Ахборот технологиялари турлари - Информатика и ИТ - Рефераты

Ахборот технологиялари турлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

125.3017578125 KB

А хборот технологиялари турлари Режа: 1. Маълумотларни қайта ишлашнинг ахборот технологиялари 2. Бошқарувнинг ахборот технологияси 3. Офисни автоматлаштириш 4. Карор қабул қилишни қўллаб қувватлаш ахборот технологиялари

М аълумотларни қайта ишлашнинг ахборот технологияси Хусусияти ва ифодаланиши Маълумотларни қайта ишлашнинг ахборот технологиялари яхши тузилмалашган вазифаларни ҳал килиш учун мўлжалланган, уларга кўра зарур кириш маълумотлари мавжуд ва алгоритмлар ҳамда уларни қайта ишлашнинг бошқа стандарт процедуралари маълум. Бу технология бошқарув меҳнатининг айрим майда, доимо такрорланувчи операцияларини автоматлаштириш мақсадларида юқори бўлмаган малакали ходимларнинг тезкор (ижрочилик) фаолияти даражасида қўлланилади. Шу боис ахборот технологиялари тизимларини бу даражада қўллаш ходимлар меҳнати самарадорлигини анча оширади, уларни майда операциялардан озод этади, эҳтимол, ҳатто ходимлар сонини қисқартириш заруриятига олиб келиши мумкин. Тезкор фаолият даражасида қуйидаги вазифалар хал этилади:  фирмадаги бажарилаётган амаллар хақидаги маълумотларни қайта ишлаш;  фирмадаги ишларнинг ҳолати тўьрисида даврий назорат ҳисоботларини тузиш;  исталган жорий сўровларга жавоб олиш ва уларни қоьоз ҳужжатлари ёки ҳисоботлари кўринишида расмийлаштириш. Маълумотларни қайта ишлаш билан боьлиқ бир неча ўзига хосликлар мавжуд, улар қуйидаги жиҳатлар билан бошқа технологиялардан ажралиб туради:  Маълумотларни қайта ишлаш бўйича фирмага зарур бўлган вазифаларни бажариш ҳар бир фирма ўз фаолияти хақида маълумотларга эга бўлиш ва сақлашга қонунан ҳақли. Улар фирмада назоратни таъминлаш ва қўллаб- қувватлаш воситаси сифатида фойдаланилиши мумкин. Шу боис исталган фирмада маълумотларни қайта ишлаш ахборот тизими албатта бўлиши ва тегишли ахборот технологияси ишлаб чиқилиши лозим;  фақат яхши тартиблашган вазифаларни ҳал этиш, бунинг учун алгоритм ишлаб чиқиш мумкин;

 қайта ишлашнинг стандарт иш тартибини бажариш. Мавжуд стандартлар маълумотларни қайта ишлашнинг намунавий иш тартибини белгилайди ва уларга барча турдаги ташкилотлар риоя қилишини кўзда тутади;  одам кам қатнашадиган автоматик режимдаги асосий иш ҳажмини бажариш;  батафсил маълумотлардан фойдаланиш. Тафтиш ўтказишга йўл қўювчи, фирма фаолияти хақида тўлиқ хусусиятга эга ёзувларни амалга ошириш. Тафтиш жараёнида фирма фаолияти бошидан охиригача ва охиридан бошигача кетма-кетлик тартибида текширилади;  воқеалар кетма-кетлигига(хронологиясига) урьу бериш;  бошқа даражадаги мутахассислар томонидан муаммоларни ҳал этишда кам ёрдам талаб қилиш. Асосий компонентлари Энди маълумотларни қайта ишлаш ахборот технологиясининг асосий компонентлари ва уларнинг хусусиятларини келтирамиз. Маьлумотларни тўплаш. Фирманинг маҳсулот ёки хизматлар ишлаб чиқаришига караб унинг ҳар бир ҳатти-ҳаракати хақида тегишли маълумотлар ёзуви бўлади. Одатда ташқи атрофга тегишли фирма хатти- ҳаракатлари у ишлаб чиқарадиган операция сифатида алоҳида ажралиб туради (3.11-расм). 3.11-расм. Маълумотларни қайта ишлаш ахборот технологияларининг асосий компонентлари

Маълумотларни қайта ишлаш . Фирма фаолиятини акс эттирувчи келиб тушаётган маълумотлардан ахборотни яратиш учун қуйидаги турдаги операциялардан фойдаланилади:  таснифлаш ёки гуруҳлаш. Бошланьич маълумотлар одатда бир ёки бир неча рақамлардан ташкил топган белгилар кўринишига эга бўлади. Объектларнинг айрим аломатларини ифодаловчи бу белгилар ёзувларни айнан ўхшатиш (идентификациялаш) ва гуруҳлаш учун фойдаланилади;  ёзувлар изчиллигини тартибга солишга ёрдам берувчи саралаш;  арифметик ва мантиқий амалларни ўз ичига олган ҳисоблашлар. Маълумотлар устидан бажариладиган бу амаллар янги маълумотларни олиш имконини беради;  маълумотлар сонини камайтириш учун хизмат килувчи ва якуний ёки ўрта қийматлар ҳисоб-китоби шаклида амалга оширилувчи йириклаштириш ёки агрегатлаштириш. Маълумотларни сақлаш . Тезкор фаолият даражасидаги кўпгина маълумотларни кейинчалик фойдаланиш учун бу ерда ёки бошқа даражада сақлаш зарур. Уларни сақлаш учун маълумотлар базаси яратилади. Хисоботлар (ҳужжатлар)ни яратиш . Маълумотларни қайта ишлаш ахборот технологиясида фирма раҳбарияти ва ходимлари, шунингдек ташқи шериклари учун ҳужжатлар яратиш лозим. Бунда ҳужжатлар сўров бўйича ёки фирма ўтказган муомила муносабати билан ҳам, даврий жиҳат буйича ҳар бир ой, квартал ёки йил охирида ҳам яратилиши мумкин. Б ошқарувнинг ахборот технологияси Хусусияти ва ифодаланиши Бошқарувнинг ахборот технологиялари мақсади қарорларни қабул қилишга алоқаси бўлган фирмадаги барча ходимларнинг ахборот эҳтиёжларини қондиришдир. У бошқаришнинг исталган даражасида фойдали бўлиши мумкин.

Бу технология бошқаришнинг ахборот тизими муҳитида ишлашга йўналтирилган ва ҳал этиладиган вазифаларнинг ёмон тузилмалашувида фойдаланилади. Бошқарувнинг замонавий ахборот технологиялари турли функционал тизим остидаги (бўлинмалар) ходимларнинг ёки фирма бошқаруви даражаларининг мос ахборот эҳтиёжларини қондиришга тўьри келади. Улар етказиб берадиган ахборот фирманинг ўтмиши, ҳозири ва эҳтимолдаги келажаги ҳақида маълумотни сақлайди. Бу ахборот доимий ёки махсус бошқарув ҳисоботлари турларига эга. Бошқарув назорати даражасида қарорлар қабул қилиш учун ахборот агрегатлаштириш кўринишида шундай тақдим этилиши керакки, унда маълумотлар ўзгариши тенденциялари, юзага келган четга чиқишлар сабаблари ва эҳтимолий қарорлар кўриб чиқилсин. Бу босқичда маълумотларни қайта ишлашнинг қуйидаги вазифалари ҳал этилади: • бошқарув объекти режалаштириладиган аҳволини баҳолаш; • режалаштириладиган аҳволдан четга чиқишларни баҳолаш; • четга чиқишлар сабабларини аниқлаш; • бўлажак қарор ва ҳатти-ҳаракатларнинг таҳлили. Бошқарувнинг ахборот технологияси хилма-хил турдаги ҳисоботларни яратишга йўналтирилган. Доимий ҳисоботлар белгиланган графикка мувофиқ яратилади, бу график уларни яратиш вақти, масалан, компания савдо-сотиьининг ойлик таҳлилини белгилайди. Махсус ҳисоботлар бошқарувчилар сўровлари бўйича ёки компанияда бирор-бир режалаштирилмаган ҳодиса рўй берганда яратилади. Ъисоботларнинг у тури ҳам, бу тури ҳам якунловчи, қиёсий ва фавқулодда ҳисоботлар шаклига эга бўлиши мумкин.

Жамловчи ҳисобот ларда қийматлар алоҳида гуруҳларга бирлаштирилган, сараланган ҳамда оралиқ ва натижавий йигиндиси кўрсатилган. Киёсий ҳисобот лар турли манбалардан олинган ёки турли белгиларига кўра таснифланган ва қиёслаш мақсадлари учун фойдаланиладиган маълумотларни ўз ичига олади. Фавқулодда ҳисобот лар истисно (фавқулодда) хусусиятидаги маълумотларни қамраб олади. Бошқарувни қўллаб-қувватлаш учун ҳисоботлардан фойдаланиш четга чиқишлар бўйича бошқаришни амалга оширишда айниқса самаралидир. Четга чиқиш бўйича бошқариш шуни кўзда тутадики, маълумотлар менежер оладиган асосий мазмун фирма хўжалик фаолияти аҳволининг айрим ўрнатилган стандартлардан (масалан, режалаштирилган аҳволдан) четга чиқиши бўлмоги лозим. Фирмада четга чиқишлар бўйича бошқарув тамойилларидан фойдаланишда яратилаётган ҳисоботларга қуйидаги талаблар қўйилади:  ҳисобот четга чиқиш руй бергандагина яратилиши лозим;  ҳисоботдаги маълумотлар мазкур четга чиқиш кўрсаткичи учун танқидий аҳамиятига кўра сараланиши керак;  барча четга чиқишларни иложи борича биргаликда кўрсатиш зарур, чунки менежер улар ўртасидаги мавжуд алоқани билиши керак;  ҳисоботда меъёрдан миқдорий четга чиқишни кўрсатиш лозим. Дастурий таъминот ёрдамида маълумотлар базасидаги қийматлар қарор қабул қилишда иштирок этувчи мутахассисларга тегишли даврий ва махсус ҳисоботларда ўзгаради. Кўрсатилган ахборотни олиш учун фойдаланиладиган маълумотлар базаси икки элементдан ташкил топиши лозим:  фирма олиб борадиган муомилаларни баҳолаш асосида жамланадиган маълумотлар;

 бошқарув объекти (фирма бўлинмаси) нинг режалаштирилган аҳволини белгиловчи режалар, стандартлар, бюджетлар ва бошқа меъёрий ҳужжатлар.

О фисни автоматлаштириш Хусусияти ва ифодаланиши Автоматлаштириш тарихан ишлаб чиқаришда бошланган ва сўнгра офисга тарқалган, дастлаб фақат ёрдамчи котибалик ишини автоматлаштириш мақсадига эга бўлган. Коммуникация воситалари ривожланган сари офис технологияларини автоматлаштириш мутахассис ва бошқарувчиларни қизиқтириб қолди, улар бунда ўз меҳнати маҳсулдорлигини ошириш имкониятини қурдилар. Офисни автоматлаштириш (3.12-расм) ходимлар (персонал) коммуникациясининг мавжуд анъанавий тизимини (мажлислар, телефон қўньироқлари ва буйруқлар) алмаштирмайди, фақат уни тўлдиради. Бу тизимлар биргаликда фойдаланилиб, бошқарув меҳнатини оқилона автоматлаштириш ва бошқарувчиларни ахборот билан энг яхши таъминлашга интилади. Автоматлаштирилган офис фирма бошқарувининг барча даражадаги менежерлари учун фақат ходимлар ички фирма алоқасини қўллаб- қувватлаши учунгина эмас, балки уларга ташқи муҳит билан янги коммуникация воситаларини тақдим этиши жиҳатидан ҳам диққатни ўзига тортади. Автоматлаштирилган офиснинг ахборот технологияси - ташкилот ичида ва ташқи муҳит билан коммуникация жараёнларини ахборот узатиш ва у билан ишлашнинг компьютер тармоқлари ва бошқа замонавий воситалар негизида ташкил этиш ва қўллаб - қувватлашдир. Офисли автоматлаштирилган технологиялар бошқарувчилар, мутахассислар, котибалар ва ходимлар томонидан фойдаланилади, улар айниқса муаммоларни гуруҳий ҳал этиш учун эътиборга лойиқ. Улар котиблар ва ходимлар меҳнати самарадорлигини оширишга ва ошиб бораётган иш ҳажмини бажаришга имкон беради. Бироқ бу афзалликлар муаммоларни хал этиш учун қурол сифатида офисни автоматлаштириб фойдаланиш имкониятига қиёслаганда иккинчи даражалидир. Анча

такомиллашган коммуникация туфайли менежер қабул қиладиган қарорларнинг яхшиланиши фирма иктисодий усишини таъминлайди. Хозирги пайтда офисни автоматлаштириш технологиясини таъминловчи компьютер ва компьютерсиз техник воситалар учун бир неча ўнлаб дастурий маҳсулотлар маълум: матнли процессор, жадвалли процессор, электрон почта, электрон календарь, аудиопочта, компьютерли ва телеконференциялар, видеоматн, тасвирни сақлаш, шунингдек бошқарув фаолиятининг махсус дастурлари: ҳужжатларни юритиш, буйруқларни ижро этиш учун назорат ва бошқалар киради. 3.12- расм . Офисни автоматлаштиришнинг асосий компонентлари Шунингдек, компьютерсиз воситалар; аудио ва видеоконференциялар, факсимиле алоқаси, ксерокс ва бошқа оргтехника воситаларидан ҳам кенг фойдаланилади.

Асосий компонентлар Маълумотлар базаси. Ахборот технологиясининг асосий компоненти маълумотлар базаси ҳисобланади. Ахборот маълумотлар базасига фирманинг ташқи муҳитидан келади. Мутахассислар базада ишлаш асосий технологик амалларини билишлари шарт. Ахборот маълумотлар базасидан компьютернинг дастурий иловалари (матнли процессор, жадвалли процессор, электрон почта, компьютер конфренциялари)га тушади. Маьлумотлар базасидан чиққан ахборот компьютерсиз етхник воситалар ёрдамида ҳам узатишга, кўпайтиришга ва сақлашга ишлатилиши мумкин. Матнли процессор . Амалий дастурий таъминот маҳсулоти бўлиб, матнли ҳужжатларни яратиш ва қайта ишлаш учун фойдаланилади. Матнли процессор сўзни қўшиш ва ўчириш, абзац ва гапларни ўтказиш, форматлаш, режим ва матн элементларини ўзгартиришга имконият яратади. Ъужжат тайёр бўлганда, ходим уни ташқи хотира ёзиб, чоп этиш ёки керак бўлган компьютер тармоьи орқали узатиши мумкин. Электрон почта. Электрон почта (E-mail) компьютерларни тармоқда ишлатишга асосланган бўлиб, фойдаланувчига тармоқ орқали ҳабарларни олиш, сақлаш ва юбориш имкониятларини яратиб беради. Аудиопочта. Бу почта хабарни товуш орқали юборади. Бу почта электрон почтага ўхшайди. Фақат хабар клавиатурадан киритилмасдан, телефондан товуш орқали киритилади. Хабарни ҳам телефон оркали олинади. Бу тизимда махсус қурилма бўлиб, у аудиосигналларни рақамларга ва аксинча айлантириб беради. Аудиопочта ҳам тармоқда ишлайди. Жадвал процессори . Бу ахборот технологиясининг таянч амалий дастурий компоненти ҳисобланади. Жадвал процессорида ишлаш технологиясини билмасдан туриб, фойдаланувчи ўз фаолиятида компьютерни тўлақонли ишлата олмайди. Замонавий жадвал процессорлари жадвал кўринишидаги қийматлар устидан жуда кўп амалларни бажаради. Бу амалларнинг асосийлари қуйидагилар:

 клавиатурадан ва маълумотлар базасидан қийматларни киритиш;  маълумотларни қайта ишлаш (саралаш, жамлаш, кўчириш, нусха олиш, ҳисоблаш амаллари);  ахборотни нашр, файл кўринишида чиқариш;  маълумотларни диограмма ва график тарзда кўрсатиш;  мухандислик, молиявий, статистик ҳисобларни бажариш;  математик моделлаштириш ва бошқа ёрдамчи амаллар. Электрон календар. Бу дастурий восита бўлиб, ташкилотнинг ходимлари ва менежерлари учун компьютер тармоьи орқали иш жадвалларини тузиш учун ишлатилади. Менежер учрашув ёки бошқа тадбирнинг санаси ва вақтини ўрганатади, жадвални кўриб чиқади, ўзгартиришлар киритади. Техник ва дастурий таъминот электрон почтанинг таъминоти билан бир хил. Юқори поьонадаги менежерларнинг электрон календардан фойдаланиш самарадорлиги сабали ошади. Аудиоконференция. Амалиётда конференциялар уч турга бўлинади: аудио-, видео- ва компьютерли конференциялар. Аудиоконференция фирманинг узоқда жойлашган бўлимлари ёки ходимлари билан алоқани ўрнатиш учун фойдаланилади. Энг оддий алоқа бу телефон алоқасидир. Алокага махсус қурилмалар уланган бўлиб, улар икки ва ундан ортиқ қатнашчиларни конференцияда иштирок этиши учун имконият яратиб беради. Аудиоконференцияларда компьютер ишлатилмайди. Аудиоконференция қарор қабул қилиш учун жуда қулай восита ҳисобланади, ундан ташқари у орзон ва қулайдир. Компьютерли конференциялар. Компьютерли конференциялар компьютер тармоьидан фойдаланган ҳолда айрим муаммо устида ишлаётган гуруҳ аъзолари ўртасида ахборотлар алмашувини ташкил этади. Видеоконференция. Видеоконференцияни ҳам аудиоконференция максадида фойдаланиш мумкин. Бунда фақат видеоаппаратуралар ишлатилади. Бу конференцияни ўтказиш компьютердан фойдаланишни талаб этмайди. Видеоконференция жараёнида унинг қатнашчилари ўзини ва бошқа

иштирокчиларни телеэкранда кўриб туради. Телетасвир билан товуш ҳам узатилади. Видеоконференциянинг уч тузилмасидан фойдаланилади:  бир томонлама видио- ва аудиоалоқа. Бу тузилмада алоқа факат бир томонлама амалга оширилади. Масалан, бошлиқдан бажарувчиларга;  бир томонлама видио- ва икки томонлама аудиоалоқа;  икки томонлама видио- ва аудиоалоқа. Видеоматн. Видеоматн монитор экранида компьютер оркали матнли ва графикли маълумотларни кўриш учун ишлатилади. Фойдаланувчи учун видеоматн шаклида ахборотни олишнинг уч йўли мавжуд:  ўз компьютерида видеоматн файлларини яратиш;  махсус фирма билан видеоматн файлини серверда сақлаш ва бошқа фойдаланувчиларга тармоқ ёки дисклар орқали етказиб бериш учун шартнома тузиш:  бошқа компаниялар билан уларнинг видеоматн файлларини олиш учун шартномалар тузиш. Тасвирларни сақлаш . Хар бир ташкилотда катта ҳажмдаги ҳужжатларни сақлаш керак бўлади. Уларнинг сони шунчалик кўп бўладики, хатто уларни файл тарзида сақлаш ҳам муаммо бўлиб қолиши мумкин. Шунинг учун ҳужжатни ўзи эмас, унинг кўринишини (тасвирини ) сақлаш гояси пайдо бўлган. Тасвирларни сақлаш (imaging) технологияси офис технологиясидаги истиқбол йўналишларидан биридир. Бу технологияда махсус қурилма - тасвирни оптик кўрсатиш қурилмасидан фойдаланилади. Курилма ҳужжат ва фильмнинг тасвирларини компьютернинг ташқи хотирасида сақлаш учун рақам кўринишига ўтказади. Сақланаётган рақам шаклидаги тасвир хохлаган вақтда хақиқий кўринишда экранга ёки принтерга чиқарилиши мумкин. Тасвирларни сақлаш учун катта ҳажмга эга бўлган оптик дисклар ишлатилади. Мисол учун, беш дюймли оптик дискда 200 минг бетнинг тасвирини сақлаш мумкин.

Факсимал алоқа . Факс аппаратларини ишлатишга мўлжалланган. Факс - алоқа коммуникация каналининг бир учида ҳужжатни ўқиш ва иккинчи учида эса уни кўрсатиш имкониятига эга. К арор қабул қилишни қўллаб-қувватлаш ахборот технологиялари Хусусияти ва ифодаланиши Карорлар қабул килишни қўллаб-қувватлаш тизимлари ва уларга мувофиқ ахборот технологиялари асосан америкалик олимларнинг сай- ҳаракати билан 70-йиллар охири — 80-йиллар бошида юзага келди, бунга шаҳсий компьютерлар, амалий дастурларнинг стандарт пакетлари кенг тарқалганлиги, шунингдек сунъий интеллект тизимларини яратишдаги муваффақиятлар имкон яратди. Карорлар қабул қилишни қўллаб-қувватлашнинг ахборот технологияларининг асосий хусусиятлари инсон ва компьютер ўзаро алоқасини ташкил этишнинг сифат жиҳатидан яхши услубидир. Бу технологиянинг асосий мақсади бўлган қарорлар ишлаб чиқиш итерацион жараён натижасида рўй беради (3.13-расм), унда қуйидагилар иштирок этадилар:  ҳисоблаш бўгини ва бошқарув объекти ролида қарор қабул қилишни қўлаб-қувватлаш тизими;  компьютерда кириш маълумотлари топширигини берувчи ва олинган ҳисоблаш натижаларини баҳоловчи бошқарув бўгини сифатидаги инсон. Итерацион жараён якуни инсон ихтиёрига кўра рўй беради. Бу ҳолда ахборот тизимининг фойдаланувчи билан биргаликда қарорлар қабул қилиш учун янги ахборотни яратишга қобиллиги ҳақида гапириш мумкин. Унинг бу хусусиятига кўшимча қилиб бир қатор ажралиб турувчи жиҳатларини кўрсатиш мумкин:  тартиблашмаган вазифаларини ҳал этишга йўналиш олиш;  компьютер маълумотларига кириш ва уни қайта ишлаш анъанавий услубларининг математик моделлари ва улар асосида вазифаларини ҳал этиш услублари имкониятлари билан уйгунликда олиб бориш;

 компьютердан малакасиз фойдаланувчига эътиборни қаратиш;  мавжуд техник ва дастурий таъминот, шунингдек фойдаланувчи талаблари ўзига хосликларига мослашиш имкониятларини берувчи юқори мослашувчанлик 3.13-расм. Итерацион жараён сифатида қарорлар қабул килишни қўллаб-қувватлашнинг ахборот технологияси Карор қабул қилишни қўллаб-қувватлашнинг ахборот технологияси бошқаришнинг исталган даражасида фойдаланилиши мумкин. Бундан ташқари бошқаришнинг турли даражаларида қабул қилинувчи қарорлар тез- тез мувофиқлаштирилиб турилиши лозим. Шу боис тизим ва технологияларнинг муҳим функцияси бошқаришнинг турли даражаларида ҳам, алоҳида бир даражада ҳам қарорлар қабул қилувчи шахсларни мувофиклаштиришдир. Асосий компонетлари Карор қабул қилишни қўллаб-қувватлаш тизими тузилмаси (3.14-расм), шунингдек асосий технологик операцияларни белгиловчи унинг блокларини ташкил этувчи функцияларини кўриб чиқамиз. Карор қабул килишни қўллаб-қувватлашнинг тизим таркибига уч асосий қисм: маълумотлар базаси, моделлар базаси ва тизим ости дастури киради, сўнгиси маълумотлар базасининг бошқариш тизими, моделлар базасининг бошқариш тизими, фойдаланувчи ва компьютер ўртасидаги интерфейс билан бошқариш тизимидан иборат. Маълумотлар базаси. У қарорларни қабул қилишни қўллаб- қувватлашнинг ахборот технологиясида мухим роль ўйнайди. Маълумотлар бевосита фойдаланувчи томонидан математик моделлар ёрдамида ҳисоб-

китоблар учун фойдаланилиши мумкин. Маълумотлар манбалари ва уларнинг ўзига хос хусусиятларини кўриб чиқамиз. 3.14-расм. Карор қабул қилишии қўллаб-қувватлашнинг ахборот технологияси асосий компонентлари 1. Маълумотларнинг бир қисми ахборот тизимидан операциявий даражага келиб тушади. Улардан самарали фойдаланиш учун бу маълумотлар олдиндан қайта ишланиши лозим. Бунинг учун икки имконият мавжуд: • фирма муомилалари ҳақидаги маълумотларни қайта ишлаш учун қарор қабул қилишни қўллаб-қувватлаш тизими таркибига кирувчи маълумотлар базасининг бошқарув тизимидан фойдаланиш лозим; • маълумотларнинг махсус базасини яратган ҳолда қарор қабул қилишни қўллаб-кувватлаш тизимидан ташқарида қайта ишлашни амалга ошириш. Бу вариант кўп миқдорда тижорат операцияларини амалга оширувчи фирмалар учун тўгри келади. Фирма муомилалари хақидаги қайта ишланган маълумотлар файлларни ҳосил қилади, улар киришга ишончлилик ва тезликни ошириш учун қарорларни қабул қилишни қўллаб-қувватлаш тизимидан ташқарида сақланади. 2. Фирма муомилалари хақидаги маълумотлардан ташқари, қарор қабул қилишни қўллаб-қувватлаш тизими ишлаши учун бошқа ички маълумотлар, масалан, ходимларнинг ҳаракатланиши хақидаги маълумотлар, муҳандислик

маълумотлари ва ҳоказолар талаб этилади, улар ўз пайтида тўпланиши, киритилиши ва ишланиши лозим. 3. Бошқаришнинг юқори даражаларида қарор қабул қилишни қўллаб- қувватлаш учун ташқи манбалардан олинадиган маълумотлар айниқса муҳим аҳамиятга эга. Рақобатчилар, миллий ва дунё иқтисодиёти ҳақидаги маълумотларни зарур ташқи маълумотлар қаторига қўшиш мумкин. Ички маълумотлардан фарқли равишда, ташқи маълумотлар одатда уларни йигишга ихтисослашган ташкилот томонидан сотиб олинади. 4. Хозирги пайтда маълумотлар базасига яна бир маълумотлар манбаи- ёзувлар, хатлар, шартномалар, буйруқлар ва ҳоказоларни ўз ичига олган ҳужжатларни киритиш ҳақидаги масала кенг тадқиқ этилмоқда. Агар бу ҳужжатларнинг мазмуни айрим асосий хусусиятларига (таъминотчи, истеъмолчи, санаси, хизмат турлари ва бошқалар) қараб хотирага ёзиладиган ва сўнгра қайта ишланадиган бўлса, унда тизим ахборотнинг янги қудратли манбаига эга бўлади. Маълумотларни бошқариш тизими қуйидаги имкониятларга эга бўлиши лозим: • агрегатлаштириш ва фильтрлаш иш тартибидан фойдаланиш воситасида турли манбалардан олинган маълумотлар комбинациясини тузиш; • у ёки бу маълумотлар манбаини тезкорлик билан қўшиш ёки йўқотиш; • фойдаланувчи атамаларида маълумотлар мантиқий тузилмасини тузиш; • фойдаланувчи ишчи муқобиллари (алтернативлари) тажрибавий текшириш учун норасмий маълумотлардан фойдаланиш; • бу маълумотлар базасини фирма доирасида ишловчи бошқа муомилавий маълумотлар базасидан тўлиқ мантиқий мустакиллигини таъминлаш. Моделлар базаси. Моделларни яратишдан мақсад айрим объект ёки жараёнларни тасвирлаш ва қулайлаштиришдир. Моделлардан фойдаланиш қарорларни қабул қилишни қўллаб-қувватлаш тизимида таҳлил ўтказишни таъминлайди. Муайян алгоритмлар ёрдамида муаммонинг математик

талқинига асосланган моделлар тўгри қарорларни қабул килиш учун фойдали ахборотни топишга қулайлик яратади. Ахборот тизимлари таркибида моделлардан фойдаланиш статистик услублар ва молиявий таҳлил услубларини қўллашдан бошланади, улар одатдаги алгоритмик тилда буйруқ бериб амалга оширилади. Кейинчалик "нима бўлади, агар?" ёки "қандай қилиш керак, мабодо?" типидаги вазиятни моделлаштиришга имкон берувчи махсус тиллар яратилади. Моделларни яратиш учун яратилган бундай тиллар муайян турдаги моделларни яратишга имкон беради, улар ўзгарувчиларнинг мослашувида карорлар топишни таъминлайди. Уларни таснифлашда кўпгина турдаги модел ва усуллар мавжуд, масалан, фойдаланиш мақсадлари, эҳтимолдаги иловалар соҳасида, ўзгарувчиларни баҳолаш усули бўйича. Фойдаланиш мақсадлари бўйича моделлар айрим кўрсаткичларнинг энг қуйи ёки энг юқори нуқталарини топиш билан боьлиқ қулайлаштирилган (оптималлашган) (масалан, бошқарувчилар кўпинча ўз ҳатти-ҳаракатлари қандай қилиб фойдани кўпайтириш ёки ҳаражатларни камайтиришга олиб келишини билишни истайдилар) ва айрим тизимлар ишини баён этувчи ва бошқарув (оптималлаш) мақсадлари учун мўлжалланмаган тасвирловчига бўлинади. Баҳолаш усулига кўра моделлар бошлангич маълумотларнинг аниқ бир қийматида бир сон билан ўзгарувчиларни баҳолашда фойдаланувчи детерминистик ва бошлангич маълумотлар эҳтимолий хусусиятларда берилганлиги туфайли бир неча кўрсаткичлар билан ўзгарувчиларни баҳоловчи стохастикга таснифлашади. Детерминистик моделлар стохастикларига нисбатан анча оммалашган, чунки улар анча арзон, уларни кўриш ва фойдаланиш енгилроқ. Бундан ташқари улар ёрдамида қарор қабул қилиш учун буткул етарли ахборот олинади.

Эҳтимолдаги иловалар соҳасига кўра моделлар фақат бир тизимда фойдаланиш учун мўлжалланган ихтисослашган ва бир неча тизимлардан фойдаланишга мўлжалланган универсалларга бўлинади. Ихтисослашган моделлар анча қиммат туради, улар одатда ноёб тизимларни тасвирлаш учун қўлланади ва катта аниқликка эга бўлади. Карор қабул қилишни қўллаб-қувватлаш тизимларида моделлар базаси стратегик, тактик ва тезкор моделлардан иборат бўлади, улар шунингдек элементларни тузишда фойдаланиладиган модел блоклар, модуллар ва иш тартиблари жамланганлиги кўринишидаги математик моделларни ҳам ўз ичига олади (3.14-расмга қаранг). Стратегик моделлар бошқарувнинг олий даражасида ташкил қилиш мақсадлари, унга эришиш учун зарур бўлган заҳиралар ҳажмлари, шунингдек, бу заҳираларни сотиб олиш ва улардан фойдаланиш сиёсатини ўрнатиш учун фойдаланилади. Улар корхоналарни жойлаштириш вариантларини танлаш, рақобатчилар сиёсатини олдиндан билишда ҳам фойдали бўлиши мумкин. Анча кенг қамровлилик, ўзгарувчиларнинг кўплиги, зич агрегатлаштирилган шаклда маълумотларни тақдим этиш стратегик моделлари учун ҳарактерлидир. Кўпинча бу маълумотлар ташқи манбаларда бўлади ва субъектив хусусиятга эга бўлиши мумкин. Стратегик моделларда режалаштириш истиқболи, одатда, йиллар билан ўлчанади. Бу моделлар одатда муайян бир фирмада фойдаланиш учун детерминистик тасвирловчи, ихтисослаштирилган ҳолда бўлади. Тактик моделлар ўрта бўьин бошқарувчилари томонидан мавжуд заҳиралардан фойдаланишни тақсимлаш ва назорат қилиш учун қўлланилади. Улардан фойдаланишнинг эҳтимолий соҳалари орасида қуйидагиларни кўрсатиш лозим: молиявий режалаштириш, ходимларга талабларни режалаштириш, савдо-сотиқни оширишни режалаштириш, корхоналарни жойлаштириш чизмасини кўриш. Бу моделлар одатда фирманинг айрим қисмларига (масалан, ишлаб чиқариш ва сотиш тизимига)

қўлланилиши ва агрегатлаштирилган кўрсаткичларни ҳам ўзига олиши мумкин. Тактик моделларни қамраб олувчи вақтинчалик муддат бир ойдан икки йилгачадир. Бу ўринда ташқи манбалардан маълумотлар талаб қилиниши ҳам мумкин, бироқ мазкур моделларни амалга оширишда асосий эътибор фирманинг ички маълумотларига қаратилиши лозим. Одатда тактик моделлар детерминистик, оптималлашган ва универсал шаклларда амалга оширилади. Тезкор моделлар бошқаришнинг қуйи даражаларида кунлар ва ҳужжатлар билан ўлчанувчи муддатларда оператив қарорлар қабул қилишни қўлллаб-қувватлаш учун фойдаланилади. Бу моделларни эҳтимолий қўллаб дебиторлик ҳисоб рақамлари ва кредит ҳисоблари юритиш, календарь ишлаб чиқаришини режалаштириш, заҳираларни бошқариш ва ҳоказоларни ўз ичига олади. Тезкор моделлардан одатда фирма ичидаги маълумотлар ҳисоб- китоби учун фойдаланилади. Улар, одатда детерминистик, оптималлашган ва универсал бўлади (яъни, турли ташкилотларда фойдаланиши мумкин). Математик моделлар математик услубларни амалга оширувчи модел блоклар, модуллар ва иш тартиблари жамланмасидан иборат бўлади. Бунга чизиқли дастурлаштириш, вақтинчалик қаторларнинг статистик тахлили, регрессив таҳлили ва ҳоказолар - оддий иш тартиби (процедура)дан мураккаб дастурлар тўпламигача кириш мумкин. Модел блоклар, модуллар ва иш тартиблари ўзи алоҳида ҳам моделларни қуриш ва қўллаб-қувватлаш учун тўплам ҳолда ҳам фойдаланилиши мумкин. Моделлар базасининг бошқарув тизими қуйидаги имкониятларга эга бўлиши лозим: янги моделларни яратиш ёки мавжудини ўзгартириш, моделлар кўрсаткичларини қўллаб-қувватлаш ва янгилаш, моделларни манипуляция қилиш. Интерфейс билан бошқариш тизими Ахборот технологияларининг самарадорлиги ва мослашувчанлиги кўп жиҳатдан қарор қабул қилишни қўллаб-қувватлашнинг интерфейс тизими хусусиятларига боьлиқ. Интерфейс-фойдаланувчининг тили, дисплей

экранида мулоқотни ташкил этувчи компьютер хабарининг тили, фойдаланувчининг билимини белгилайди. Фойдаланувчининг тили - бу шундай ҳаракатларки, уларни фойдаланувчи тизимга нисбатан клавиатура имкониятлари: экранда ёзувчи электрон қаламлар; джойстика; "сичқонлар"; овоз билан бериладиган буйруқлар ва ҳоказолардан фойдаланиш йўли билан амалга оширади. Фойдаланувчи тилининг энг содда шакли кириш ва чиқиш ҳужжатлари шаклини яратишдир. Фойдаланувчи кириш шаклини (ҳужжатни) олиб, уни зарур маълумотлар билан тўлдиради ва компьютерга киритади. Карор қабул қилишни қўллаб-қувватлаш тизими зарур таҳлилни амалга оширади ва белгиланган шаклдаги чиқиш ҳужжати кўринишида натижаларни беради. Кейинги пайтда визуал интерфейс анча оммавийлашди. "Сичқон" манипулятори ёрдамида фойдаланувчи экранда расмлар шаклида унга такдим этилган объект ва буйруқларни танлайди, бу билан ўз ҳатти- ҳаракатларини амалга оширади. Инсон овози ёрдамида компьютерда бошкариш - фойдаланувчининг энг содда ва шу боис ўзи истаган тил шаклидир. У ҳали етарли ишлаб чиқилмаган ва шу боис кам оммавийлашган. Мавжуд ишланмалар фойдаланувчидан жиддий чекланишлар: муайян сўз ва ифодалар жамланмаси; фойдаланувчи овозининг ўзига хослигини ҳисобга олувчи маҳсус созлаш; одатдаги силлиқ нутқ кўринишида эмас, балки дискрет буйрук кўринишидаги бошқаришларни талаб этади. Бу ёндашув технологияси жадал такомиллашмоқда ва яқин келажакда ахборот нутқий киришидан фойдаланувчи қарор қабул қилишни қўллаб-қувватловчи тизимларнинг пайдо бўлишини кутиш мумкин. Хабарлар тили - бу, фойдаланувчи дисплей экранида кўрадиган (рамзлар, графика, ранг ) принтерда олинадиган маълумотлар, товушли чиқиш сигналлари ва ҳоказолардир. Фойдаланиладиган интерфейс самарадорлигининг муҳим кўрсаткичи фойдаланувчи ва тизим ўртасида танланган мулоқот шаклидир. Ъозирги пайтда қуйидаги мулоқот шакллари:

сўров-жавоб режими, буйруқ режими, меню режими, компьютер таклиф этган ифодаларда киришга қўйиш (пропуск)ни тўлдириш режими энг кўп тарқалгандир. Хар бир шакл вазифанинг тури, фойдаланувчининг ўзига хосликлари ва қабул қилаётган қарорларига боглиқ ҳолда ўз афзалликлари ва камчиликларига эга. Узоқ вақтлар хабарларни амалга оширувчи ягона тил ҳарфларда терилган ёки дисплей экранига чиқарилган ҳисобот ёки хабарлар бўлган. Эндиликда чиқиш маълумотларини такдим этувчи янги имконият - машина графикаси пайдо бўлди. У экран ва когозда уч ўлчовли кўринишда рангли график тасвирларни яратиш имкониятига эга. Машина графикасидан фойдаланиш чиқиш маълумотларининг кўргазмалилиги ва талқин эттиришни анча ошира бориб, қарор қабул қилишни қўллаб-қувватлашнинг ахборот технологияларида тобора оммавийлашмокда. Сўнгги бир неча йил мобайнида машина графикаси ривожланишнинг янги йўналиш - мультипликация кўзга ташланади. Мультипиликация жисмоний тизим ва объектларни моделлаштириш билан боьлиқ қарор қабул қилишни қўллаб-қувватлаш тизимлари чиқиш маълумотларини талқин қилиш учун айниқса самарали бўлмоқда. Яқин йилларда хабарлар тили сифатида инсон овозидан фойдаланиш кутилмокда. Ъозир бу шакл молия соҳасида қарорларни қабул қилишни қўллаб-қувватлаш тизимида қўлланилмоқла, унда фавқулодда ҳисоботлар юзага келиши жараёнида у ёки бу ҳолатнинг ягоналиги сабаблари тушунтирилмокда. Фойдаланувчининг билимлари - бу, фойдаланувчи тизим билан ишлашда билиш лозим бўлган нарсалардир. Улар нафақат фойдаланувчи миясида бўлган ҳатти-ҳаракатлар режаси, балки компьютер берадиган дарсликлар, кўрсатмалар, маълумотнома хабарларига ҳам оиддир.  Карорларни қабул килишни қўллаб-қувватлаш тизими интерфейсини такомиллаштириш кўрсатилган уч компьютерлардан ҳар бирининг

ривожланишидаги ютуқлар билан белгиланади. Интерфейс қуйидаги имкониятларга эга бўлмоьи лозим:  фойдаланувчи танлови бўйича қарорларни қабул қилиш жараёнида ўзгартирган ҳолда мулоқотнинг турли шаклларини манипуляция қилиш;  маълумотларни турли усулларда тизимга узатиш;  тизимнинг турли асбоб-ускуналардан хилма-хил шаклларда маълумот олиш;  фойдаланувчи билимларини қўллаб-қувватлаш (сўров бўйича ёрдам кўрсатиш; билмаганларини айтиб бериш). Замонавий ахборот технологияларининг кундан-кунга ривожланиб бориши улардан халқ хўжалигининг барча соҳаларида унумли фойдаланиш учун замин яратиб бермоқда.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсагасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т.: Ўзбекистон, 1997. 2. Каримов И.А. Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. Т.: Шарқ, 1998. 3. Ғуломов С.С. ва бошқалар. Иқтисодий информатика: Олий ўқув юртларининг иқтисодиёт мутахассисликлари учун дарслик. Т.: Ўзбекистон, 1999. 4. Ғуломов С.С. Экономика ва информатика. Т.: Меҳнат, 1991. 5. Информатика: Учебник. – 3-е перераб. изд. /под ред.проф. Н.В.Макаровой. – М.: Финанси и статистика, 2000. 6. Рахмонқулова С.И. IBM РС шахсий компьютерида ишлаш. Т.: VIRTEX , 1996. 7. Фигурнов В.Э. IBM РС для пользователя. Краткий курс. – М.: ИНФРА – М, 1998. 8. В.А.Острейковский Информатика: Учебное пособие для студентов вузов – М: Вусшая школа, 2000. 9. А.А.Ерофеев, А.О.Поляков Интеллектуальне систем управления. СПб.:Изд-во СПбГТУ, 1999 10. Cоmрuter Teck – Nоlоgy & Sciense, 1996.

Похожие

Ахборот технологиялари

Ахборот технологиялари ҳақида тушунча

Ахборот технологиялари хақида тушунча.

Ахборот технологиялари асослари. Жамият тараккиётида ахборотлаштиришнинг ахамияти. Ахборот тизимлари ва технологиялари

Автоматлаштирилган ахборот технологиялари ва таснифи