчириб юбориш мумкин. Матнни киритиб бўлгандан сўнг уни сақлаш учун Commit тугмачасини, сақлашни хохламасангиз Dismiss тугмачасини босишшингиз лозим бўлади. Аннотацияни таҳрирлаш учун уни бўягандан сўнг Edit This Annotation деган тугмачадан фойдаланасиз. The Whole Internet Catalog ( Интернетнинг тўлиқ каталоги) бошқа бир қанча серверлар билан алоқани амалга ошириб беради. Масалан, Gopher серверлар билан FTP серверлар билан TELNET серверлар билан WAIS серверлар билан ва хоказо. WWW кўриб чиқиш программаси билан ишлаётганда қидирув учун Find буйруғи ишлатилади. Унинг кўриниши қуйидагича FIND < keywords > Бу ерда < keywords > қидирув нима асосда амалга ошишини кўрсатиб берадиган сўзлар кетма-кетлигидир. Ушбу буйруқни териб Enter ни босганингиздан сўнг тегишли дарча ҳосил бўлади ва Сиз унда тегишли < keywords > ни терасиз. Телеконференцияларни ўқиш учун Starting Points for Interne Exploration ( Интернетда

кидирув буйича бошлангич нукталар ) хужжжатидаги Data Sources By Service ( Хизматлар бўйича маълумот манбаълари ) руйҳатидан фойдаланишингиз мумкин ёки қуйидаги адресдан ҳам топишингиз мумкин : http://info.cern.ch/hypertext/Datasource/News/Group/Overview.html Сиз телеконференцияларни ўқиб олишингиз учун телеконференциялар сервери ( NNTP- сервер - Network News Transfer Protocol ) Сиз ишлаётган системадаги мавжуд бўлиши ёки Сиз бу сервер билан мулоқот қилиш имкониятига эга бўлишингиз керак . Ушбу саҳифада Сиз телеконференцияларнинг иерархик руйёатини кўрасиз ва ундан кераклигини танлаб оласиз , ҳамда қидираётган мақолангизни топиш имкониятига эга бўласиз . Агар Сизга тўғридан - тўғри бирор - бир ресурс манбаига ўтиш лозим бўлса , у ҳолда go буйруғи ва URL ресурсини топишга иакон берадиган адресни кўрисатишингиз лозим бўлади . Масалан , O’Reilly&Associates нашриётининг Gopher- серверига ўтиш учун қуйидаги буйруқни беришингиз керак бўлади : Go gopher://gopher.ora.com Бу ерда go буйруғидан сўнгги тузилма URL дир . Демак , навбатдаги муаммо URL л ар қандай қилиб тузилишини кўриб чиқишдир . FTP ресруслари учун URL қуйидаги кўринишда бўлади : File:// ишловчи __________ номи@internet ном / йўл Бу ерда internet ном - Сизга керак бўлган сервернинг номи ва йўл - керакли файлнинг номи . Агарда йўлни кўрсатмасангиз , кўриб чиқиш программаси Сизга FTP – сервернинг асосий каталогини кўрасатади . Ишловчи номи ва @ символ тушириб қолдирилса ҳам бўлаверади . Масалан , ишловчи номи ftp бўлган foo.bar.edu серверига кириш учун қуйидаги URL ишлатилиши мумкин : File :// ftp @ foo . bar . edu TELNET ресурслари учун URL қуйидаги форматда бўлиши мумкин: telnet :// internet ном : порт

Бу ерда internet ном - сиз киришингиз керак бўлган компьютернинг номи. Порт – ни ишлатмаса ҳам бўлади, у фақатгина Сизга керак бўлган TELNET сервери ностандарт портни ишлатгандагина зарур бўлиши мумкин. Gopher ресруслари учун ҳам URL қуйидаги форматда бўлиши мумкин: Gopher :// internet ном : порт Масалан MTV Gopher сервери билан TELNET бўйича уланиш учун қуйидаги URL ишлатилади: gopher :// mtv . com Телеконференциялар учун URL қуйидаги кўринишга эга: News : конференция номи Мисол учун қуйидагини келтириш мумкин news : alt .3 d Гиперматнли саҳифани ўқиш учун қуйидаги URL формати ишлатилади: http :// internet ном/йўл Бу ерда internet ном - сизга кепрак бўлган сервернинг номи ва йўл - керакли файднинг номи ва унга борадиган йўл. Шуни ҳам эсда тутингки, URL сиз учун керак бўлган маълумотга бориш йўлидир. Кейинчалик ҳам бу маълумотлар сизга керак бўлиш эҳтимоли юқори бўлса, бу URL ни ўзингизнинг «иссиқ руйҳат» ингизга қўшиб қўйинг. WWW тармоғидаги русий забон Интернет ресурсларининг холатини қуйидаги каталогда кўришингиз мумкин: http :// www . ru Интернетнинг бошқа фойдали амалий дастурлари. Бир фикрлаб кўрингчи, юқорида айтиб ўтилган дастурлардан ташқари интернет тизимида яна қандай фойдали амалий дастурлар яратиш мумкин? Улар қандай турдаги ишларни амалга ошириб беришини кутиш мумкин? Яъни ушбу муаммо бундай қўйилиши мумкин: нима қилинса,

фойдаланувчиларга яна хам яхши имкониятлар яратилади ва уларнинг ишини қандай қилиб янада яхшилаш мумкин? Маълумки, тармоқ программалари компьютерларга уларнинг IP адреслари орқали мурожаат қиладилар. Фойдаланувчилар эса номларни ишлатишни кўрадилар. Шунинг учун ҳам икки томонни келиштириш учун номларни адресларга ўзгартириб бера оладиган маҳсус программа зарурдир. Ушбу муаммо DNS серверларини яратиш орқали хал қилинган. Уни домен номлари сервери деб аталади. Демак, DNS серверлари - домен номларини IP адресларга айлантириб беришни амалга оширадиган программадир. Бундай серверлар Интернетдаги минглаб компьютерларда ишлайди ва бирор бир программага узоқ масофада жойлашган компьютер билан уланиш зарур бўлиб қолса, у биринчи навбатда ўзинг энг яқин бўлган DNS сервери билан уланади ва у орпқали керакли номга мос бўлган IP адресни топиб беришни сўрайди. Кўпинча DNS сервери учун алоҳида компьютер ҳам ажратилиши мумкин. DNS серверлари иерархик тузилмага эга бўлиб, домен номлри хилма-хил серверларда жойлашган компьютерлардаги тармоқ маълумот базасидир. Улар бир бирлари билан алоқа қилган ҳолда ҳоҳлаган адресга мос номни аниқлашлари мумкин. Компьютер номини адресга айлантиришни ҳоҳлаган амалий программа DNS серверига сўров билан мурожаат қилади. Интернетга уланиш ва у билан бемалол ишлаш имкониятига эга бўлиш учун Windows га TC P / IP Интернет протокилини ўрнатишингиз керак бўлади. Бунинг учун TCP - менеджер деб номланган программани ишлатишингиз зарурдир. Ушбу программа компьютерни провайдерга улаш жараёнини амалга ошириб, қуйидагиларни бажаради: модем провайдер томонидан кўрсатилган телефон рақамига қўнғироқ қилиб у билан уланишга харакат қилади, қарши томондаги модемнинг жавобини олиш харакатини қилади, унга жавоб беради ва керакли саволни беради, у билан маълумот алмашиниш сеансини ўтказади, компьютерлар орасидаги алоқани амалга оширади, Сизга провайдер томонидан берилган номингизни ва паролни киритишни таклиф қилади.

Масалан, Windows -95 ни провайдерга мослаш учун Мой компьютер папкасидаги Новое соединение белгисини икки марта туртасиз. Кейин мастерларнинг кетма-кет дарчаларидан ўтган холга хар гал Далее тугмачасини босиб чиқасиз. Биринчи дарчада янги уланишнинг номини киритасиз ва бунда провайдернинг номини киритишингиз мақсад мувофиқ бўлади. Иккинчи дарчада модемни танлаш ва мослаш лозим бўлади. Унинг тугмачасини босганингиздан сўнг Свойство дарчасини кўрасиз. Унда тегишли протни танлашингиз керак бўлади. Кўпинча ушбу прот COM2 бўлади, чунки COM1 порти анънавий равишда сичқонча билан банд бўлади. Сўнгра динамикнинг овоз баландлигини танлайсиз. Охирги ишингиз маълумот алмашиниш тезлигини танлайсиз. Кейинги Установка связи дарчасида қуйидаги кўрсатгичларнинг ўрнатилганига ишонч ҳосил қилишингиз лозим бўлади: Биты данных: 8 Четность: не проверяется Стоповые биты: 1 Агарда модем трубкани кўтаргандан сўнг узун гудок сигналини кутиши лозим бўлса дождаться сигнала вызова белгичаси ўрнатилиши зарур. Ушбу қилинган ишларнинг барчаси провайдер билан алоқа боғлаш учун қилинади ва шундан сўнггина Интернет билан ишловчи программани ишга туширишингиз мумкин. Броузерлар хақида тушунча Броузер нима ва у қандай ишларни бажаришга имкон беради? Унинг қандай турлари бўлиши мумкин ёки Сиз қандайларини хаётингиз давомида ишлатгансиз? Энг яхши броузер қандай кўрсатгичларга эга бўлиши керак? Хаёт тажрибангиздан ва компьютерда ишлаган дастурларингиз маъносидан фойдаланган холда ушбу муаммоли саволларни хал қилишга харакат қилиб кўринг. Броузерлар деб аталмиш программалар ( browser ёки Web ни кўриб чиқиш имконини яратадиган маҳсус программалар) асл моҳияти бўйича

программа-мижозлардир, яъни WWW - мижоз ( WWW - клиент). Буни бошқача қилиб ҳам айтиш мумкин - browser бу фойдаланувчининг Интернет билан интерактив режимда ишлашига мўлжанланган WWW нинг мижозидир. Броузерларни бир неча ўн хил и мавжуд, лекин уларнинг ичида энг кенг миқёсда тарқалгани Netscape Navigator ва Microsoft Internet Expolorer лардир. Барча броузерлар WWW - серверлар билан маҳсус гипертекст узатувчи протокол орқали мулоқот қиладилар. Унинг номи HTTP - Hyper Text Transfer Protocol бўлиб, бошқа бир матнларни ҳам ўз ичига оладиган гиперматнларни компьютерлараро узатиш учун ишлатилади. HTTP бўйича уланиш жараёни тўрт босқичдан иборат: уланиш, эришиш, талаб қилиш, жавоб олиш ва тугаллаш. HTTP программа-мижози масофада жойлашган компьютернинг 80 рақамли HTTP порт билан TCP / IP уланишни амалга оширади ва сўнгра мижоз HTTP серверига талаб юборади. Сервер жавоб юборганидан сўнг клиент ва сервер мулоқотни тўхтатадилар. HTTP мижоз тегишли HTTP серверидан кўпинча гипертекстли файлни (масалан HTML файл) ёки гепермедиали файлни (масалан, тасвир, видео, товуш, мультипликация) жўнатишни сўрайди. Сервер эса бунга жавобан талаб қилинган файлни байтлар оқими сифатида локал программавий портга жўнатади. Web тармоқдаги фойдаланувчиларга Интернет ресурслари бўлган катта миқдордаги файллардан фойдаланиш имконини яратади. Файлни олиш учун WWW нинг программа-мижоз файлнинг номини, унинг қаердалигини (сайт адресини) ва узатиш усулини (кўпинча HTTP ёки FTP протоколлари) кўрсатса бас. Ушбу элементларнинг комбинацияси ресурсларнинг универсал кўрсатгичи ( URL - Universal Resource Locator ) деб аталади. Интернетдан у ёки бу файлни олиш учун броузер файл қаерда турганлигини ва ушбу файл турган компьютер билан қандай мулоқот қилиш лозимлигини билиши керак. Хозирги пайтда WWW нинг броузерлари HTTP ва бошқа протоколлар, жумладан ftp , Gopher , Archie ва WAIS ларни ишлатадилар. URL таркибига ушбу протоколлар томонидан талаб қилинидиган маълумотлар киради. URL тармоқнинг маҳсус адрес тури

бўлиб, фақатгина тармоқ компьютерини аниқлабгина қолмай, балки ундаги бирор-бир объектни ҳам кўрсатади. У программанинг қандай қилиб тармоқ объектини олиши мумкинлигини ҳам кўрсатади. Куйидаги тармоққа кириш усулларнинг баъзи бирлари келтирилган: News Usenet янгиликлари nntp NNTP протоколи бўйича Usenet янгиликлари prospero prospero коталоглари хизмати file компьютердаги файл mailto электрон почтанинг адресини аниқлаш gopher Gopher протоколи ftp файллар узатиш протоколи http гипертекст узатувчи протокол telnet Telnet сеанси wais WAIS протоколи сервери URL нинг ўзи икки қисмдан иборат бўлади: < тармоққа кириш усули > : <жойлашув> < тармоққа кириш усули> юқоридагиларидан бири бўлиб, кўпинча протоколнинг номи бўлади, иккинчи қисм <жойлашув> эса танланган тармоққа кириш усулига мос бўлган ва объектнинг номи, жойлашуви ва уни тармоқдаги компьютердан олиш усулини аниқловчи маълумотларни ўз ичига қамраб олади. Масалан telnet бўйича URL қуйидагича бўлади: telnet://< фойдаланувчи>:<парол>@<компьютер>порт Агарда асосан WWW ни ишлатилса, кўпинча HTTP қўлланлади ва бунда URL қуйидагича бўлади: h ttp ://< компьютер>:<порт>/<йўл>?<қидирув учун маълумот> Бу ерда < компьютер >да тармоқ компьютерининг номи ёки IP адреси кўрсатилади, <порт> да порт номери келтирилади, <йўл> да керак файлга бўлган йўл ва < қидирув учун маълумот> да қидирув учун қўшимча маълумотлар келтирилади. Агарда < порт> элементи кўрсатилмаса, у ҳолда HTTP протоколи учун аниқланган 80 порт ишлатилади агар Сизга WWW

хақида бу ва бошқа маълумотлар керак бўлса CERN нинг Web - серверига мурожаат қилинг: http :// www . w 3. org / Броузерлар қидирув серверлари хақида ҳам тегишли маълумотларга эга бўлиб, уларнинг бири билан фойдаланиш учун тегишли буйруқни бериш кифоя. Лекин тармоқда ишлаганда кўпинча Alta Vista ва Yahoo га мурожаат қилишни кўпчилик инсонлар хуш кўрадилар. Интернетдаги маҳсус ва мутахасислашган серверлар ҳам мавжуд ва улар бирор - бир мавзуга бағишланган бўладилар. Масалан фамилияси ва номи Сизга маълум бўлган бир танишангизнинг электрон почта адресини топиш зарур бўлиб қолди дейлик. Бу муаммони хал қилиш учун икки сервер мавжуд - Eour 11 ва WhoWhere ? ( www . four 11. com , www . whowhere . com ). Улар тармоқ фойдаланвчиларининг шахсий маълумотларини тўплаш масаласи хал қилиш билан шуғулланадилар. Улардаги мавжуд программавий таъминот керакли шахсни унинг номи, фамилияси, отасининг исми, электрон почта адреси, мамлакати ва шаҳри асосида топишга имкон беради. Интернет ресурслари ва улар билан ишлаш. Интернет ресурси деганда нимани тушунасиз? Интернетда қандай ресурслар мавжуд бўлади ва уларни қандай асосий турларга бўлиб чиқиш мумкин? Нима учун қўшимча ресурслар инсоннинг интернет тармоғи билан мулоқотини янада осонлаштиради ва унга амалий ёрдам беради? Ўз хаёт тажрибангиздан фойдаланган холда ва иш жараёнини осонлаштириш мақсадида қандай қўшимча ресурслар инсоннинг интернет тизими билан мулоқотини осонлаштиришга ёрдам беради деб ўйлайсиз? Интернетда муваффақиятли ишлаш ва ўзингиз учун керакли маълумотларни йиғиш ва ахтариш учун хилма - хил ресурслардан фойдаланишингиз мумкин. Буларнинг баъзиларини олдинги бўлимларда кўриб чиққан эдик. Ушбу бўлимда буларнинг ҳар бири Сизга қандай

имкониятлар яратиб беришини ва мавжуд маҳсус қўшимча имкониятларни ҳам кўриб чиқамиз. 1. Телеконференциялар ва маълумот тарқатиш руйҳатлари ҳам ресурсларнинг маълум бир туридир. Бу ресурслар орқали бошқа ресурсларга йўл топишингиз мумкин. Масалан FAQ лар йиғилган тўпламлар сизга жуда қимматли маълумотларни бериши мумкин. Бирор бир саволингиз бўлса, уни телеконференция орқали барча қатнашчиларга жўнатинг ва сўнгра чидам билан жавобни кутинг. 2. Archie - сервис программаси бўлиб, файлларни номи бўйича қидириш учун мўлжалланилган. Бу системада мавзулар бўйича қидирув амалга ошириш жуда ҳам қийин, лекин бу ишни бажарса бўладиган албатта. Масалан, файлларга номлар берилганда ёки аноним FTP - серверлари ташкил қилаётганда улар маъноси ва моҳияти бир хил бўлган файлларни бир хил каталогга қўйишга харакат қиладилар. Демак, Archie ёрдамида керакли файлларни уларнинг номига қараб, қаердан ахтариш лозимлигини билиб олишингиз мумкин. Дунё миқёсида FTP серверлар кўринишидан архив- компьютерларнинг жуда катта миқдори мавжуд. Уларда бошқа маълумотлар билан бир қаторда, мижозларнинг ишлаши учун зарур бўлган программаларни ҳам топиш мумкин. Файлларни CuteFTP номли ftp - нижоздан, Netscape Navigator ва Microsoft Internet Explorer броузаерларидан фойдаланган холда олиш мумкин. Интернетдаги барча ftp - серверлар аноним бўлмагани учун уларнинг баъзиларига кириш номи ва паролини кўрсатган холда мурожжат қилиш лозим бўлади. ftp - серверларга мурожаат қилиш номи ва парол броузерда қуйидагича кўрсатилади: ftp :// ном : парол@ ftp -сервер номи Бунда броузер серверга ном ва паролни узатиб автоматик равишда алоқани ўрнатади. Агар бу иш тўғри амалга оширилган бўлса, броузернинг асосий дарчасида ftp - сервернинг бошланғич каталоги кўринади ва унда серверга кирган фойдаланувчилар акс этади. Ушбу каталогларда худди ўз компьютерингиз файл системасида ишлаганде ишлайверасиз. Файлни ftp -

сервердан олиш учун у билан уланиш керак, керакли файлни топиш лозим ва бу файлни компьютерингиз қаттиқ дискига ёзиб олиш зарур. Бу ишни бажаришда Web - броузерларни ёки маҳсус ftp -программаларни (уларни ftp - мижозлар деб аталади ) бемалол ишлатишингиз мумкин. Агар Сиз Интернетдан кўпроқ матнларни ўқийдиган бўлсангиз бу иш учун броузерларнинг биринчи танланг ва агарда Сиз кўпроқ файллар жўнатиш ва қабул қилиш билан шуғиллансангиз маҳсус ftp -программани (мижозни) компьютерингизга ўрнатиб олинг. Агар зарур бўлса Windows га жойлашган ftp - мижоз орқали Netscape Communications компанияси серверига мурожаат қилинг ва у ердан Netscape Navigator броузерини ёзиб олинг ва бемалол уни ишлатаверинг. Бунинг учун Пуск тугмачасини туртамиз ва олдин Выполнить кейин Command буйруғни танлаймиз ва сўнгра Enter ни боссак, Windows буйруқлар интерпретаторининг таклифини кўришимиз мумкин. Кейин ftp буйруғини терамиз ва оддий ftp - мижозни ишга туширамиз ҳамда унинг ёрдамида Netscape Communications сервери билан уланишга харакат қиламиз. Уланиш амалга ошганидан сўнг ftp - мижоз экранга таклиф қаторини чиқаради ва биз керакли сервер билан уланамиз, унда керакли файлни топамиз (бизнинг холатда Windows учун Netscape Navigator броузерни) ва уни қаттиқ дискимизга ёзиб олиб, алоқа сеансини тугатамиз. Демак таклиф қаторига қуйидаги буйруқни киритамиз: Open ftp . netscape . com Бунга жавоб тариқасида қуйидаги қаторни оламиз: Connected to ftp 21. netscape . com Кейинги бизга системада қайд қилинишни сўрайдилар: User ( ftp21.netscape.com:(none )): ваҳоланки биз аноним фойдаланувчилар бўлганлигимиз учун a nonymous сўзини киритишимиз керак бўлади . Кейинчалик сервер Сиздан паролни киритишни сўраса , унга жавобан Сиз ўз электрон почтангиз номини киритсангиз маъқул бўлади , чунки бунда ftp нинг администраторига

ишлатувчилар архивини юргазиш осонлашади . Агар ушбу бажарилган ишлардан сўнг сервер қуйидаги жавобни берса , Guest login ok. Access restrictions appiy Бу уланиш амалга ошганини билдиради . Акс холда хаммасини бошидан қайтариш лозим бўлади. ftp сервер билан алоқа сеансида каталоглар бўйича харакатланиш cd буйруғи орқали, жорий каталогдаги файллар руйҳатини олиш эса dir ёки ls буйруқлари орқали амалга оширилади. Танланган файлни олиш учун қуйидаги буйруқни терамиз: get < файлнинг номи> hash буйруғи файлларни узатиш жараёни ва тезлигини кузатиш имконини беради. Агар файлларингиз матнли бўлса ftp - мижоз уларни ASCII режимида узатади, агар программалар узатилса, у холда маълумот узатилишидан аввал binary буйруғини киритиш зарур. ftp - мижознинг жорий холатини аниқлаш учун status буйруғини киритасиз. Буйруқлар мажмуаси бўйича маълумот олиш учун help буйруғидан фойдаланиш мумкин. Файл узатилиши тугалланганидан сўнг уланишни тугаллаш учун қуйидаги буйруқни териш лозим: ftp > bye 221 Goodye ftp - мижозлар орасида энг кенг тарқалгани CuteFTP ( http :// www . cuteftp . com ) бўлиб, унинг интерфейси Windows Проводник ни эслатади. CuteFTP бошқарув учун жуда қулай ва катта имкониятларга эгадир ҳамда у барча имкониятлари батафсил баён қилинган маълумотномага эгадир. Унинг Site Manager деб номланган программаси ftp - серверлар руйҳатини хосил қилиш ва юритиш учун ишлатилиши мумкин. Хозиргача биз файлни қандай қилиб олиш тартибини кўриб чиқдик, энди бу файлнинг узини қандай қилиб топиш масаласини ҳам кўриб чиқамиз. қидирувнинг осонлашуви учун маҳсус Archie системаси ишлаб чиқилган ва у унинг маълумотлар базасида қайд қилинган барча ftp - архивлар хақидаги маълумотларни ўз ичига қамраб олган. Бу маълумотлар базасига кириш учун

маҳсус программа Archie - мижоз ишлатилади. Уни ишга туширилганда у танланган сервердан таҳминан қуйидаги саволни сўрайди: «фалон номдаги файл қайси ftp - серверида жойлашган?» агарда Archie - серверга бу нарса маълум бўлса, у ушбу файлни олиш мумкин бўлган ftp - серверларнинг руйҳатини чиқариб беради. FPArchie деб номланган мижоз программа керакли файлни топиш билан биргаликда уни шу захоти ftp орқали чиқариб олишга ҳам хизмат қилади. FPArchie ни WWW - сервердан қуйидагича қилиб олиш мумкин: http :// www . fpware . demon . nl / downloads / fpar 09 b 1. zip Программа ва унга тегишли хужжатлардан иборат бўлган ZIP архиви хохлаган бирор бир каталогга жойлаштириб ишлатаверилади. FPArchie га серверларга кириш усулини (аноним кириш) ва парол сифатида ўз электрон почта адресингизни беришингиз лозим бўлади. Бу иш View менюсининг Options пунктида бажарилади Кидирув натижаларини файлга ёзиб қўиш учун File менюсидаги Save Results пунктини танлаб оламиз. Руйҳатдан керакли архивни топгандан сўнг уни сичқончанинг ўнг тугмачаси билан туртамиз ва файлни ftp орқали компьютер дискига ( Retrieve буйруғи) ёки URL ни алмашув буферига нусҳалаштирамиз ( Copy URL буйруғи). Агарда Properties пуйнктини танласангиз, Сизни қизиқтирган файл хақида тўлиқ маълумот олишингиз мумкин. Archie - программасини ишлатиш ўрнига қуйидаги Web - сервер хизматларидан фойдаланишингиз ҳам мумкин: www . bot . astrouw . edu . pl / archie - servers . html Бу программа Archie бажарган ишларнинг барчасини бажарган холда, қидирув натижасини HTML - саҳифа тарзида ифодалайди. 3. Gopher сервер программасини ресурслар ахтаришнинг бошқа программаларига масалан, Archie ва WAIS га кириш учун ишлатиш мумкин. Gopher нинг менюси ресурслар кўрсатгичидир. Бунда икки хил усулни қўллаш мумкин, биринчиси барча Gopher серверлар руйҳатини кўриб чиқиш ва иккинчиси конкрет менюлар Veronica программаси ёрдамида қидириш. Агар Сиз керакли маълумотларни ўз ичига олган Gopher серверни топиб

олсангиз, вақти-вақти билан унга кириб, бу йўналишдаги янгиликлардан хабардор бўлишингиз мумкин. Бундай серверни топиш учун бирор бир серверни топинг ва ундаги «бошқа Gopher серверлар» руйҳатига назар ташланг, ҳамда кераклигини танлаб олинг. Агарда бу усулда керакли серверни топа олмасангиз, Veronica программасини топинг ва керакли соҳага оид бир нечта асосий сўзларни ишлатган холда қидирувни амалга оширинг. Агарда Gopher ресурсларга TELNET орқали кириш имконини берса, у холда telnet ни ишга тушириб, керакли ресурсни топишингиз мумкин. 4 Серверлар маълумотномаси хеч қандай қийинчиликсиз WAIS нинг ҳар қандай маълумот базасини топиб бера олади. WAIS ёрдамида барча Archie маълумот базасида ёки бир қанча телеконференциялар базалари архивларида қидирувни ташкил қилиш мумкин. Бу эса ўз навбатида керакли объектларни қидиришда WAIS нинг имкониятларини ишлатишга имкон беради. 5. InterNIC ( Internet Network Information Center ) Интернетнинг тамоқ маълумотлари маркази бўлиб, унинг хизматларидан барча Интернетда ишловчилар фойдаланишлари мумкин. NIC нинг бошқа турлари ҳам мавжуд, масалан APNIC (Осиё-Тинч Океан NIC - и), AgNIC (Кишлоқ хўжалиги NIC - и) ва хоказолар. InterNIC қуйидагича уч қисмдан ибират: • Кайд қилиш хизмати • Маълумотлар базаси хизмати • Маълумот хизмати InterNIC нинг маълумотлар базаси хизмати Интернетдан фойдаланувчилага хизмат қилиш учун маълумотлар базалари ташкил қилиш учун ишлатилади. Бу тармоқ абонентларининг глобал адресли маълумотномасини тайёлаш ва координация қилишни ўз ичига қамраб олади. InterNIC нинг маълумотлар хизмати хилма хил усуллар орқали Интернет хақидаги маълумотларни тарқатади. Бу қўнғироқ қилиш, факс юбориш ёки электрон почта жўнатиш мумкин бўлган маълумот олиш

бўлимидир (справочное бюро). Маълумотлар Gopher , WAIS , WWW в a FTP аноним протоколи ёрдамида олиниши мумкин. InterNIC нинг WWW сервери маҳсус сервис программаси орқали қидирувни анча осонлаштиради. InterNIC фақатгина алоҳида фойдаланувчиларнигина эмас, балки бошқа алоҳида NIC ларни ҳам маълумотлар билан таъминлаши мумкин. InterNIC билан қуйидаги адреслар орқали уланилиш мумкин: info @ internic . net электрон почта internic.net TELNET ftp.internuc.net FTP archie.internic.net Archie gopher.internic.net Gopher http://www.internic.net/ World Wide Web (800) 444-4345,. (619) 455-4600 Телефон 619) 455-4640 Телефакс 6. АКШ Давлат ҳам бошқа бир қанча давлатларга ўхшаб ресурсларнинг жуда кўп хилини тарқатади . Кўпгина ресурслар Almanac деб атаган серверлар томонидан тарқатилади . Унинг тўғрисида тўлиқ маълумот олиш учун электрон почтадан қуйидаги адрес бўйича almanac@esusda.gov send guide маълумотини жўнатинг Бирор - бир серверда мавжуд маълумотлар каталогини олиш учун ушбу серверга send catalog маълумотини жўнатишингиз лозим бўлади . Маълум серверларнинг умумий руйҳатини ва Almanac серверларидаги мавзулар номларини олиш учун almanac@esusda.gov адреси бўйича send ces-docs exploreinet маълумот қаторини юборсангиз кифоя бўлади . Almanac серверларидан баъза бирларининг адресларини қуйида кўришингиз мумкин almanac@ase.esusda.gov Americans Communicating Electronically номли ташкилот almanac@esusda.gov АКШ Кишлоқ хўжалик вазирлиги ташвиқот бўлими

almanac @ cyfer . esusda . gov Миллий қишлоқ хўжалик кутубхонаси almanac @ acenet . auburn . edu Оберн университети 7. Global Network Na v igator ( GNN ) системаси ёки информацион сервис программаси. уни кўпинча Интернет билан информацион интерфейс сифатида тушунадилар ва ишлатадилар. Янгиликлар, журналлардан ташқари GNN «Ресурслар каталоги» нинг кенгайтирилган ва янгиланиб турадиган электрон версиясини ҳам ўз ичига олади. Саёҳатлар маркази бу билан боғлиқ телеконференциялар, Gopher серверларини, FTP архивларини, WWW ларни ва World Travel Watch бўлимини ўз ичига олади. Бу WTW бўлимида дунёдаги охирги янгиликларни, валюта курсларини, рекламаларни ва саёҳатлар билан боғлиқ бошқа маълумоталарни олиш мумкин. GNN Marketplace ( GNN бозори) деб аталган бўлимда хилма-хил реклама хужжатларига кўрсатгичлар мавжуд ва ундан осонгина фойдаланишингиз мумкин. Қуйидаги Интернетнинг ресурсларидан баъзи бирларининг тавсифини ва унга қандай қилиб киришни кўрсатиб ўтсак, Сизда унинг имкониятлари хақида янада тўлароқ тасаввур ҳосил бўлади деб фикрлаймиз. Электрон китобларга қуйидаги буйруқлар мажмуаси орқали киришингиз мумкин: ftp world . std . com ; кириш учун ном anonymous cd obi gopher world.std.com/OBI The Online Book Initiative/ бу ерда жуда кўп сонли муаллифларнинг китобларини, журналларни, телеконференция материалларини ва бошқа фойдали материалларни олишингиз мумкин. Халқ мусиқалари бўйича маълумотлар базасига www http :// web 2. xerox . com / digitrad ва ftp parcftp . xerox . com ; кириш учун ном anonymous cd pub/music/digitaltradition

ор қа ли кириш мумкин . Сиртқи ўқиш бўйича Халқаро Марказга қуйидаги электрон почта орқали киритасиз : I.r.a.melton@vax.acs.open.ac.uk Агарда маълумоталар базаси хақида бир нима билмоқчи бўлсангиз қуйидаги буйруқни терасиз : n.ismais@vax.acs.open.ac.uk

Aдaбиётлар : 1. Аюпов Р.Х. Microsoft Front Page амалий дастурида ишлаш. Тошкент, ТМИ, 2005 йил. 2. У.Ю.Юлдашев, Р.Р. Боқиев, Ф.М. Зокирова. Информатика, Ғ офур §улом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, Т., 2002 3. §уломов С.С, Шерму xa медов A.Т., Бегaлов Б.A. Иқтисодий информaтикa/ Тошкент, “Ўзбекистон”: 1999 й, 528 бет. 4. Аюпов Р.Х., Исмоилов СИ., Аюпов Х.Р. Хусусий компьютерда ишлаш/ “ Microsoft Word 2000 матн муҳаррири”, Т., ТМИ, 2002 йил, 124 бет. 5. Марахимова А.Р., Рахмонқулова С. Интернет ва ундан фойдаланиш/ ТДТУ, Т.: 2001 йил, 176 бет. 6. Ғ уломов С.С, Aлимов Р.X., Xодиев Б.Р. вa бошқ a лaр. Ax борот тизимлaри вa теxнологиялaри/ Тошкент, “Шaрқ”: 2000 йил. 7. Симонович СВ. и другие. Общая Информaтикa.Учебное пособие/ М, Издaтелство “АСТПресс”: 2001 г. 8. Симонович СВ. и другие. Специальная Информaтикa.Учебное пособие/. М, Издaтелство “АСТПресс”: 2001 г. 9. У.Юлдашев, Р.Р. Боқиев, М.Э.Мамаражабов. ЕХСЕ L -97. Уқув қў лланма. Т., 2000

Похожие

Йиғинди, бўлинма ва кўпайтманинг хатоликлари хақида тушунча

Ахборот технологиялари хақида тушунча.

Информация базаларини бошқариш системалари ҳақида тушунча

Ҳисоблаш техникасини ишлатишнинг ташкилий усуллари

Интернетнинг моҳияти ва мазмуни