Информация базаларини бошқариш системалари ҳақида тушунча - Информатика и ИТ - Рефераты

Информация базаларини бошқариш системалари ҳақида тушунча

Загружено в:

12.01.2024

Скачано:

0

Размер:

392 KB

Информация базаларини бошқариш системалари ҳақида тушунча Режа: 1. Маълумотлар мажмуасини бошқариш системалари тушунчаси ва уларнинг асосий турлари. 2. ACCESS маълумотлар базасини бошқариш системаси хақида тушунча 3. Маълумотлар мажмуасини бошқарув системаларида ишлатиш

Маълумотлар мажмуасини бошқариш системалари тушунчаси ва уларнинг асосий турлари. Маълумот ресурсларини бошқариш Маълумот ресурслари деганда нимани тушунасиз ва унинг қандай турлари мавжуд? Қандай қилиб маълумот ресурсларини бошқариш мумкин? Маълумот ресурсларини бошқаришнинг қандай усулларини кўрсата оласиз ва улар бир биридан нимаси билан фарқланади? Бу муаммолар хақида бироз бош қотиришингиз масаланинг мохиятига етишингизга катта ёрдам беради. Самарали информацион система фойдаланувчиларни аниқ, ўз вақтида олинадиган хамда бажарилаётган ишларга мос маълумотлар билан таъминлаб бериши лозим. Бундай маълумотлар компьютер файлларида йиғилади. Компьтер программавий тизими маълумотларни битлар, байтлар, майдонлар, ёзувлар, файллар ва маълумот базалари кўринишида ташкил қилади хамда сақлайди. Бу тушунчаларга қисқача изох бериб ўтамиз: Майдон - символларнинг сўзлар, сўз гурухлари, сонлар кўринишида ифодаланиши; Езув - бир-бири билан боғлиқ бўлган майдонлар тўплами; Файл - бир хил турга мансуб ёзувлар гурухи; Атрибут - маълум бир объектни аниқлаб берадиган маълумот бўлаги. Калит майдонлари - ёзувдаги бирор бир маълумотни уникал равишда аниқлаб берадиган бир бўлак бўлиб, унинг ёрдамида ёзувлар янгиланиши, тарқатилиши ёки узатилиши мумкин. Куйида маълумот бўлакларининг иерархиясини схематик равишда кўриш мумкин:

Куйидаги ёзувда ТАЛАБНОМА деб номланган объект ва унинг атрибутлари келтирилган. ТАЛАБНОМА ни тавсифлайдиган каўрсатгичлар унинг рақами, санаси, махсулот номери, махсулотнинг сони ва унинг миқдоридир. Талабнома рақами калит майдони бўлиб хизмат қилади, чунки хар бир талабнома ўз уникал идентификацион (аниқланиш) рақамига эгадир

Файлларни кетма-кет усулда ташкил қилиш деб маълумотлар сақланишини шундай усулда ташкил қилишга айтиладики, бунда улар кўринишда қандай ёзилган бўлса, худди шундай тартибда ўқилади. Файлларни бевосита ёки тасодифий тартибда ташкил этиш деб маълумотларни файлда шундай тартибда жойлаштиришга айтиладики, бунда улар маълумотларнинг физик жихатдан қандай жойлаштирилганлигига қарамай, исталган кетма-кетликда ўқилиши мумкин. Бевосита усулда ёзувларни ўқиш учун уларнинг калит майдонлари математик усулда ёзувларнинг хотира қурилмасидаги физик адресларига айлантирилади. Ушбу айлантириш алгоритми ёзувларнинг калит майдони катталигини тўғридан-тўғри уларнинг хотира қурилмасидаги физик адресларига ўтказиб беради. Бунинг қандай амалга оширилиши қуйида схематик равишда кўрсатилган: Ёзувларни индексли усулда ўқиш усулида уларни индекс майдонини қўллаган холда тўғридан-тўғри ўқиш мумкин бўлади. Бунда масалан 230 га тенг калит майдонли ёзувни топиш учун ушбу ёзув сақланаётган цилиндр топилиши керак бўлади (қуйидаги расмга қаранг). Энг аввало унинг қайси цилиндрда сақланаётганлигини билиш учун цилиндрлар индексига мурожаат қиламиз. Ундаги маълумотлардан қидирилаётган ёзувимиз 2 -цилиндрда

эканлиги маълум бўлади, чунки биринчи цилиндрдаги энг катта калит майдони катталиги 200 ва 2-цилиндрдаги энг катта калит майдони катталиги эса 392 га тенг. Кейинги қадамимиз иккинчи цилиндрдаги маълумотлар орқали амалга ошади, яъни 230 катталикка эга бўлган калит майдонимиз бу ёзувнинг 2-қатор (дарожка)да сақланаётганлигини кўрсатади, негаки ундаги энг катта калит катталиги 238 га тенг, ундан олдингисида эса 208 га тенг. Демак, цилиндр топилганидан сўнг, ундаги тегишли қатор (ёки дорожка) ни топиш унча қийинчилик туғдирмайди (қуйидаги расмга қаранг, унда қидирилаётган ёзувнинг 2-қатор (ёки дорожкада) эканлигини кўришимиз мумкин). Лекин шуни айтиб ўтишимиз керакки, анъанавий файллар мухитида маълумотларни ташкил қилсак, бир қанча муаммоларга дуч келамиз. Чунки ушбу холда хилма хил ташкилотлар ва бир ташкилотнинг бир қанча бўлимлари ўзлари учун маълумотлар тўпламини ташкил қилаётганда жуда кўп хил кўринишдаги маълумот файллари хосил қиладилар ва улар бир-бири билан информацион нуқтаи-назардан боғлиқ бўлмаган бўладилар, хамда тегишли программаларнинг ўзаро маълумот алмашинишга тўсқинлик

қиладилар ва халақит берадилар. Хар бир амалий программа маълумот файлларининг бирор-бир қисминигина ишлатиши маълумот ишлаб чиқиш жараёнининг мураккаблашишига олиб келади. Демак, бу холат вақтнинг, турли хил ресурсларнинг ва хотира хажмининг самарасиз ишлатилишига олиб келади. Бунда программа-маълумот орасидаги боғлиқлик маълумот тузилиши ўзгарганда барча программаларни қайта созлаш каби қўшимча ишлар билан шуғулланишга мажбур қилади ва мослашувчанлик даражасини пасайтиради, маълумотларнинг хавфсизлигига путур етказади хамда бошқалар билан маълумот алмашинишни анча мураккаблаштиради. Шунинг учун хам маълумот базалари (мажмуалари, тўпламлари) ишлатилиб, улар барча маълумотларни бир жойга тўплаш, осонликча тўлдириш, янгилаш, мослаштириш ва ўзаро алмашиниш имконини яратади. Бундай маълумот базаларини бошқариш учун маълумот базаларини бошқариш системалари деб номланган амалий программалар ишлатилади. Бу

программавий таъминот махсус амалий программа бўлиб, турли хилдаги фойдаланувчиларга бир ката ва тўлиқ маълумот базасидан фойдаланиш имконини беради. Яъни, фойдаланувчи ўз талабларига мос равишда алохида маълумот файллари тузиб ва уларни ўзгартириб юрмасдан, маълумот базасидан ўзига кераклиларини танлаб олаверади. Хар қандай маълумот базасини бошкариш системаси (МББС) учта таркибий қисмдан иборат бўлади: - маълумотларни аниқлаб берадиган махсус мулоқот тили. Ушбу тил маълумотлар базасидаги хар бир маълумот бўлагини аниқлаб бариши керак бўлади; - маълумотлар билан ишлашни амалга ошириб берадиган мулоқот тили. Унинг асосий вазифаси фойдаланувчилар учун маълумот базасидаги маълумотлар билан осон, қулай ва тез ишлаш имкониятини яратишдир; - маълумотлар луғати - маълумотлар базасида сақланаётган хилма хил маълумотларни сақлаш ва ташкиллаштириш учун ишлатиладиган воситалар тўплами. Бундай ишларни махсус SQL ( Structured Query Language ) амалий программа тили амалга оширишга имкон беради. Маълумотлар базасининг қандай ишлашини схематик тарзда қуйидагича кўрсатиш мумкин:

Демак, маълумот базаларини бошқариш системаларида маълумотларни реал физик жойлашишидан фойдаланган холда унга керакли бўлган ёки сўровга мос келадиган ёки программачи томонидан талаб қилинган мантиқий кўриниш берилади. Маълумотлар базаларини тузишнинг асосий усуллари. Маълумотлар базасининг иерархик модели. Ушбу модел маълумотлар базасининг шундай кўринишдаги бир тузилишики, унда маълумотлар дарахтсимон ккўринишда ифодаланади. Қуйида бундай турдаги маълумотлар базасининг схематик равишдаги кўриниши келтирилган. Унда битта «Хизматчи» деб аталган асосий сегмент бўлиб, у пастдаги сегментлар билан боғланган (Компенсация, Иш йўналиши, Афзалликлар). У эса ўз навбатида кейинги сегментлар билан хам боғланган. Масалан, компенсация сегменти кўрсатгичлар ва иш хақи тарихи сегментлари билан боғланган.

Энди баъзи тушунчаларга изох бериб кетамиз. Сегмент деб хар бир ёзувдаги айтилади. Ёзувдаги энг юқори ўринда жойлашган сегментни илдиз сегмент деб аталади. Кўрсатгич эса ёзувга бириктирилган шундай бир маълумот элементики, у бошқа ёзувнинг абсолют ёки нисбий адресини кўрсатади. Иерархик кўринишдаги маълумотлар базасида маълумотлар бир- бири худди шундай кўрсатгичлар орқали боғланган бўлади. Масалан «Хизматчи» сегментининг охирида Компенсация, Иш йўналиши, Афзалликлар сегментларини билан алоқани аниқлайдиган кўрсатгичлар бўлиши мумкин. Маълумотларнинг тармоқли кўринишдаги модели. Бу кўринишдаги маълумотлари базасининг модели шундай бир мантиқий моделки, у кўпдан- кўпга кўринишдаги алоқаларни ифодалаш учун жуда қулай. Қуйида бундай маълумотлар базасининг моделини кўришимиз мумкин. Бунда университетда ўқиётган талабалар ва улар ўрганаётган фанлар орасидаги алоқа келтирилган. Лекин ушбу маълумотлар базасида кўрсатгичлар олдингисига қараганда кўпроқ миқёсда ишлатилади.

Бу хилдаги маълумотлар базаси моделида маълумотлар бир-бири билан боғлиқ икки ўлчамли жадваллар шаклида ифодаланади. Барча жадваллардаги маълумотлар бир-бири билан боғлиқ бўлишидан ташқари, улар бирор бир умумий элементларга хам эга бўлишлари мумкин. Қуйидаги схемада ушбу хол тушунарли тарзда тасвир қилинган. Бу ердаги хар бир жадвалнинг ёзуви ёки қатори бир бири билан ўзаро боғлиқ. Хар бир устун эса майдон деб аталади. Жадвалларнинг ўзаро боғлиқлигидан келиб чиққан холда керакли турдаги хисоботларни тайёрлаш мумкин. ТАЛАБ жадвали ўзининг ЭХТИЕТ ҚИСМ НОМЕРИ майдони ОРҚАЛИ - ЭХТИЕТ ҚИСМЛАР файли билан маълумотлар алмашина олади. Бу файл эса ТАЪМИНЛОВЧИ файли билан ТАЪМИНЛОВЧИ НОМИ майдони воситасида маълумот алмашиши мумкин. Юқорида кўриб ўтилган уч хил турдаги маълумотлар базаси моделларининг камчиликдари ва афзалликларини қуйидаги жадвал воситасида ўрганиб чиқиш мумкин.

Хар қандай маълумотлар базасини тузиш учун икки босқичли ишни бажариш лозим - булардан биринчиси маълумотлар базасининг концептуал ёки мантиқий лойихасини тузиш бўлса, иккинчиси унинг физик лойихасини тузишдир. Концептуал ёки мантиқий лойиха маълумотлар базасининг фойдаланувчилар нуқтаи назаридан тузилишини ишлаб чиқиш бўлиб, физик лойиха унинг реал хотира қурилмаларида қандай ташкил этилишидир. Буларнинг бирини фойдаланувчилар фикрини тўла хисобга олган холда ташкил қилинса, иккинчисини маълумотлар базаси ташкил қилиш бўйича мутахассислар ташкил этадилар. Хозирги пайтда тарқоқ турдаги маълумотлар базалари хам мавжуд бўлиб, уларда маълумотлар бўлаклари хилма хил жойларда сақлаб қўйилган бўлиши хам мумкин. Лекин шунга қарамасдан улар бир жойдан ёки бир неча жойлардан бошқарилиши ёки тўлдирилиши мумкин. Мултимедиа ёки гипермедиа турига мансуб маълумотлар базаларида эса маълумотларнинг хилма хил турлари бир вақтда сақланиши ёки қайта ишланиши мумкин. Ундан ташқари бундай маълумотлар базаларида мавжуд бўлоган программалар орқали маълумотларнинг ўзини қайта ишлаб унинг бошқа турларини хам яратиш мумкин.

ACCESS маълумотлар базасини бошқариш системаси хақида тушунча Ҳозирги вақтда хусусий компьютерлар программавий таъминоти бир неча ўнлаб программаларни ўз ичига олади. Лекин шу программа воситалари орасида энг кўп ишлатиладиган ва қулай системалардан бири маълумотлар мажмуасини бошқариш системалари, бошқача айтганда маълумотлар мажмуасини бошқариш учун мўлжалланган системалардир. Булар жумласига Dbase , Foxbase , dbase III - plus , Access каби системаларни мисол қилиб келтириш мумкин. Бундай программа воситалари ишлатувчи билан хусусий компьютер орасида узвий яқинликни ҳосил қилиб, мулоқот ишини анча осонлаштиради, чунки жуда кўп қўшимча программавий воситалар киритилган информацияни хилма-хил равишда ўзгартириш имконини яратади. Ушбу системаларда маълумотлар мажмуасини жадваллар кўринишида бериш асос бўлиб хизмат қилади. Илмий терминлар билан гапирганда маълумотлар билан ишлаш жараёни реляцион модель деб қабул қилинган. Жадвал икки ўлчамли деб қабул қилиниб, унинг ҳар бир устуни маълум ёзувнинг бирор бир майдони деб қабул қилинади. Агарда ҳар хил жадваллардаги маълумотлар бир-бири билан боғлиқ бўлиши талаб этилса, у ҳолда жадвалларни улаб туришга хизмат қиладиган қўшимча боғлаш жадваллари ҳосил қилинади. Бу эса ўз навбатида маълумотлар мажмуасига янги маълумотлар ва ахборотларни киритишни ва эски маълумотларни ўчиришни анча осонлаштиради, чунки бунда қидирилаётган ёзувларнинг калити бўлиб, ёзувнинг ҳар бир майдони унинг маъноси бўлиб хизмат қилиши мумкин. Ҳар қандай маълумотлар мажмуасини бошқариш системаси қуйидаги тўрт асосий ишни бажариши керак бўлади: - информация тузилишини ёзиб олиш; - информацияни киритиш ва текшириш;

- информацияни ахтариш; - информацияни чоп этувчи қурилмага ёки экранга чиқариш. Ушбу ACCESS деб номланган дастурда хам маълумотлар жадваллар кўринишиди сақланади. Хар қандай маълумотнинг адреси қаторлар ва устунларнинг рақами орқали аниқланади. Устунлар майдон лар деб, қаторлар эса ёзув лар деб номланади. Майдонлар маълумот базасининг тузилишини аниқлаб берса, ёзувлар унда сақланаётган маълумотларни кўрсатади. Майдон маълумот базасининг асосий элементи бўлиб, ўзига хос кўрсатгичларга эга. Майдонга қандай маълумотлар киритиш мумкинлиги унинг кўрсатгичларига боғлиқ. Хар қандай майдоннинг асосий кўрсатгичларидан бири унинг катталиги бўлиб, у символларда кўрсатилади. Ҳар бир ёзувдаги майдонлар қуйидаги турларда бўлиши мумкин: 1. Символли майдон - бу майдонларга фақат символлар билан ифодаланган ахборотларни киритиш мумкин бўлади. Масалан, исм, фамилия, бирор материалнинг номи. Ушбу майдоннинг узунлиги 254 байтдан ошмаслиги керак. 2. Эслатма типидаги майдонлар memo деб юритилади ва уларда 512 кбайт ҳажмидаги маълумотларни сақлаш мумкин. Ушбу майдонлар ходимнинг баённомасини, бирор бир турдаги эслатмаларни сақлаш учун ишлатилиши мумкин. 3. Мантиқий хусусиятга эга бўлган маълумотларни сақлаш учун мантиқий турдаги майдон ишлатилади. Бундай майдонларда "рост" ёки "ёлғон" деган турдаги маълумотларгина сақланиши мумкин. Бундай майдонларда "ха" ёки "йўқ" деган жавобларни сақлаш жуда қулайдир. Бундай майдонлар хотирада 2 байтгина жой эгаллайдилар. 4. Календарь кўрсаткичлар учун " DATA " майдонлари. Бу турдаги майдонлар кун, ой, йил кўринишидаги вақт ҳисобини амалга оширишга ёрдам беради. 5. Сон кўринишидаги майдонлар 19 байт узунликда бўлиб, сон қийматлар учун ишлатилади. Ушбу майдон 15 сон узунлиги миқдорида

аниқликни амалга оширишга имкон беради. Маълумотлар мажмуасини бошқарув системаларида ишлатиш Қандай қилиб маълумотлар мажмуасини иқтисодиётнинг бошқариш тизимларида ишлатиш мумкин? У фойдаланувчи учун қандай қўшимча имкониятлар яратиб бера олади? Нега маълумотларни бир жойга тўплаш ва уларни марказлашган холда ишлатиш ишлаб чиқаришни бошқаришда катта ахамиятга эга бўлади? Бу муаммоли саволлар хақида бироз бош қотиринг ва унга жавобларни матндан топишга ёки устозингиздан билишга харакат қилинг. Программалар тўплами (ПТ) ва маълумотлар мажмуаси бошқариш системаси (ММБС) ёрдамида яратилган программа воситаларининг фарки нимада? Биринчи навбатда, ММБС маълум соҳа масалаларини ечишга мослашган бўлса, иккинчидан улар қандай маълумотлар устида ишлаши билан фарқ қилади. Хакикатдан ҳам ПТ да ёзилган программа нисбатан мураккаб бўлмаган маълумотларни шундай маълумотларга акс эттирса, ММБС ларда бу муаммо бирмунча ўзгачадир. Мисол учун, шахсий компьютерни (ШК) бозорни бошқариш ишларига қўллашни мақсад қилиб қўяйлик, яъни бозор ишларини автоматлаштириш керак бўлсин. Бунинг учун биринчи навбатда қўйилаётган масалага қараб, бозорга тааллуқли маълумотларни ШК хотирасига жойлаштиришимиз зарур. Бу савдогарлар тўғрисидаги маълумотлар ёки бозорда мавжуд махсулотлар, уларнинг ҳажми, нархи, тиббий анализ маълумотлари каби информациялар бўлиши мумкин. Информатика фани ибораси билан айтганда биз авваломбор бозорга тааллукли маълумотларни сақловчи ФАЙЛ ташкил қилишимиз зарур. Файл ташкил қилишни эса ўз навбатида унинг структурасини, яъни қандай маълумотлар йиғилиши зарур эканлигини аниқлашдан бошлаш керак. Хусусан, биз танлаган масала учун файл структурасини ташкил қилишда қуйидаги маълумотларга асосланишимиз мумкин:

Исм; махсулот; жами; нарх; кун; Демак, биз яратаётган ММ да савдогарларнинг исми, улар савдо қилаётган махсулот номи, ҳажми, нархи ва махсулот бозорга тушган кун сақланиши мумкин. Мисол учун, шу структура бўйича файлга бундай маълумот жойлаштиришимиз мумкин: Исми: Муродов Ахмад Махсулоти: Узум Жами: 3000 Нархи: 3 Кун: 03.07.92. Бу маълумотлар файлнинг битта ёзуви ҳисобланиб файл шундай ёзувлар кетма-кетлигини ташкил қилади. кўриб турганингиздек, ҳар бир ёзув ўз навбатида бир нечта бўлакдан иборат. Биз ташкил қилган файлнинг ҳар бир ёзуви бешта бўлакдан иборатдир. Ёзувнинг бундай бўлакларини соҳа деб атаймиз. Хусусан, юқоридаги ёзувнинг чап томонида соҳа номлари ва ўнг томонида маълумотлар жойлашган. Ушбу дастур билан ишни юқорида олган билимларингиздан фойдаланган холда амалиёт дарсларида давом эттиришингиз мақсадга мувофиқ бўлади.

Aдaбиётлар : 1. Аюпов Р.Х. Microsoft Front Page амалий дастурида ишлаш. Тошкент, ТМИ, 2005 йил. 2. У.Ю.Юлдашев, Р.Р. Боқиев, Ф.М. Зокирова. Информатика, Ғ офур §улом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, Т., 2002 3. §уломов С.С, Шерму xa медов A.Т., Бегaлов Б.A. Иқтисодий информaтикa/ Тошкент, “Ўзбекистон”: 1999 й, 528 бет. 4. Аюпов Р.Х., Исмоилов СИ., Аюпов Х.Р. Хусусий компьютерда ишлаш/ “ Microsoft Word 2000 матн муҳаррири”, Т., ТМИ, 2002 йил, 124 бет. 5. Марахимова А.Р., Рахмонқулова С. Интернет ва ундан фойдаланиш/ ТДТУ, Т.: 2001 йил, 176 бет. 6. Ғ уломов С.С, Aлимов Р.X., Xодиев Б.Р. вa бошқ a лaр. Ax борот тизимлaри вa теxнологиялaри/ Тошкент, “Шaрқ”: 2000 йил. 7. Симонович СВ. и другие. Общая Информaтикa.Учебное пособие/ М, Издaтелство “АСТПресс”: 2001 г. 8. Симонович СВ. и другие. Специальная Информaтикa.Учебное пособие/. М, Издaтелство “АСТПресс”: 2001 г. 9. У.Юлдашев, Р.Р. Боқиев, М.Э.Мамаражабов. ЕХСЕ L -97. Уқув қў лланма. Т., 2000

Похожие

Ахборот технологиялари ҳақида тушунча

Маълумотлар базаларини лойихалаш

Жахон миқёсидаги ва регионал информация узатиш ва алмашинув тизими хақида тушунча

Динамик дастурлаш ҳақида тушунча Оптималлик принципи

Ахборот технологиялари ҳақида тушунча, ахборотларнинг ўлчов бирликлари.doc