Маълумотлар базаларини лойихалаш - Информатика и ИТ - Рефераты

Маълумотлар базаларини лойихалаш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

82.5 KB

Маълумотлар базаларини лойиҳалаш Режа : 1. Ахборот тизимлари ва маълумотлар базаларини яратиш босқичлари 2. Предмет соҳасини таҳлил қилиш 3. Маълумотлар базасининг ифодаси

1. Ахборот тизимлари ва маълумотлар базаларини яратиш босқичлари Компьютер техникасининг тараққиёти натижасида ахборот тизимлари мураккаблашиб, маълумотлар базаларининг ҳажми йириклаша борди. Ҳозирги даврда бунақа тизимларни ишлаб чиқиш махсус услуб ва воситалардан хабордор бўлган мутахассислар жамоасининг вазифасига айланиб бўлган. Ахборот тизимларини яратишни қуйидаги босқичларга бўлиш қабул қилинган: - предмет соҳасини таҳлил қилиш босқичи; - лойиҳалаш босқичи; - бевосита кодлаш босқичи; - синовдан ўтказиш ва кузатиб бориш босқичи. Ахборот тизимларининг мураккаблашуви оқибатида уларни ишлаб чиқиш жараёнида йўл қўйилиши мумкин бўлган хатоликлар эҳтимоли ҳам ошиб боради. Бундай хатоликлар жуда катта зарар келтиради. Масалан, аввалги босқичда йўл қўйилган хатоликни тузатиш, ушбу босқичда йўл қўйилган хатоликни тузатишга қараганда бир неча ўн баравар қимматга тушади. Шунинг учун, предмет соҳасининг таҳлили ва ахборот тизимини лойиҳалаш босқичлари алоҳида аҳамият касб этади. Ахборот тизимлари, хусусан уларнинг негизи бўлган маълумотлар базаларини яратишда дастлабки уч босқич муштарак ҳолда, қисқа қилиб лойиҳалаш босқичи ҳам дейилади. Албатта, даставвал фойдаланиладиган маълумотлар модели танланади. Маълумотлар базасини лойиҳалаш жараёни, одатда қуйидаги асосий босқичлардан ташкил топади: 1. Предмет соҳасини таҳлил қилиш ва м аълумотлар базасининг ахборот истеъмоли талабларини аниқлаш. 2. Маълумотлар базасида моделлаштирилиши лозим бўлган объектларни таҳлил қилиш. Ушбу объектлардан моҳиятлар ва уларнинг хусусиятларини ҳосил қилиш ҳамда уларнинг рўйхатини тузиш. Масалан,

«номи», «ранги», «оғирлиги» ва бошқа хусусиятлар «деталь» моҳиятининг хусусиятлари сифатида келтирилиши мумкин. 3. Танлаб олинган МББТ (Paradox, dBase, FoxPro, Clipper, Access, InterBase, SyBase, Informix, Oracle ва ҳоказо) талқинида моҳиятлар ва хусусиятлар учун мос келувчи ахборот объектларини (масалан, жадваллар ва устунларни) белгилаш. 4. Ҳар бир объектни қайтарилмас тарзда белгилайдиган атрибутларни аниқлаш. 5. Маълумотлар бутунлигини белгилайдиган ва уни сақлаб туришга қаратилган қоидаларни ишлаб чиқиш. 6. Объектлар (масалан, жадваллар ва устунлар) орасидаги алоқаларни ўрнатиш. 7. Маълумотларнинг ишончлилиги ҳамда зарур ҳолларда маълумотларнинг махфийлигини таъминлаш масалаларини режалаштириш. Мураккаб тизимларни, жумладан ахборот тизимини, ишлаб чиқиш учун кетадиган вақтни тахминан ушбу тизимдан фойдаланишнинг даври билан қиёслаш мумкин. Ушбу вақтни қисқартириш эса муҳим масалаларидан бири бўлиб қолади. Бунга, кўпинча жамоавий иш ташкил этилиши эвазига эришилади. Ахборот тизимини ишлаб чиқувчи мутахассис ҳаётда юз берадиган жараёнларни ҳисобга олиши ва уларни тўғри ифодалай билиши лозим. Бунинг учун қабул қилинган услуб тайёр лойиҳага ўзгартиришларни имкон қадар тезроқ киритишга йўл бериши лозим. Бунда лойиҳа ҳужжатларининг аниқлаштирилганлиги ҳам муҳим рол ўйнайди. Шу нуқтаи назардан ахборот тизимларини автоматлаштирилган лойиҳалаш воситалари катта аҳамият касб этди. Булар CASE-воситалар (инглизча – «Computer-Aided Software/System Engineering») дейилади. CASE-воситалар қуйидаги тамойилга асосланган. Ишланманинг предмет соҳаси формаллаштирилган модел ёрдамида ифодаланади ва дастур коди ушбу модел асосида автоматик тарзда ҳосил қилинади. Ҳозирги кунда

кўплаб ишланмаларни автоматлаштириш воситалари мавжуд бўлиб, улар маълумотлар базаларини ҳамда мижозларга хизмат кўрсатиш дастурларини яратиш учун мўлжалланган. Шунга қарамасдан, маълумотлар базаларини лойиҳалашнинг назарий- услубий масалалари билан яқиндан танишиш, ахборот тизимлари, хусусан маълумотлар базаларини лойиҳаловчи шахснинг амалий иш жараёни учун муҳим аҳамият касб этади. Шу нуқтаи назардан, маълумотлар базаларини лойиҳалаш босқичларини қисқача ёритишга эътибор қаратамиз. 2. Маълумотлар моделини баҳолаш ва танлаш Маълумотларни моделлашда икки қирра, фойдаланувчиларнинг қарашлари ҳамда маълумотларни компьютерда ташкил этиш ва юритиш масалаларини эътиборга олиш зарур бўлади. Маълумотларни моделлашнинг бу қирралари инфологик ва даталогик соҳаларга оид масалаларни ҳал қилишдан иборат. Айрим олинган бирор маълумотлар моделининг ҳар иккала соҳа учун ҳам фойдали бўлиши эҳтимолдан узоқ. Чунки, инфологик ва даталогик соҳалар маълумотларни моделлашнинг бошқа-бошқа йўналишларига мўлжалланган. Биринчи ҳолда, ахборот инсонга мўлжаллаб, иккинчи ҳолда эса компьютерда ишлов беришга мўлжаллаб тасвирланади. Бундан ташқари, баъзи маълумотлар моделлари ушбу соҳаларнинг айнан биттасида фойдаланиш учун ҳам мўлжаллаб яратилган. Шунинг учун, маълумотларни моделлашда бир-бирига боғлиқ битта инфологик ва кераклича даталогик моделларга эга бўлиш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Танланадиган инфологик модел маълумотлар семантикаси (мазмуни)ни тасвирлаш учун керакли имкониятларга эга бўлиши зарур. Бу модел, ахборот талабларига доир ҳужжатларни шакллантиришда лойиҳачи ва фойдаланувчилар орасидаги муомалани таъминовчи восита сифатида қаралиши мумкин. Инфологик моделни компьютер воситалари ёрдамида

бевосита тасвирлашнинг зарурати йўқ. Шунинг учун, инфологик моделни танлашда асосий эътибор, унинг маълумотларни моделлаш имкониятларига қаратилади. Даталогик моделни танлашда исте ъ молда мавжуд МББТлар инобатга олинади. Истеъмолдаги тизимлар томонидан маълумотларнинг, асосан, уч хил: реляцион, тармоқли ёки шажаравий моделлари билан ишлаш имкониятлари амалга оширилган. 3. Предмет соҳасини таҳлил қилиш Маълумотлар базасини лойиҳалаш предмет соҳасини таҳлил этишдан бошланади. Ахборот тизимларини яратишнинг бу босқичи инфологик моделлашга мос келади. У икки босқичдан: қаралаётган предмет соҳаси учун ахборот талабларини аниқлаш ва предмет соҳасининг ифодасини яратишдан иборат. Қаралаётган предмет соҳасининг ахборот талабларини таҳлил этишда предмет соҳасининг ташкилий тузилмаси, иш фаолияти жараёнида бажариладиган функциялар аниқланади. Мавжуд ҳужжатлар ўрганилади, предмет соҳаси ходимлари билан ахборот айлануви юзасидан мулоқотлар олиб борилади ва натижалар қандайдир формал модел воситалари билан ифодаланади. Бундай моделлардан бири «Ишбилармон модели» деб номланади ва у предмет соҳаси ахборот талабларини функциялар ва маълумотлар синфлари атамалари ёрдамида тасвирлашдан иборат. Функция қаралаётган предмет соҳаси фаолияти ёки ресурсларини бошқариш юзасидан қабул қилинадиган қарор ёки эътиборга молик жараён ҳисобланади. Масалан, олий ўқув юрти талабалари маълумотлар базаси учун машғулотлар жадвали, давомат, ўзлаштириш каби функцияларни келтириш мумкин.

Маълумотлар синфи предмет соҳаси функциясини бажариш учун зарур бўлган ёки уни бажарилиши оқибатида юзага келадиган маълумотлар (артибутлар) жамланмасидан иборат. Масалан, таълим стандарти, ўқув режаси, ўқув фанлари, ўқув йили, курс, талаба ҳақидаги маълумотлар юқоридаги маълумотлар базаси учун маълумотлар синфлари бўлиб хизмат қилиши мумкин. Ахборот талабларининг таҳлили н атижа ларига кўра предмет соҳасининг ифодаси яратилади. Бунда юқорида келтирилган маълумотлар моделларининг хоҳлаган бирортасидан фойдаланиш мумкин. Ушбу ифода оддий сўзлашув тили, жадваллар, графиклар ва ҳоказолар ёрдамида ҳам ҳосил қилиниши мумкин. Предмет соҳаси ифодасини яратишнинг нисбатан формаллаштирилган услубияти ҳам мавжуд. 90-йилларнинг охирларида объектга йўналтирилган ахборот тизимларини моделлаштиришнинг умумлаштирилган тили (Unified Modeling Language – UML) андоза сифатида тасдиқланган. Предмет соҳаси ифодасини «Моҳият-алоқа» маълумотлар моделига таяниб яратишни қараб чиқадиган бўлсак, бунда дастлаб предмет соҳасининг барча жабҳаларига доир моҳиятлар типлари, улар орасидаги алоқалар типлари ва бутунлик чекловлари аниқланади. Моҳиятлар типларини аниқлашда, асосан, ахборот талабларининг таҳлили босқичида танлаб олинган маълумотлар синфларидан фойдаланилади. Зарур қўшимча маълумотлар эса фойдаланувчилар билан суҳбатлар ўтказиш натижасида олинади. Бунда қуйидаги саволларга жавоб олиниши лозим: 1. Ҳар бир маълумот синфи қайси бир моҳият типига мос келади? 2. Ҳар бир моҳият типи қандай номланади? 3. Ҳар бир моҳият типининг мазмуни (семантик а си) қанақа? 4. Ҳар бир моҳият типининг қайси атрибутлари аҳамиятга молик? 5. Ҳар бир атрибут қанақа номланади? 6. Ҳар бир атрибут нинг мазмуни (семантикаси) қанақа?

Сўнгра, предмет соҳаси функциялари ва уларда иштирок этувчи моҳиятлар типлари ҳақидаги маълумотларга таяниб алоқалар типлари аниқланади. Ушбу жараёнда қуйидаги саволларга жавоб олиниши зарур: 1. Ҳар бир функция орқали қайси моҳиятлар типлари орасидаги қанақа мослик (алоқа типи) белгиланади? 2. Ҳар бир алоқа типи қандай номланади? 3. Алоқани моҳиятлар типлари атрибутларидан фойдаланиб бевосита функционал боғлиқлик сифатида ифодалаш мумкинми? 4. Ҳар бир алоқа типининг мазмуни (семантикаси) қанақа? 5. Эҳтимолда қандай алоқа типлари мавжудки, улар маънога эга, бироқ ишлатилмайди? 6. Алоқа типларининг қайси комбинацияси билвосита боғланишли алоқа типи сифатида маънога эга? Атрибутлар, моҳиятлар ва алоқалар типларига қўйиладиган бутунлик чекловларини аниқлашда барча чекловлар ошкор кўринишда бўлишига (ички чекловлар кўринишида бўлмаслигига) эътибор қаратиш зарур. Бу фойдаланувчиларнинг чекловларни текширишини ҳамда чекловлар устида амаллар бажарилишини енгиллаштиради. Бутунлик чекловларининг қуйидаги тўрт типини кўрсатиш мумкин: 1. Атрибут аниқланган домен бўйича чеклов лар . 2. Моҳият типи атрибутлари орасидаги алоқалар ҳамда моҳиятлар типлари орасидаги алоқалар типлари бўйича функционал боғлиқликар сифатидаги чеклов. 3. Атрибутлар ва моҳиятлар типлари орасидаги умумий характердаги боғлиқликлар. 4. Предикатлар ёрдамида келтирил ган бошқа чекловлар. Бутунлик чекловларини аниқлашда тахминан қуйидаги саволларга жавоб олиниши лозим:

1. Ҳар бир атрибутнинг қийматлар соҳаси қанақа (айтайлик, талабанинг назорат баҳоси фоизларда, яъни 0 ва 100 қийматлари оралиғида ифодаланадими)? 2. Ҳар бир моҳият типи атрибутлари орасида қанақа функционал боғлиқликлар мавжуд (масалан, талаба ўқув фани бўйича олиши мумкин бўлган балл ўқув соатлари ҳажмига боғлиқми)? 3. Ҳар бир моҳият типи учун қандай калитлар мавжуд (масалан, ўқув фани номи калит бўла оладими)? 4. Ҳар бир алоқа типига қайси акслантириш типи мос келади (масалан, функционал, «бирга-бир», «кўпга-кўп»)? 5. Маълумотларга қўйилган қайси чекловлар предикатлар билан ифодаланади? Олинган натижалар предмет соҳаси нинг ифодасини синтез қили шга хизмат қилади . Бунда предмет соҳасининг турли жабҳаларига доир «қарашлар» жамланади ва предмет соҳасининг тархи яратила ди. Предмет соҳасининг ифодасини яратиш босқичи транзакцияларга ишлов бериш талабларини аниқлаш билан якунига етади. Ҳар бир транзакция учун унинг хили (саралаш, ўзгартириш), қўлланилиш частотаси, ташқи манбаси, натижаларни қабул қилувчиси, транзакция таъсир этадиган тарх қисми (ёки қисмлари) кўрсатилади. Транзакцияларни амалга ошириш талабларини аниқлашда қуйидаги саволларга эътибор қаратиш ўринли бўлади: 1. Предмет соҳаси фаолиятининг ҳар бир жабҳаси учун қайси транзакцияларни амалга ошириш зарур? 2. Ҳар бир транзакциянинг таъсир доирасига қайси моҳиятлар типлари, атрибутлар ва алоқалар типлари киради? 3. Ҳар бир транзакцияни ифодалашда предмет соҳасини ифодалашнинг қайси атамаларидан, оддий сўзлашув тили ёки муаммога йўналтирилган тил воситаларида фойдаланиш маъқул?

4. Ҳар бир транзакция маълумотларга етишишнинг қандай (масалан, саралаш, ўзгартириш) амаллари билан боғланган? 5. Транзакциянинг бажарилиш режими қанақа (тезкор режим, мулоқот режими ва ҳк. ) ? 6. Ҳар бир транзакциянинг амалга оширилиш частотаси қанақа (масалан, ҳар ҳафтада, ҳар ойда ва ҳк.)? 7. Ҳар бир транзакция га ишлов бериш учун белгиланад иган устуворлик (приоритет) қанақа? 8. Параллель ишлов бериш жараёнларига қўйиладиган талаблар қанақа? 9. Маълумотлар базасидан фойдаланишнинг мўлжалдаги тархи қанақа (масалан, транзакцияларнинг бажарилиш жадвали)? 10. Маълумотлар базаси учун қанақа ҳисоботлар яратилиши зарур? 11. Ҳар бир ҳисоботнинг формати қанақа? 12. Ҳар бир ҳисоботни олиш учун тахминан қанча вақт зарур? 13. Маълумотлар хавфсизлигига қўйиладиган талаблардан энг муҳимлари қайсилар? 14. Маълумотлар базасининг фаолияти таъминланиши учун унинг қайси қисмлари кўпроқ аҳамиятга молик? 4. Маълумотлар базасининг ифодаси Предмет соҳасининг ифодаси синтез қилингандан сўнг уни маълумотлар базасининг ифодасига алмаштириш амалга оширилади. Маълумотлар базасининг ифодаси деганда мўлжалдаги МББТнинг хос маълумотлар моделига мувофиқ келувчи тархнинг ифодаси тушунилади. Амалиётда мавжуд МББТлар қуйидаги уч синфдан бирига тааллуқли бўлиши мумкин: реляцион, шажаравий, тармоқли.

Шажаравий МББТлари учун предмет соҳасининг ифодаси аниқланиш дарахтларининг тўпламлари билан алмаштирилади. Одатда, моҳиятлар типлари ёзувлар типларига, алоқалар типлари эса «дастлабки-вужудга келувчи» алоқа типларига акслантирилади. Аниқланиш дарахтларида ёзувлар типларини жойлаштиришда транзакцияларга ишлов бериш характерини эътиборга олиш зарур бўлади, яъни нисбатан кўпроқ мурожаат этиладиган ёзувлар типларини илдиз ёзув типига яқинроқ жойлаштиришга ҳаракат қилиниши зарур. Тармоқли МББТлари учун предмет соҳасининг ифодаси маълумотларнинг тузилма диаграммасига шакл алмаштирилади. Одатда, моҳиятлар типлари ёзувлар типларига акслантирилади, алоқалар типлари жамланмалар типлари билан, ҳар бир транзакция эса тузилма диаграммаси бўйича бажариладиган амалларнинг бирор тархи билан алмаштирилади. Жамланмадаги аъзо ёзув типи ҳар бир алоқа типининг семантик хусусиятларини акс эттиради. Ушбу асосда функционал бўлмаган алоқа типлари аниқланади ва улар тармоқли маълумотлар базаси тархида функционал боғлиқликлар билан алмаштирилиши зарур. Бунинг учун маълумотларнинг тузилма диаграммасида ёзув типини такроран келтириш ёки оралиқ ёзув типларини киритиш усулларидан фойдаланилади. Реляцион МББТлари амалиётда энг кенг тарқалган МББТлар ҳисобланади. Бунда, предмет соҳасининг ифодаси реляцион тарх билан шакл алмаштирилади. Моҳиятлар маълумотлар базаси муносабатлари тарзида тасвирланади ва улар нисбатан самаралироқ меъёрий шаклга келтирилади. Тугалланган формула тарзида ифодаланиши мумкин бўлмаган алоқалар типлари ҳам муносабатлар тарзида ифодаланади. Тугалланган формула тарзида ифодаланувчи алоқа типлари келтириб чиқариладиган муносабатлар, яъни бирлашмалар тарзида тасвирланади. Агарда, бундай алоқа типларининг қўлланилиш частотаси жуда катта бўлса, улар доимий бирлашмалар тарзида тасвирланиши мумкин. Транзакциялар муносабатлар устида бажариладиган реляцион амалларга акслантирилади.

Реляцион МББТларидан фойдаланилган муносабатларни меъёрлаш масаласи марказий ўринни эгалайди. Шу нуқтаи назардан, ушбу муаммога батафсилроқ тўхталамиз. 4.1. Муносабатларни меъёрлаш Маълумотларни ўзгартиришда рўй берадиган номеъёрий (аномалия) ҳолатларни бартараф этиш учун маълумотлар базасининг тархи (схемаси) маълумотлари мустақил бўлган муносабатлар асосида қурилган бўлиши лозим. Ушбу масалани ҳал қилиш учун Кодд муносабатларни меъёрлаш аппаратини таклиф қилган. Меъёрлаш – муносабатлар ва уларнинг атрибутларини текшириш ҳамда ўзгартиришга қаратилган жараён бўлиб, унда маълумотларни сақлашнинг номеъёрийлиги бартараф этилади. Меъёрлаш жараёни маълумотлар тузилмасини босқичма-босқич меъёрий шаклларга келтиришга қаратилади. Маълумотларни ташкил этиш учун ушбу меъёрий шаклларнинг ҳар бири ўзига хос, формаллаштирилган талаблар жамланмасини тақдим этади. Меъёрий шаклларнинг 6 тури мавжуд: - биринчи меъёрий шакл (1NF); - иккинчи меъёрий шакл ( 2 NF); - учинчи меъёрий шакл ( 3 NF); - Бойс-Кодд меъёрий шакли (кучайтирилган 3NF, BCNF); - тўртинчи меъёрий шакл ( 4 NF); - бешинчи меъёрий шакл ( 5 NF) . Меъёрий шакллар функционал боғлиқлик тушунчасига асосланган . Функционал боғлиқлик – бирор муносабатнинг А ва В атрибутлари орасидаги шундай алоқаки, бунда А нинг ҳар бир қийматига В нинг битта ва фақат битта қиймати мос келади.

А атрибут дитерминант деб номланади . Динерминантлар таркибли бўлишлари ҳам мумкин, яъни улар якка атрибутдан эмас, балки икки ва ундан ортиқ атрибутлардан ташкил топадиган гуруҳлардан иборат бўлишлари мумкин. Функционал боғлиқликнинг 3 хили мавжуд бўлиб, улар тўла, қисман ва транзитив (билвосита) функционал боғлиқликлар деб аталади. Тўла функционал боғлиқлик деб атрибут В нинг дитерминант А атрибутлари қисм-тўпламига боғлиқ бўлмаслигига айтилади. Қисман функционал боғлиқлик деб атрибут В ни таркибли А дитерминантнинг бирор-бир қисмига боғлиқ бўлишига айтилади. Транзитив функционал боғлиқлик деб шундай функционал боғлиқликка айтиладики, унда А, В ва С атрибутлар орасида А  В ҳамда В  С кўринишдаги боғлиқликлар мавжуд ва буларга тескари йўналишдаги боғлиқликлар эса мавжуд бўлмайди. Транзитив функционал боғлиқлик тўла функционал боғлиқликларнинг бирлашмаси ҳисобланади. Қисман ва транзитив функционал боғлиқликлар номеъёрий ҳолатларни келтириб чиқаришади. Шу нуқтаи назардан, муносабатларни меъёрлаш – бу берилган муносабатни муносабатларнинг шундай тўпламига ўзгартиришки, унда ҳосил қилинган муносабатларнинг ҳар бири битта ва фақат битта тўла функционал боғлиқликка эга бўлишади. Назарий жиҳатдан меъёрлаш жараёни универсал, яъни предмет соҳасининг барча атрибутларини ўз ичига олган муносабатдан бошланиши керак. Бу муносабатни улкан жадвал сифатида тасаввур этиш мумкин. Бундай жадвалдаги баъзи маълумотлар кўплаб ўринларда айнан қайтарилиши маълум. Ҳар бир меъёрий шакл ўзидан аввалги меъёрий шакл талабларини тўла қониқтиради ҳамда баъзи қўшимча талабларни ҳам бажарилиши лозимлигини белгилайди. Биринчи меъёрий шакл (1NF). Агарда муносабатнинг барча атрибутлари бўлинмас қийматларга эга бўлса, у биринчи меъёрий шаклда

дейилади. Ушбу талаб бузилиши га мисол сифатида «Манзил» типидаги атрибут ни келтириш мумкин . Мазкур атрибутнинг қийматига моҳияти жиҳатидан турлича бўлган ахборот, яъни шаҳар, вилоят, кўча номлари киритилиши мумкин. Бу ахборотлар биринчи меъёрий шакл талабларига кўра бошқа-бошқа атрибутлар билан ифодаланиши зарур. Бундан ташқари, муносабатлар қайтариладиган гуруҳлардан иборат бўлмаслиги зарур. Масалан, муносабатда телефон рақами номли атрибут мавжуд бўлсин. Агарда корхонанинг телефон рақами битта эмас, иккита бўлса, унда иккинчи телефон рақами номли атрибутни ҳам киритишга тўғри келади. Бироқ, бу ёндашув муаммони тўлалигича ҳал қила олмайди. Айтайлик, учинчи телефон рақами мавжуд бўлсин. Хўш, унда қандай йўл тутилади? Иккинчи меъёрий шакл (2NF). Муносабат иккинчи меъёрий шаклда бўлиши учун унда қисман функционал боғлиқликка эга атрибутлар бўлмаслиги зарур, яъни бирламчи бўлмаган ҳар бир атрибут таркибий калитга қисман эмас, балки тўлалигича боғлиқ бўлиши зарур. Учинчи меъёрий шакл (3NF) транзитив боғлиқликлардан холи бўлишни талаб этади. Амалиётда ушбу талаб бирламчи бўлмаган атрибутлар орасида боғлиқлик бўлмаслиги билан ифодаланади. Бойс-Кодд меъёрий шакли (BCNF) ҳар бир дитерминант эҳтимолдаги калит бўлишини талаб этади. Тўртинчи меъёрий шакл (4NF) муносабатдаги атрибутлар орасида кўп қийматли боғлиқликлар бўлмаслигини талаб этади. Масалан, ўқитувчи талабаларга турли предметлар бўйича дарс беради. Ҳар бир курсда бир қанча талабалар ўқиши мумкин ва ҳар бир талаба бир нечта предметлар бўйича таълим олиши мумкин. У ҳолда, «Ўқув предмети» ва «Талаба» атрибутлари орасида кўп қийматли боғлиқлик мавжуд бўлади ва бу боғлиқлик номеъёрий ҳодиса юзага келишига сабаб бўлиши мумкин, яъни маълумотлар базасига янги талаба киритилганида, у таълим оладиган предметлар сонига боғлиқ ҳолда бир неча ёзувларни киритиш талаб этилади.

Ушбу муносабатни тўртинчи меъёрий шаклга келтириш учун уни икки бўлакка бўлиш ва «Ўқув предмети» ва «Талаба» атрибутларини бошқа-бошқа муносабатларга ажратиш зарур бўлади. Бешинчи меъёрий шакл амалиётда қўлланилмайди. Меъёрлаш талабларига риоя қилиш муайян ахборот тизимлари учун кўпинча самарадорликни пасайишига олиб келади. Меъёрлашдан сўнг муносабатлар сони ошади, мазкур маълумотлар базасига бўладиган сўровларни бажаришда кўплаб бирлашмалар (JOIN) ҳосил қилиш зарур бўлади ва тизимнинг анча-мунча ресурсларини сарф этиш талаб қилинади. Кўпинча, физик лойиҳалаш даражасига ўтилганида меъёрий шаклларидан ортга чекиниш, яъни «номеъёрлаш» (денормализация) амалга оширилади. «Номеъёрлаш» жараёни аниқ формаллаштирилган қоидаларга эга эмас, бунда амалга оширилиши лозим бўлган масала ва предмет соҳасининг хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда қарор қабул қилинади. Хулоса қилиб айтганда, предмет соҳаси ифодасини, танлаб олинган МББТ воситаларидан фойдаланиб, маълумотлар базаси ифодасига шакл ўзгартириш натижасида маълумотлар базаси тархи ва транзакциялар эскизи ҳосил қилинади. Ҳосил қилинган тархнинг предмет соҳасини қанчалик тўғри акс эттиришини аниқлаш учун қуйидаги усулларнинг биридан фойдаланилади. Биринчи ҳолда, ахборот талаблари бошқа бир, нисбатан абстрактроқ модел ёрдамида ифодаланади ва натижаларни қиёслаш орқали маълумотлар базасининг тархи баҳоланади ва унга зарур ўзгартиришлар киритилади. Иккинчи усулдан фойдаланилганда маълумотлар базасига тажрибавий маълумотлар жойланади ва у фойдаланувчилар томонидан синовдан ўтказилиб, синов натижалари асосида тархга керакли ўзгартиришлар киритилади.

5. Маълумотлар базасини физик лойиҳалаш Маълумотлар базасини физик лойиҳалаш босқичида қараладиган асосий масала маълумотларни тақдим этиш тезкорлигини таъминлашдан иборат. Бунда, энг муҳим муаммолардан бири маълумотлар сақланишини ташкил этиш усулини танлаш ҳисобланади. МББТлар маълумотларни сақлашнинг бир неча муқобил усулларини кўзда тутади. Бунда маълумотлар базасининг хусусиятлари ва маълумотларни сақлаш усулларини таҳлил этиш ҳамда таҳлил натижаларига кўра мақбул усулни танлаш лозим бўлади. Маълумотларни тақдим этиш тезкорлигини оширишга таъсир кўрсатувчи муҳим омиллардан яна бири маълумотларга етишиш йўлини танлаш ва ундан самарали фойдаланиш ҳисобланади. Маълумотларга етишиш йўллари – бу мантиқий объектга мос келувчи маълумотлар базаси ёзувига етишиш механизмидан иборат. Бунда сўровларни бажарилиш тархини маълумотларга етишиш йўллари тузилмасига мослаш муаммоси ҳал қилиниши лозим бўлади. Алоқаларни физик тасвирлаш тамойиллари ҳам маълумотларни тезкорлигини таъминлаш учун муҳим омиллардан саналади. Бунинг учун маълумотларни саралаш ва ўзгартириш алгоритмларидан фойдаланиб МББТдаги маълумотлар буфери ҳажмини таҳлил этиш зарур бўлади. Эътиборга молик омиллардан яна бири амалларни бажариш стратегиясини танлаш ҳисобланади. Бунга мисол тариқасида сўровларни бўлакларга ажратиш масаласини кўрсатиш мумкин. Бу масала тақсимланган МББТлар учун муҳим аҳамият касб этади. Маълумотларни тақдим этиш тезкорлигини таъминлаш ўта мураккаб масала бўлиб, бунда маълумотларни физик ташкил этиш учун ўзаро боғлиқликдаги кўплаб параметрларни инобатга олиш, уларнинг мақбул қийматларини танлаш зарур бўлади.

Похожие

Информация базаларини бошқариш системалари ҳақида тушунча

Маълумотлар модели

Маълумотлар сақланадиган жой

Маълумотлар базасини химоялаш

Маълумотлар базасини ишлатиш