Ахборот технологиялари хақида тушунча. - Информатика и ИТ - Рефераты

Ахборот технологиялари хақида тушунча.

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

175 KB

Ахборот технологиялари хақида тушунча. Режа : I. Кириш. II . Асосий қисм. II . 1. Ахборот технологиялари хақида тушунча. II .2. Ахборот технологиясини ўрганиш. II .3. Ахборот технологиялари жараёнларнинг ривожланиш босқичлари. II .4. Ахборот технологияси тизим сифатида. II .5. Ахборот технологиянинг яратиш тамойиллари. III. Хулоса. Фойдаланилган адабиётлар рўйхати

I . Кириш. Республикамиз мустакилликка эришганидан сўнг, ахборотлаштириш ва ахборот технолгияларидан фойдаланиш йўналишида катта тадбирлар амалга оширилди. Хукуматимиз томонидан кабул килинган «Таълим туғрисида»ги қонунда бу дастурнинг туб мохияти баён этилган. Шунингдек, сўнгги 5 — 6 йил ичида бу сохада қабул қилинган қатор хужжатлар ахборотлашган жамиятни куриш энг олий инсоний орзу-ниятга айланганлигидан далолат беради. Ўзбекистонда юзага келган вазият иқтисодиётнинг ривожланишини интенсив йўлга ўтказишни, ресурсларнинг барча турларидан оқилона фойдаланишни, ишлаб чиқаришга тобора такомиллашган меҳнат қуролларини жорий этишни жуда ҳам муҳим вазифа қилиб қўймоқда. Корхоналарни техник жиҳатдан қайта қуроллантириш, кам чиқитли ва чиқитсиз технологиялардан, илғор конструкцияли материаллардан фойдаланиш дастурларини амалга ошириш асосидагина меҳнат унумдорлигини ўстириш, маҳсулот сифатини яхшилаш, аҳолининг харид талабини қондириш, илм - фан ишлаб чиқариш тармоқларни, айниқса, электроника, асбобсозлик, ҳисоблаш техникаси, алоқа воситалари ишлаб чиқаришларини ривожлантириш вазифаси келиб чиқади. Буларнинг ҳаммаси ахборотлаштиришнинг улкан имкониятларидан энг самарали фойдаланишни, унинг бозор муносабатларига ўтиш давридаги жараёнларига таъсирини кучайтиришнинг энг долзарб вазифасига айлантирмоқда. Ахборотлаштириш замонавий дунё тараққиётининг энг муҳим йўналишларидан бири ҳисобланиб, жаҳон фан техникасининг иқтисодий ва ижтимоий тараққиёт ютуқларини ўзида мужассамлаштиргандир. Ахборотлар технологияси иқтисодий масалаларни ҳал қилишда қуйидаги асосий жараённи ўз ичига олади: 1. Ахборотни йиғиш ва рўйхатдан ўтказиш. 2. Уни қайта ишлаш, жойига узатиш.

3. Маълумотларни кодлаштириш. 4. Маълумотларни сақлаш ва излаш. 5. Иқтисодий ахборотларни қайта ишлаш. 6. Ахборотни чоп этиш ва ахборотдан фойдаланиш. 7. Қарор қабул қилиш ва бошқарув таъсирини ишлаб чиқиш. Маълумки, иқтисодий ахборот ҳамма жараёнларнинг юзага келишида иштирок этади, лекин қатор ҳолатларда баъзи жараёнлар иштирок этмайди. Уларнинг амалга оширилиши ҳар хил бўлади. Шу ўринда баъзи жараёнлар қайтарилиши мумкин. Жараён таркиби, уларнинг шаклланиши ва муҳим хусусияти кўп жиҳатдан иқтисодий объектга боғлиқ. Ахборотнинг шаклланишидаги асосий жараёнларнинг бажарилиш хусусиятларини кўриб чиқамиз: 1. Ахборотни йиғиш ва рўйхатдан ўтказиш; ахборотларни йиғиш ва рўйхатдан ўтказиш ҳар хил иқтисодий объектларда ҳар хил кечади. Бу жараён бошқариш жараёнлари автоматлаштирилган халқ хўжалиги объекти фаолиятини акс этган бошланғич иқтисодий ҳисоботни йиғиш ва рўйхатдан ўтказиш, амалга ошириладиган ишлаб чиқариш корхоналари, фирмалар ва бошқаларда анча мураккабдир. Шу ўринда бошланғич маълумотнинг ишончли, тўлиқ ва замонавий бўлишига катта эътибор берилади. Корхонада ахборотни йиғиш ва рўйхатдан ўтказиш ҳар хил хўжалик операцияларини бажариш вақтида содир бўлади). Аввал ахборот йиғилади, кейин мустаҳкамланади. Келтирилган ҳисоботлар, мисол учун, иш жойларининг ўзида ишлаб чиқарилган деталлар, брак деталларнинг сони ва бошқалар ҳисоблаш натижасида келиб чиқади. Ҳақиқатдан ахборотни йиғиш учун ўлчаш ишлари, ҳисоб-китоб, материал объектларини таққослаш, алоҳида бажарувчиларнинг вақтинчалик ва сонли характердаги ишларини ҳисоб-китоб қилиш кабилар амалга оширилади. Ахборотни йи ғ иш уни рўйхатдан ўтказиш билан бирга олиб борилади. Бошлан ғ ич ҳ ужжатларга ёзиш асосан қўлда бажарилади, шунинг учун йиғиш ва рўйхатдан ўтказиш жараёнлари ҳозирча меҳнат талаб этадиган ишлигича

қолмоқда. Корхонани бошқаришнинг автоматлаштирилган шароитида асосий эътибор ахборотларни рўйхатдан ўтказишнинг техник асосидан фойдаланишга қаратилади. Ахборотларни рўйхатдан ўтказишнинг техник асоси ўз ичига қуйидагиларни олади: сонли ўлчов операцияларини рўйхатдан ўтказиш, ЭҲМ алоқа каналлари орқали ахборотларни йиғиш, узатиш ва бошқалар. Ахборотларни узатиш ҳар хил объектларда турлича амалга оширилади. Автоматлаштирилган бошқарув тизимида ахборотни йиғиш ва рўйхатдан ўтказиш кўпинча уни қайта ишлашдан ажратилган ҳолда олиб борилади. Маълумки, ахборотларни йиғиш ва узатиш иш жойларининг ўзида амалга оширилади, уни қайта ишлаш эса - ҳисоб-китоб марказида олиб борилади. 2. Ахборотларни узатиш. Ахборотларни узатиш турли усуллар билан амалга оширилади, курьер ёрдамида, почта орқали юбориш, транспорт воситалари билан етказиш, узоқ масофаларга алоқа каналлари орқали узатиш ва бошқалар. ҳ Узоқ масофага ахборотни алоқа каналлари орқали узатиш вақтни ва харажатни қисқартиради. Уни амалга ошириш учун эса турли махсус техник воситалар керак бўлади. Баъзи ахборотларни йиғиш ва рўйхатдан ўтказишнинг техник воситалари иш жойларига ўрнатилган датчиклардан олинаётган ахборотларни йиғиб, ЭҲМга узатади. Бошланғич ахборот пайдо бўлган жойидан узатилгани каби натижавий ахборот ҳам тескари йўналишда узоқ масофага (дистанцион) узатилиши мумкин. Бу ҳолда натижавий маълумот ҳар хил асбобларда акс этади. Ахборотларнинг қайта ишлаш марказига алоқа тармоқлари орқали етиб келиши асосан икки усулда амалга оширилади: 1) машина ташувчиларда 2) бевосита ЭҲМда махсус дастурли ва аппаратли воситалар ёрдамида амалга оширилади. Ахборотни узоқ масофага узатиш усули доим ўсиб, ривожланиб бормоқда. Бу усул кўп қиррали тармоқлараро тизимда катта аҳамиятга эга. Чунки дистанцион узатиш бир бошқарув босқичидан иккинчисига

ахборотнинг ўтишини тезлаштиради ва маълумотларни қайта ишлашга кетадиган умумий вақтни тежайди. 3. Машинали кодлаштириш. Машинали кодлаштириш - бу машина ташувчиларига ахборотни ЭҲМда қабул қилинган кодларда ёзиш жараёнидир. Бундай ахборотларни кодлаштириш берилган бошланғич ҳужжатларни магнит дискларга ўтказиш йўли билан амалга оширилади, сўнгра ЭҲМга қайта ишлаш учун киритилади. 4. Ахборотларни сақлаш ва йиғиш - ахборотлардан кўп марта фойдаланиш, ахборотларни доимий қўллаш, бошланғич маълумотларни қайта ишлашгача уларни тўплаш каби заруриятларидан келиб чиқади. Ахборотларни сақлаш ахборот массивлари кўринишида машина ташувчилари орқали амалга оширилади. 5. Берилган маълумотларни излаш; бу сақланаётган ахборотлардан керакли маълумотни танлашдир. Ахборотни излаш жараёни керакли ахборотга тузилган сўров (савол) асосида амалга оширилади. 6. Ахборотларни қайта ишлаш, чоп этиш ва ахборотдан фойдаланиш; ЭҲМда иқтисодий ахборотларни қайта ишлаш марказлашган ҳолатда олиб борилади, мини ва макро ЭҲМларда эса, бошланғич ахборот ҳосил бўлган жойнинг ўзида (яъни у ёки бу бошқарув хизмати мутахассисларнинг автоматлаштирилган иш жойлари (АИЖ) нинг ўзида) амалга оширилади. II . 1. Ахборот технологиялари хақида тушунча «Ахборот технологиялари» иборасидаги «технология» сузи ло- тинча «thexnos» — санъат, хунар, соха ва «logos» — фан деган маънони билдиради. Яъни технология — бирор вазифани бажаришда унинг турли хил усуллари к ў ринишини билдиради.

Ахборот технологиялари ахборотларни йигиш, саклаш, узатиш, кайта ишлаш усул ва воситалари мажмуидир. Ахборот технологиясининг вужудга келиши ва ривож ланишини белгиловчи ички ва ташки омиллар мавжуд булиб, уларни куйидагича тавсифлаш мумкин: Ички омиллар — бу ахборотларнинг пайдо булиши (яратилиши), турлари. хоссалари, Ташки омиллар — бу ахборот технологиясининг техника-ускунавий воситалари оркали ахборотлар билан турли вазифаларни амалга оширишни билдиради. А хборот технологиясининг мазмунини қ уйидаги оддий бир мисол билан тушунтиришга харакат киламиз. Сиз бирор маълумот хакида бошка бир вилоят (республика, Китъа)да яшовчи ў рто ғ ингиз билан фикр алмашмокчисиз, дейлик. Буни турли йуллар ор- кали амалга оширишингиз мумкин. Сиз ў рто ғ ингизга уз фикрингизни (уз навбатида, ў рто ғ ингиз хам сизга жавобан) куйидаги усуллар оркали етказишингиз мумкин: 1) алока булими оркали (ёзма равишда); 2) телефон тармоклари оркали (огзаки); 3) замонавий телекоммуникация воситалари оркали. Хаётий тажриба шуни курсатадики, бу усуллардан фойдаланиш натижалари турлича булади ва натижаларга караб, Кайси усулдан фойдаланишни узингиз белгилаб оласиз. Бозор иктисодиёти шароитида, албатта, бирор юмушни бажаришдан олден уни амалга ошириш учун кетадиган маблагларни чамалаб куришингиз лозим, акс холда уни амалга ошира олмаслигингиз мумкин. Албатта, юкорида кўрсатилган усуллардан фойдаланиш узатилаётган ахборот мазмуни ва мохиятига боглик,. Пировардида, ўзингиз учун иктисодий жихатдан энг арзон (хеч бўлмаганда арзонроги) ва сифати юкори бўлган усулни белгилаб оласиз.

Ахборотни узатиш усулларига келсак, 1- ва 2-бандда курсатилган усуллар билан ёшлигингиздаёк танишиб олгансиз ва ундан фойдаланишни яхши биласиз. Замонавий телекоммуникация воситаларидан фойдаланиш эса улар билан мулокот куникма ва малакаларига бо ғ лик. Кунинг учун, дастлаб замонавий телекоммуникация воситаларининг узи нималигини билиб олишингиз керак. ХХ асрнинг 90-йилларидан бошлаб ахборотлаштириш сохаси кескин ривожланиб кетди. Бизнинг асримиз, яъни XXI асрни ахборотлаштириш ва коммуникация асри деб бежиз аташмайди. Ахборотлаштириш нима ва унинг вазифаларига нималар киради, унинг асосий хусусиятлари кандай, деган саволлар хозирги замон жамиятидаги хар бир фукарони кизиктириши табиий, Чунки инсон фаолиятини ахборотсиз тасаввур килиш кийин. Хозирги кунда хар бир ташкилот, укув муассасаси, фирма ва ишлаб чикаришнинг барча сохаларида рахбар ва ходимлар фаолиятининг самарадорлигини ошириш максадида бошкарув жараёнларини маълум даражада автоматлаштиришга оид муаммоларни ечиш билан шугулланади. Бунда улар махсус фирмаларнинг мутахассислари билан учрашади, уларнинг фаолияти билан якиндан танишади, улар ишлаб чикарадиган махсулотларни куради ва пировардида узида автоматлаштириш учун керак буладиган техник жихозларни харид килади. Албатта, ташкилотларга урнатилган автоматлаштириш жихозлари йилдан-йилга янгиланиб, техник жихатдан такомиллаштириб борилади. XX асрнинг сунгги ун йили мобайнида ахборотлар билан ишлаш ва ахборотлаштириш жуда ривожланди. Бунта сабаб шундаки, кундалик турмуҲда ахборотлар, уларни кайта ишлаш ва узатишнинг ахамияти ортиб бормокда. Бу эса, уз навбатида жамиятнинг хар бир аъзосидан ахборотлаштириш ва ахборот технологиялари сирларини, унинг коида ва конуниятларини мукаммал билишни такозо этади.

Ахборот технологиясидан фойдаланиш ва уни бирор-бир сохага татбик, этиш уз ичига катор вазифаларни олади. Куйида ахборотлашган фаолият объектлари хакида гап юритамиз. Бундай объектларга сонлар (улчаш ва моделлаштириш нати- жалари), матнлар, тасвирий ахборотнинг статистик ва динамик ифодалари, расмлар, чизмалар ва аннимациялар, овозли образ- лар (ёзилган овоз, мусика ва бошкалар) киради. Фойдаланувчининг мустакил ва онгли равишда олиб борадиган фаолиятига ахборот объектларини яратиш, керакли ахборот объектларини излаш, ахборотларни йигиш, тахлил килиш ва аж- ратиб олиш, ташкиллаштириш, керакли куринишда тасвирлаш, ахборот объектларини (матн, сухбат, расм, уйин ва бошка кури- нишда) узатиш, моделлаштириш, лойихалаш, объектларни режалаштириш ва бошкалар киради. Ахборот технологияси моделлари муайян амалларни онгли ва режали амалга оширишда узлаштирилади. Бу жараён куйидагиларни уз ичига олади: • компьютер, шунингдек, принтер, модем, микрофон ва овоз эшиттириш курилмаси, сканер, ракамли видеокамера, мультимедиа проектори, чизиш планшети, мусикали клавиатура кабилар хамда уларнинг дастурий таъминоти; • ускунавий дастурий таъминот; • виртуал матн конструкторлари, мультипликациялар, муси калар, физик моделлар, географик хариталар, экран процессорлари ва х.к.; • ахборотлар мажмуи — маълумотномалар, энциклопедиялар, виртуал музейлар ва х,к.; • техник куникмалар тренажёрлари (тутмачалар мажмуидан тугмачаларга карамасдан маълумот киритиш, дастурий воситаларни дастлабки узлаштириш ва х,.к.)

II.2. Ахборот технологиясини ўрганиш . Ахборот технологиясини ўрганиш уч қисмдан иборат: 1. Ахборот технологияларини ташкил қилишнинг назарий асослари ўрганилади, бунда асосий эътибор ахборот тизимини яратиш тамойиллари, ривожлантириш босқичлари, иқтисодий ахборотнинг хусусиятлари, тузилиши ва қайта ишлаш жараёнларига қаратилган. 2. Ахборот технологияси тизимининг унсурлари: ҳисоблаш техникасининг тузилиши, фойдаланиш усуллари, математик ва дастурий таъминоти ва унинг фаолиятини белгиловчи лингвистик, эрганомик ва умумий таъминотларни ўрганади. 3. Бошқариш субъекти фаолиятига тааллуқли бўлган иқтисодий масалаларни ечиш йўллари ўрганилади. Ахборот технологияси тизим сифатида бошқариш субъектида шаклланади. Шу сабабли ҳам ахборот технологияси бошқариш субъектининг устқурмаси ҳисобланади. Демак, ахборот технологиясининг шаклланиши учун қуйидаги унсурларнинг бўлиши мажбурийдир: 1. мутахассислар 2. техник воситалар 3. ахборотлар Шунинг учун ҳам ахборот технологияси бошқариш функцияларини ифодаловчи ахборотларни йиғиш, жамлаш, узатиш, сақлаш ва бошқа жараёнларни амалга оширувчи инсон - машина тизими деб юритилади. Бу тизимни яратиш учун бир қатор тамойиллар ишлаб чиқилган. Ҳисоблаш техникаси тўғрисида тўхталсак, биринчи марта 1623 йили немис олими Вильгельм Шиккард томонидан ихтиро қилинди. 1645 йили буюк француз математиги Блез Паскаль ўзининг ҳисоблаш машинасини яратди. Паскалнинг машинаси бўйи 30 - 40 см, эни 15, баландлиги 10 см бўлган жез қутичадан иборат эди. Қўшиш, айириш амалларини бажарар эди. 1673 йил немис математиги Готфрид Лейбниц 4, яъни Слонимский

томонидан 4 арифметик амални бажарадиган ва илдиз чиқарадиган ҳисоблаш машинаси яратилди. 1623 йилдан бошлаб ҳисоблаш техникаси аста-секин ривожланиб, ҳозирги кунда мураккаб тизимга эга бўлган воситага айланди. Фан ва техникада қилинган ютуқлар натижасида 1946 йилда биринчи “ЭНИАК” номли ЭҲМ яратилди. АҚШдаги Пенсильвания университетида америкалик олим Дж. Нейман (1903-1957) ахборотларни сақлаш имконига эга бўлган электрон лампалар ёрдамида рақамли ҳисоблаш машинасини яратди. Бу ЭҲМ 18.000 та электрон лампадан тузилган бўлиб, 30 тонна оғирликка эга ва 150 м2 хонани эгаллаган. Собиқ СССРда 1951 йили олим Лебедев рахбарлигида электрон ҳисоблаш машинаси яратилган. ЭҲМ ўзининг ривожланиш тарихини 50-йиллар бошларидан бошлаб, то ҳозирги кунларга қадар бир неча авлодларни ўз бошидан ўтказди: 1-авлод - электрон лампалар асосида; 2-авлод - ярим ўтказгичли диод ва триод, транзисторлар асосида; 3-авлод - интеграл микросхемалар; 4-авлод - катта интеграл схемалар; 5-авлод - жуда катта интеграл схемалар. Ҳозирги кунда компьютерлардан фойдаланиш нафақат ҳисоблаш соҳасида, балки бошқа соҳаларда ҳам улардан фойдаланишнинг янги шаклларини ишлаб чиқишни тақозо этади. II .3.Ахборот технологиялари жараёнларнинг ривожланиш босқичлари. Ахборот , компьютерлаштириш , ҳисоблаш техникаси , ахборот технологияси , моделлаш , маълумотлар манбаи , дастурлаштириш , шахсий компьютерлар , дастур билан таъминлаш ва бошқа шу каби илмий тушунчалар жамиятни ахборотлаштиришнинг энг муҳим хусусиятларини ифода этади . Ахборот - ижтимоий, табиий фанларнинг, тафаккур илмининг тараққиёти натижасида юзага келган билим ва маълумотлар, кишиларнинг

амалий фаолияти давомида тўплаган тажрибалари мажмуи демак. Инсон ахборот оқими ичра яшар экан, турли-туман воқеа, ҳодисалар ва жараёнларнинг бир - бирига алоқадорлигини, ўзаро муносабати моҳиятини таҳлил этиш, мушоҳада ва мулоҳаза қилиб кўриш, табиат ва жамиятнинг ривожланиш қонунлари қандай амал қилаётганлигини англаб етиш мақсадида кўпдан кўп сўзларга, далил ва рақамларга мурожаат қилади. Ахборот туфайли назариёт амалиёт билан бирлашади. Ҳозирги замон фан-техника тараққиёти ахборотлар оқимини бамисоли баҳор селлари оқими каби кўпайтириб юборди. Ахборот оқимининг тобора кўпая борганидан шу нарса ҳам далолат бера оладики, асримизнинг 70 - йиллар ўрталарига келибоқ ишлаб чиқариш кучлари тараққиёти шундай даражага етган эдики, улардан оқилона фойдаланиш, ижтимоий ишлаб чиқаришни жадаллаштириш учун йилига 10 16 арифметик амални бажариш керак бўлади. Табиийки, бундай мураккаб ҳисоб - китобни чўт қоқиб амалга ошириб бўлмайди. 10 миллиард киши бир йил давомида тинмай ишлаган тақдирдагина шунча арифметик амални еча олиши мумкин. Одамларни ижтимоий-иқтисодий ва маънавий муаммоларни ҳал этишга сафарбар қилмоқ учун тегишли ахборотларни ўз вақтида тўплаб, қайта ишлаб, муайян бир тартибга солиш ва зудлик билан кишиларга етказиш керак бўлади. Бунинг учун жамиятни ахборотлаштириш дастурини амалга ошириш ва илғор ахборот технологиясини жорий этиш зарур. Ахборот технологияси бу усуллар тизими ва ахборотларни йиғиш, сақлаш, излаш, қайта ишлаш, узатиш йўлидир. У информатиканинг предмети ҳисобланади ҳамда бошқарув амалиётини ўтказишни, ишлаб чиқаришни бошқаришни, илмий изланишлар ва саноат миқёсида корхоналарнинг ташкил топишини, уларнинг техник ривожланиши натижасида халқ хўжалигининг янги тармоқларини юзага келтиради. Ахборот технологияси бошқариш жараёнларини акс эттирувчи иқтисодий ахборотларни ўлчаш, жамлаш, сақлаш, қайта ишлаш каби амалларни бажаради.

Ҳисоблаш техникасининг илк тарихини та ҳ лил қилар эканлар, хорижлик айрим тадқиқотчилар компютернинг қадимий ў тмишдоши сифатида тез-тез абак деб аталган механик қурилмаларни айтиб ў тадилар. "Абакка" ёндашиш хато ёндашишдан дарак беради, чунки абак автоматик ҳ исоблаш хусусиятига эга эмас, компютер учун эса бу белгиловчи (асосий) хусусиятдир. Абак - энг биринчи, илк ҳ исоблаш қурилмаси б ў либ, да ст лаб у тарновлари бор сопол пла ст инка шаклида б ў лган. Тарновлар ичига рақамларни намоён қилувчи тошлар тахланган. Унинг пайдо б ў лиш даври эрамиздан аввалги т ў ртинчи минг йилликка т ўғ ри келади. Пайдо б ў лиш ҳ удуди Осиё ҳ исобланади. Асримиз ў ртасида Европада абак катакларга б ў линган жадваллар билан алмаштирилади. Улар ёрдамида ҳ исоблаш чизиқлардаги ҳ исоблар деб аталган, Россияда эса Х VI -Х VII асрларда ҳ озир ҳ ам ишлатиладиган ил ғ ор кашфиёт - қ ў л ҳ исоблагичлари ҳ ам пайдо б ў лди. Ш у билан бир вақтда ҳ исоблашни автоматик тарзда бажаришга эга б ў лган бошқа асбоб, соат ҳ ам ихтиро этилди. Ишлаш тамойилидан қат ъ ий назар, соатларнинг ҳ амма турлари (қум, сув, механик, электр, электрон) вақтнинг тенг б ў лакларидан с ў нг к ў чишни ёки сигналларни ишлаб чиқариш (генера ц ия қилиш) ва бунда р ў й берадиган ў згаришларни қайд қилиш, я ъ ни сигналлар ва к ў чишларни автоматик тарзда қ ў шиб бориш қобилиятига эга. Бу тамойил ҳ атто фақат қайд этувчи ускунасига эга б ў лган қуёш соатларида ҳ ам (бунда генератор номини Ер- қ уёш тизими бажаради) кузатилади. Механик соат - вақтнинг берилган тенг интервалларидан с ў нг к ў чишни автоматик тарзда бажарувчи ускуна ва бу к ў чишларни қайд қилувчи ускунадан иборат асбобдир. Энг да ст лабки намуналари Х IV асрга мансуб ва улар мона ст ирларга тегишли б ў лган (минора соатлари). Ҳар қандай замонавий компютернинг асосида, худди электрон соатларда б ў лганидек, вақтнинг тенг интервалларидан с ў нг компютер тизимидаги ҳ амма ускуналарни ҳ аракатга келтириш учун ишлатилувчи электр сигналларини ишлаб чиқарувчи тактли генератор ётади. Илк механик манбалар

Қў шиш амалини бажарувчи жа ҳ ондаги биринчи ускуна механик соат асосида яратилган эди. 1623 йили уни Т ъ юбинген дорилфунуни (Германия) шарқ тиллари кафедрасининг профессори Вилгелм Ш икард яратди. Бизнинг давримизда ускунанинг ишчи модели чизмалар б ў йича қайта тикланди ва ў зининг ишлай олиш қобилиятини к ў рсатди. Ихтирочининг ў зи эса ў з мактубларида машинани "қ ў шилувчи сонлар" деб атаган. 1642 йили франсуз механиги Блез Паскал (1623-1662) сонларни қ ў шувчи ихчамроқ ускунани ишлаб чиқди. У асосан парижли судх ў рлар ва саррофлар (пул алмашувчилар) учун серияли равишда ишлаб чиқарилган жа ҳ ондаги биринчи механик калкулятор б ў либ қолди. 1673 йили немис файласуфи В.Лейбнитс (1646-1717) қ ў шиш ва айириш амалларини к ў п марта такрорлаш йў ли билан к ў пайтириш ва б ў лиш амалларини Ҳам бажарувчи механик калкуляторни яратди. Ма ъ рифат даври сифатида ма ъ лум б ў лган Х VIII аср мобайнида янги, анча такомиллашган моделлар пайдо б ў лди, аммо ҳ исоблаш амалларини механик бошқариш тамойиллари ў ша- ў шалигича қолди. Ҳисоблаш амалларини да ст урлаштириш ғ ояси яна ў ша соатсозлик саноатидан келди. Мона ст ирларнинг қадимий минора соатлари қ ў н ғ ироқлар тизими билан бо ғ ланган механизмни берилган вақтда ишга туширадиган қилиб созлаганлар. Бундай да ст урлаштириш ў та қат ъ ий эди. Битта амалнинг ў зи ҳ ар куни бир вақтда бажарилар эди. Механик ускуналарни перфоратсия қилинган қо ғ оз тасма ёрдамида мосланувчан да ст урлаш ғ ояси 1804 йили "Жаккард" т ў қувчилик да ст го ҳ ида амалга тадбиқ қилинган эди, шундан с ў нг ҳ исоблаш амалларини да ст урий бошқаришгача бир қадам қолди. Бу қадам инглиз математиги ва ихтирочиси Чарлз Беббидж (1792-1871) томонидан унинг та ҳ лил машинасида қ ў йилади. Афсуски, бу машина кашфиётчи томонидан унинг ҳ аёти даврида охиригача қуриб б ў линмади. Аммо у бизнинг давримизда олимнинг чизмалари б ў йича қайта тикланди ва шунинг учун биз та ҳ лил машинаси ҳ ақида реал мавжуд б ў лган ускуна ҳ ақида с ў злагандек гапиришимиз мумкин. Та ҳ лил машинасининг ў зига хослиги

шунда эдики, унда биринчи б ў либ ахборотни буйруқлар ва м аъ лумотларга б ў лиш тамойили амалга оширилган эди. Та ҳ лил машинаси иккита йирик қисм "омбор" ва "тегирмон"дан иборат б ў либ, м аъ лумотлар "омбор"нинг механик хотирасига шецеренкалар блоки ў рнатиш йў ли билан киритилади, кейин эса перфоратсияланган карталардан (худди Жаккард т ў қимачилик да ст го ҳ ида б ў лганидек) киритилган буйруқлар ёрдамида "тегирмон"да қайта ишланади. Чарлз Беббидж ижодининг тадқиқотчилари та ҳ лил машинасининг лойи ҳ асини яратишида маш ҳ ур шоир Лорд Байроннинг қизи, графиня Огуца Ада Лавлейс (1812-1852)нинг ало ҳ ида ролини, албатта, та ъ кидлаб ў тадилар. ҳ исоблаш амалларида перфоратсияланган карталарни ишлатиш ғ ояси (1843) айнан унга тегишлидир. ҳ усусан, ў з мактубларидан бирида у "та ҳ лил машинаси алгебрик кашта-безакларни т ў қимачилик да ст го ҳ и гуллар ва япроқларни қайта тикилгандек т ў қийди" деб ёзган эди. Леди Адани т ў лиқ асос билан жа ҳ ондаги биринчи да ст урчи деб аташ мумкин. Бугун да ст урлашнинг маш ҳ ур ва ма ъ лум тилларидан бири унинг номи билан аталган. Илк математик манбалар Агарда замонавий компютерларнинг ў тмишдоши қандай об ъ ектлар билан ишлагани уст ида фикр юритиб к ў рилса, рақамлар ё рейкали ва ҳ алқали механизмларнинг чизиқли ҳ аракати к ў ринишида, ёки тишли ҳ амда ричакли механизмларнинг бурчакли ҳ аракати к ў ринишида тақдим этилганлигини тан олиш керак б ў лади. У ҳ олатда ҳ ам, бунисида ҳ ам булар ҳ аракат б ў либ, бу ускуналарнинг о‘лчамлари ва иш тезлигида акс этмаслиги мумкин эмас эди. Фақат ҳ аракат (к ў чиш)ни қайд этишдан сигналларни қайд этишга ў тишгина ў лчамларни сезиларли даражада камайтириш ва ҳ аракатлар тезлигини ошириш имконини берди. Бироқ бунга эришиш йў лида яна бир нечта му ҳ им тамойиллар ва тушунчаларни киритишга т ўғ ри келди. Лейбнитснинг иккилик тизими. Механик ускуналарда тишли ғ илдираклар фиксирланган жуда к ў п ва энг му ҳ ими бир-биридан фарқланадиган

ҳ олатларга эга б ў лади. Бундай ҳ олатлар сони камида шецернянинг тишларини миқдорига тенг б ў лади. Электр ва электрон ускуналарда гап кон ст руксия элементларининг ҳ олатларини р ў йхатга олиш ҳ ақида эмас, балки ускуна элементлари Ҳолатларини қайд этиш ҳ ақида боради. Бундай барқарор ва фарқланадиган ҳ олатлар иккита: ёқилган- ў чирилган; очиқ-ёпиқ; зарядланган-зарядсизлантирилган ва ҳ оказо. Ш унинг учун механик калкуляторларида ишлатилган ан ъ анавий ў н рақамли ёки ў нлик тизим электрон ҳ исоблаш воситалари учун қулай эмас. Ҳар қандай рақамни (фақат рақамларнигина эмас) иккилик рақамлар қилиб тасвирлаш биринчи б ў либ, Готфрид Вилгелм Лейбнитс томонидан 1666 йили таклиф қилинган. У қарама-қаршиликлар бирлиги ва кураши фалсафий консепсиясини тадқиқ қилиш билан шу ғ уллана туриб, ҳ исоблашнинг иккилик тизимига келган, уни кашф этган. Оламнинг яралишини икки ибтидо, икки бошланиш нуқтасининг ("оқ" ва "қора"нинг, " э ркак" ва "аёл"нинг, ёмонлик ва яхшиликнинг) бир-бирига узлуксиз ў заро та ъ сири сифатида тасаввур қилишга ва уни о‘рганишга "соф" математикани қ ў ллашга уриниш Лейбнитсни ма ъ лумотларни ноллар ва бирлар ёрдамида иккилик саноқ тизимида тасаввурининг хусусиятларини тасвирлашга ундади. Ш уни айтиш лозимки, Лейбнитс ў ша вақтдаёқ иккилик тизимини ҳ исоблаш ускунасида ишлатиш фикрига келган, аммо механик ускуналар учун бунга ҳ еч қандай э ҳ тиёж б ў лмагани учун у ў з калкуляторида иккилик тизимини ишлатгани йў қ. Жорж Булнинг математик мантиқи. Жорж Бул ижоди Ҳақида с ў злаганларида, Ҳисоблаш техникаси тарихчилари Х I Х асрнинг биринчи ярмида яшаб ў тган бу буюк инглиз олимининг му ст ақил шу ғ улланганлигини, албатта, та ъ кидлаб к ў рсатадилар. Э ҳ тимол, айнан "классик" та ъ лим ( ў ша давр тушунчасига к ў ра)нинг йў қлиги шарофати туфайли Жорж Бул мантиқ фанига инқилобий ў згаришлар киритгандир. Фикрлаш қонунларини татбиқ қилиш билан шу ғ улланар экан, у мантиққа математик тизимга яқин б ў лган формал белгилаш ва қоидалар тизимини

қ ў ллади. Кейинчалик бу тизимни мантиқий алгебра ёки бул алгебраси деб атай бошлади. Бу тизим қоидалари турли хил об ъ ектлар ва уларнинг гуру ҳ ларига (муаллифнинг терминалогияси б ў йича - ко‘пчиликга) қ ў лланилиши мумкин. Ж.Булнинг фикрига к ў ра, тизим асосан мантиқий фикрларни кодлаштириши ва мантиқий хулосалар тузилмаларини шакли б ў йича математик формулаларга яқин б ў лган оддий ифодаларга келтиришга хизмат қилиши, м ў лжалланиши керак эди. Мантиқий ифоданинг формал ҳ исоб-китоби натижаси икки мантиқий белгининг: ро ст ва ёл ғ оннинг биттаси б ў лади. Мантиқий алгебранинг а ҳ амияти узоқ вақт давомида инкор қилиб келинади, чунки унинг усул ва услубларидан ў ша даврнинг фан ва техникаси учун амалий фойда йў қ эди. Бироқ электрон асосдаги (базадаги) ҳ исоблаш техникаси воситасини яратиш учун принсипиал имконият пайдо б ў лганида Бул томонидан киритилган амаллар катта фойда берди. Улар аввал бошданоқ фақат иккита мо ҳ ият: ро ст ва ёл ғ он билан ишлашга м ў лжалланган. Улар иккилик код билан ишлаш учун қанчалик қ ў л келганини тушуниш қийин эмас. Бу код замонавий компютерларда Ҳам фақат иккита сигнал: нол ва бир билан тақдим этилган. II .4. Ахборот технологияси тизим сифатида. Ҳозирги даврда фан ва техникада кўп қўлланиладиган тушунчалардан бири - тизимдир. Тизим - юнонча сўз бўлиб, ташкил этувчилардан иборат бир бутунлик деган маънони англатади. Тизимларни уларнинг турли белгиларига қараб туркумлаш мумкин. Умуман олганда, тизимлар моддий ёки мавҳум бўлиши мумкин (мавҳум - инсон онги маъсули). Моддий тизимлар, асосан моддий объектлар тўпламидан ташкил топади. Ўз навбатида моддий тизим анорганик (механик, химик) ва органик (биологик) тизимга ёки аралаш тизимга ажратилади. Моддий тизимларда асосий ўринни ижтимоий тизим эгаллайди. Бундай тизимнинг хусусиятларидан бири инсонлар ўртасидаги муносабатларни акс эттиришдир.

Мавҳум тизимлар инсон онгининг маҳсули бўлиб, ҳар хил назариялар, билимлар, гипотезалардан иборат. Янги ахборот технологияси ҳам моддий тизим унсурларини (компьютерлар, хужжатлар, инсонлар), ҳам но моддий тизим унсурларини (математик моделлар, инсон билимлари ва ҳоказо) ўз ичига олади. Шу орада ахборот технологиясига таъриф бериб ўтиш мақсадга мувофиқдир. Ахборот технологияси - объектнинг, ҳодиса ёки жараёнининг (ахборот маҳсулотининг) аҳволи ҳақида янгича маълумот олиш мақсадида маълумотларни йиғиш, қайта ишлаш ва узатиш воситалари ҳамда усуллари мажмуаси (бошланғич маълумотлар) дан фойдаланиш жараёнидир. Ахборот технологиясининг мақсади ахборотларни инсон уларни таҳлил қилиши ва шу асосда бирор ишни бажариш бўйича қарор қабул қилиши учун ишлаб чиқишдан иборат. Шундай қилиб, тизим - бу ўзаро боғлиқ ва ягона мақсадга эришиш учун маълум қоида асосида ўзаро муносабатда бўладиган унсурлар тўплами. Бу унсурлар тўплами оддий унсурлар йиғиндисидангина иборат бўлмай, ҳар бир унсур ҳам ўз навбатида тизим бўлиши мумкин. Тизимлар тузилиши бўйича оддий ёки мураккаб бўлиши мумкин. Оддий тизимларни ташкил этувчи унсурлар сони кам бўлиб, содда тузилишга эга бўлади. Мураккаб тизимлар эса, бир нечта унсурлардан ташкил топган бўлиб бу унсурлар ҳам ўз навбатида алоҳида тизимларга бўлиниши мумкин. Вақт давомида ўзгаришга қараб тизимлар статистик ва динамик турларга ажратилади. Статистик тизимда вақт давомида ўзгариш бўлмайди. Динамик тизимда эса, вақт ўтиши билан холат ўзгариб боради. Ташқи муҳит билан бўладиган алоқасига қараб очиқ ёки ёпиқ тизимлар бўлиши мумкин. Очиқ тизимлар ташки муҳит билан актив алоқада бўлади. Ёпиқ тизимларнинг унсурлари эса ташқи муҳитдан таъсирланмайди. II .5.Ахборот технологиянинг яратиш тамойиллари.

Ахборотли технология тизим сифатида бошқариш субъектида шаклланади, Шу сабабли ҳам ахборот технологияси бошқариш субъектининг устқурмаси ҳисобланади. Ахборотли технологиянинг шаклланиши учун қуйидаги унсурларнинг бўлиши шарт: 1. мутахассислар; 2. техник воситалар; 3. ахборотлар. Шунинг учун ҳам ахборотли технология бошқариш функцияларини ифодаловчи ахборотларни йиғиш, жамлаш, узатиш, сақлаш ва бошқа жараёнларни амалга оширувчи “инсон машина тизими” деб юритилади. Бу тизимни яратиш учун бир қатор тамойиллар ишлаб чиқилган - ахборотли технологияни яратиш тамойилларини умумий ҳолда тўрт қисмга ажратиш мумкин: Иқтисодий ташкилий тамойиллар Техникавий тамойиллар. Иқтисодий тамойиллар. Ижтимоий тамойиллар. Юқорида келтирилган қисмлар ичида иқтисодий-ташкилий тамойиллар асосий ўринни эгаллайди ва бу қисм таркибига қуйидаги тамойилларни киритиш мумкин: 1. Тизимли ёндашиш. 2. Узлуксиз ривожланиш. 3. Ягона раҳбарлик. 4. Янги масалаларни ечиш. 5. Ўзаро алоқадорлик. 6. Маълумотлардан кўп марта фойдаланиш. 1. Тизимли ёндашиш тамойилига кўра, ахборотли технология ташкил қилинаётган бошқариш субъектининг фаолияти тўлиқ ўрганилади, бунда субъектда айланувчи ҳужжатлар иқтисодий масалаларни ечиш усуллари ва

муддатлари ўрганилади, ҳамда уларни автоматлаштириш тўғрисидаги тегишли хулосалар қабул қилинади. 2. Узлуксиз ривожланиш тамойилига мувофиқ яратилган ахборот технологияси доимо ҳаракатда, ривожланишда бўлиши лозим. Унинг ривожланиши фан-техника тараққиётига янги технологияларни ишлаб чиқариш ва жорий қилишга боғлик бўлади. 3. Ягона раҳбарлик тамойилига кўра ахборотли технологияни яратиш вазифалари ходимлар гуруҳи ўртасида тақсимланади, ҳамда бу ишларнинг бажарилиши тегишли раҳбарлар томонидан назорат қилинади. Бунда субъектнинг раҳбари ахборотли технологияни яратиш вазифаларини ҳамда гуруҳларни бошқаради. 4. Янги масалаларни ечиш тамойилига мувофиқ ахборотли технология оддий ҳисоб-китоб масалаларини ечиш билан чегараланиб қолмай, балки истиқболни белгилаш ҳамда оптималлаштириш масалаларини ҳам ечиши лозим. Бундай масалаларни ечишда иқтисодий математик усул ва моделлардан фойдаланилади. 5. Ўзаро алоқадорлик тамойилига кўра, бир соҳада ташкил қилинган ахборот технологияси бошқа тармоқдаги тизимлар билан доимо алоқада бўлади. Бунда фойдаланилаётган маълумотлар маълум даражада умумий бўлиб, бошқа тизимларда ҳам қўлланилади. 6. Маълумотларни бир марта киритиб, кўп марта фойдаланиш тамойилига мувофиқ доимий ва шартли доимий бўлган ахборотлар ЭҲМ хотирасига бир марта жойлаштирилади. Бундай усулда ахборотларни қайта ишлаш тезлиги ортади ва тегишли қарорларни яратиш муддатлари камаяди. Бундан ташқари яратилган ахборот технологияси энг оз харажат билан энг кўп натижа бериш керак. Бу нарса ахборот технологиясининг ижтимоий- иқтисодий самарадорлик тамойилида ифодаланади.

Хулоса. Инсоният саноат жамиятидан ахборотлашган жамиятга ўта бошлади. Бу ўтиш жараёни ахборотлаштириш жараёни деб аталади. Ахборотлаштириш - жамиятдаги мехнат унумдорлигини ошириш ва турмуш шароитини яхшилаш, жамиятдаги ҳар бир инсон учун етарли миқдорда ахборот даражасини сақлаш, ахборот тизимларини ва технологияларни яратиш, қўллаш ва ривожлантиришга олиб келувчи жараёндир. Ахборотлашган жамиятга ўтиш муаммоларига Ўзбекистон Республикасида ҳам катта аҳамият берилмоқда. Республикада ахборотлаштириш жараёнини жадаллаштириш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1992 йил 8 декабр қарори билан Фан ва техника Давлат қўмитаси (ФТДҚ) қошида Ахборотлаштириш бўйича бош бошқармаси тузилди. Ўзбекистон Республикаси ФТДҚ ташуббуси билан “Ахборотлаштириш ҳақида” (1993 йил, май), “ ЭҲМ ва маълумотлар базаси учун дастурларни ҳуқуқий муҳофазалаш ҳақида” (1994 йил, май) қонунлари, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг Ўзбекистон Республикасининг ахборотлаштириш концепцияси қабул қилинди.

Ўзбекистон Республикаси “Таълим тўғрисида”ги қонунида ҳамда Кадрлар тайёрлаш Миллий дастурида юксак малакали, чуқур билимли кадрлар тайёрлаш давр талаби сифатида қўйилган. Бундай малакали кадрлар, албатта ҳ озирги замон ахборот технологияларидан фойдалана оладиган б ў лиши керак. Чунки инсоннинг фаолияти борган сари унинг ахборотлашганидан, қ олаверса, ахборотни самарали ишлатишидан бо ғ ли қ б ў либ қ олмо қ да. Хохлаган со ҳ а мутахассиси ма ъ лумотлар т ў пламида т ўғ ри й ў налиш олиши учун, у комп ь ютерлар ва телекоммуникация воситалари ор қ али ахборотларни т ў плаш, са қ лаш, қ айта ишлаш ҳ амда қў ллашни билиши шарт. Хулоса ўринда шуни айтиш лозимки Ахборот технологияси - объектнинг, ҳодиса ёки жараёнининг (ахборот маҳсулотининг) аҳволи ҳақида янгича маълумот олиш мақсадида маълумотларни йиғиш, қайта ишлаш ва узатиш воситалари ҳамда усуллари мажмуаси (бошланғич маълумотлар) дан фойдаланиш жараёнидир. Ахборот технологиясининг мақсади ахборотларни инсон уларни таҳлил қилиши ва шу асосда бирор ишни бажариш бўйича қарор қабул қилиши учун ишлаб чиқишдан иборат. Ахборот технологиясидан фойдаланиш ва уни бирор-бир сохага татбик, этиш уз ичига катор вазифаларни олади.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати. 1. C . С. Ғ уломов ва бошқ. «Ахборот тизимлари ва технологиялари» Тошкент «Шарқ» 2000й. 591 б. 2. Арипов М. ва бошқалар. «Информатика ва хисоблаш техникаси асослари», олий ўқув юртлари учун, 1-том, (босмада), Арипов М. тахрири остида. 3. “ Boshqaruv jarayonlarining axborotli texnologiyasi ”. O ’ quv qo ’ llanma . 1994 yil . Internet manzillari http://www.intuit.ru http://www.ref.ru http://www.ref.uz http://www.bilim.uz

Похожие

Ахборот технологиялари ҳақида тушунча

Ахборот технологиялари

Ахборот технологиялари ҳақида тушунча, ахборотларнинг ўлчов бирликлари.doc

Ахборот технологиялари турлари

Ахборот технологиялари асослари. Жамият тараккиётида ахборотлаштиришнинг ахамияти. Ахборот тизимлари ва технологиялари