Tizimli tahlil yondashuvning mohiyati - Информатика и ИТ - Рефераты

Tizimli tahlil yondashuvning mohiyati

Загружено в:

05.10.2022

Скачано:

0

Размер:

25.029296875 KB

Tizimli tahlil yondashuvning mohiyati Reja: 1. Tizimli tahlil etishning asosiy yondashuvlari. 2. Tizimli yondashuv mohiyati, turlari. 3. Tizimli yondashuv o’rganadigan muammolar.

1.Tizimli tahlil etishning asosiy yondashuvlari Tizim bilan bog ’ liq muammolarni echish ikkita yondashuvga asoslanadi : tizimni takomillashtirish va tizimni loyihalashtirish. Takomillashtirish deganda, tizimni standart yoki me’yoriy mehnat sharoitlariga almashtirish yoki o’zgartirishni tushuniladi. Bu o’rinda tizim allaqachon yaratilgan va uning ish tartibi o’rnatilgan deb faraz qilinadi. Tizimli loyihalashtirish jarayoni shuningdek, almashtirish va o’zgartirishni ham o’z ichiga oladi, ammo ularni takomillashtirishdan iborat. Maqsad masshtab, metodologiya va natijalarni yaxshilash bilan keskin farq qiladi. Tizimli loyihalashtirish - bu eski shakllar asosida yotuvchi fikr-mulohazalarni shubha ostida qoldiruvchi ijodiy jarayon bo’lib, u yangi echimlarga ega bo’lish uchun yangicha yondashuvlarni talab qiladi. Tizimni takomillashtirishda ishlatiladigan uslublar analitik uslublarga asoslanadi va ular analitik paradigma deb ataladi. Tizimni loyihalashtirishda ishlatiladigan uslublar tizim nazariyasining asosini tashkil etadi va ular tizimli paradigma deb ataladi. Ikkala uslubiyatni taqqoslanishi 1 - jadvalda keltirilgan. Tizimni takomillashtirish tizim ishini kutishga muvofiqligini ta’minlovchi jarayondir (tizim loyihasi aniqlangan va o’rnatilgan). Takomillashtirish jarayonida quyidagi muammolar echiladi: - tizim qo’yilgan maqsadga javob bermaydi; - tizim natijalarni oldindan aytib berishni ta’minlamaydi; - tizim boshida tahmin qilinganidek ishlamaydi. Tizimni takomillashtirish jarayoni quyidagi bosqichlarda xarakterlanadi: 1) topshiriq aniqlanadi va tizim uni tashkil etuvchi tizimosti elementlari o’rnatiladi; 2) kuzatib borish mobaynida real vaziyat, ishning holati va tizimning qonunqoidalari aniqlanadi; 3) aniqlik chegarasini aniqlash maqsadida tizimning real va kutilayotgan holati taqqoslanadi (bu mavjud standart va tasniflar asosida taxmin qilinadi);

4) tizimosti chegarasida bu bekor qilinishning sabablariga nisbatan gipotezalar yaratiladi; 5) deduksiya uslubining ma’lum bo’lgan omillarga asoslangan holda xulosa qilinadi, katta muammo reduksiya jarayonida engillashadi. Ushbu bosqichlar analitik usulni qo’llash natijalari bo’lib xizmat qiladi. Funksiyalar, belgilangan tuzilmalar va boshqa tizimlar bilan o’zaro aloqa bu o’rinda shubha ostiga qo’yilmaydi.Tizimni takomillashtirish uslubi cheklangan imkoniyatlarni taqdim etadi. Bunday yondashuvda murakkab 1- jadval Ikkita uslubiyatni taqqoslash: tizimni takomillashtirish va tizimni loyihalashtirish Taqqoslash parametrlari Tizimni takomillashtirish Tizimni loyihalashtirish Tizim faoliyati Loyiha qabul qilindi (tanlandi) Tizim so’roq ostida Tadqiqot ob’ektlari Mohiyat, mundarija, Tuzilma va jarayon, uslub tuzilma va sabablar Paradigma Tizim va tizimosti tahlili (analitik uslub yoki analitik paradigma) Maqsad va funksiya (tizimli paradigma) Mulohazalar usuli Deduksiya va reduksiya Induksiya va sintez Natija Mavjud tizimlarni takomillashtirish Tizimni optimallashtirish Uslubiyat Tizimning rejalashtirilgan real ishining cheklanishi sabablarini aniqlash Real va optimal loyihalar o’rtasidagi farqlarni aniqlash Asosiy ta’kid Oldingi bekor Kelgusidagi

qilinishlarni tushuntirish natijalarni oldindan aytib berish YOndashuv Tizim ichidan o ’ z - o ’ zini ko ’ zatishga asoslanganlik Tizim tashqarisidan o’zo’zini ko’zatishga asoslanganlik Rejalashtiruvchining o’rni Mavjud tendensiyalarga xos tarzda olib borilganlik Etakchi tendensiyalarga ta’sirni ko’rsatadi tizimlardagi muammoning ma’qul deb topilgan “boshqalaridan ustun bo’lgan” echimi echim bo’lib xizmat qiladi. Tizimni takomillashtirish uslubi tizim ichidan uning boshqa tizimlar bilan o’zaro aloqasini qayd etmasdan muammoning echimini izlashga asoslangan. Mehnatni takomillashtirish ayniqsa tizim doimiy standartlarga asoslangan murakkab tizim bo’lganda o’zoq muddatli bo’lmaydi. Tizimni loyihalashtirish tizimni takomillashtirishdan boshlang’ich jo’natmalar va qo’llaniladigan uslublar bilan farqlanadi. Tizimli loyihalashtirish uslubi quyidagi holatlarga asoslangan tizimli yondashuvni aks ettiradi: 1) odatda tizimning maqsadi tizimosti elementlari doirasida aniqlanmaydi, aksincha, ularni yanada kattaroq yoki yaxlit tizimlar bilan aloqasini ko’rib chiqadi; 2) rejalashtirish rejalashtiruvchi o’ziga kuzatuvchi emas balki, etakchi rolini olishi kerak bo’ladigan bir jarayondir. Rejalashtiruvchi ilgarigi tizim loyihalarining yoqimsiz natijalari yoki tendensiyalarini kuchaytirmaydigan aksincha, engillashtiruvchi yoki hatto talabga javob beradigan echimni taklif qilishi kerak. Tizimli tahlilda quyidagi yondashuvlar alohida o’rin egallaydi: 1) Kompleksli yondashuv: Tahlil vaqtida tashkilotnin ham ichki, ham tashqi muhiti hisobga olinadi. Bu faqatgina ichki omillarnigina emas, balki tashqi omillarni ham hisobga olish darkorligini anglatadi - iqtisodiy, geosiyosiy, ijtimoiy, demografik, ekologik va boshqalar. 2) Integratsion yondashuv: Tizimning axborot ta’minoti boshqaruvinining funksional aloqalarini tekshirishda integratsion yondashuvdan foydalaniladi. Buning mohiyati shundaki

tadqiqot ham vertikal (tizim boshqaruvining alohida elementlari o’rtasida), ham gorizontal (mahsulotning har bir hayotiy siklida) amalga oshiriladi. 3) Vaziyatga asosan yondashuv: Vaziyatga asoslangan yondashuvni amalga oshirishning mohiyati shundaki, tahlilni amalga oshirishda kenglik diapazoni boshqaruv effektivligiga ta’sir qiluvchi vaziyat turtki vazifasini bajarishidadir. Bunday yondashuv asosida vaziyatning xarakteridan kelib chiqqan holda o’zining istalgan xarakterini o’zgartirishi mumkin. 4) Innovatsion yondashuv: Tashqi muhit tomonidan yuzberadigan o’zgarishlarga tezkor javob qaytarish imkoniyatiga asoslanadi. Bu yangi texnologiyani tadbiq qilish, texnik echimlar, yangi tovar va hizmatlarni ishlab chiqishni yo’lga qo’yish, bozor talablarini qondirishga taalluqli. Istalgan tizimning muvaffaqiyatli ishlashi uning texnik taraqqiyot bilangina emas, uni o’zib ketishi bilan ham bog’liqdir. 5) Normativ yondashuv. Ixtiyoriy boshqaruv tizimini mukammallashatirish maqsadidagi tahlil muhim normativlar majmuasiga bog ’ liq . Funksional normativlarga rejalarni qayta ishlashning tezkorligi va sifati , quyi bo ’ limlarning aniq tashkil qilingani , operativ hisob - kitob va nazorat , har bir tuzilma quyi bo ’ limida funksional majburiyatlarining qat ’ iy taqsimlanishi kiradi . 6) Xulqga oid yondashuv: Xulqga qaratilgan yondashuvning mazmuni shundaki, xodim o’z ish faoliyatini oshirishi , korxona boshqaruvidagi rolini anglashi uchun sharoit yaratib berish. 2. Tizimli tahlil mohiyati va turlari. Tizim mohiyati : Istalgan konseptual yoki fizik mohiyat o’zaro bog’liq elementlardan tashkil topgan bo’ladi. O’zaro bog’liqlikka ega bo’lgan obektlar tizimosti bo’lib hisoblanadi. Misol uchun: bizni o’rab turgan tog’ tizimlari, ko’l tizimlari va quyosh tizimi mavjud. Bunday talqinda tizim bo’lib: turli qurilma va ulamalardan yig’ilgan mashinalar; hujayralar tuzilmasidan tuzilgan tirik organizm

hisoblanadi. Tizim tushunchasi inson turli faoliyatida keng tarqalgan reja, usul, ketma-ketlik, tartib bilan uzviy bog’liq. To’liqlik va alohidalik: Ko’p tizimlar alohida mavjud bo’ladi, ammo ko’plab kommunikatsiya (kommunikativlkik tushunchasi shundan kelib chiqadi) texnologiyalari va tashqi muhit bilan uzviy bog’langan bo’ladi. Ierarxiyalilik : Ierarxiya tuzilishida joriy tizimlarning dekompozitsiyasi tushuniladi. Bu erda bo’r qancha darajalar mavjud bo’ladi va ostki daraja yuqori darajaga doim bo’ysungan. 1) Tizimli-genetik yondashuv: Har bir tizim o’zgarmas va butunlay berilgan bo’lmaydi. U hech qachon doimiy va o’zgarmas qolmaydi. Har bir tizim nafaqat funsiya bajaradi, ham harakatta, rivojlanishda bo’ladi. U o’zining boshlanishi, o’zining yashash va vaqti, taraqqiyoti va yuksalishi, qulash va yakuniga egadir. Bu esa tizimning zaruriy atributi hisoblanadi. Har bir tizim o’z tarixiga egadir. 2) Tizimli-axborot yondashuv: Tizimning yashashi axborotni qabul qilish, qayta ishlash, o’zatish va axborotlarni saqlkashsiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Axborot – tizim elementlarining o’zaro aloqani ta’minlaydi, har bir element axborot bilan to’liq bo’ladi, tizim esa tashqi muhit bilan yaxlit bo’ladi. Tizimni mohitanini uning axborot muhitini o’rganmasdan ochib berib bo’lmasligini ta’kidlash zarur. 3) Tizimli- kommunikativ yondashuv: Har bir tizim boshqa mukammalroq tizim elementini o’z ichiga oladi, shu vaqtni o’zida past darajadagi tizim osti elementlarini o’zida aks ettiradi. Boshqacha qilib aytganda, hech qaysi tizim bo’lak emas, ko’p tomonlaman turli tizimlar va tizim hisoblanmagan ta’limlar bilan bog’liq. 4) Tizimli-tuzilmali (elementli) yondashuv:

Tizimning to ’ liqligini ta ’ minlash uchun uning tarkibiy tuzilmasi elementlari , qismlari ajralmas qismi hisoblanadi . To’liq tizim o’z elementlarining integratsiyalashgan mahsuloti. 5) Tizimli-boshqaruv yondashuvi: Tizim doimiy ravishda o’ziga nisbatan harakatga keltirish harakatlarini his etadi. Bu eng avvalo tizimning ichki qoniqmaganlik holati bilan bog’liq. 6) Tizimli-funksional yondashuv: To ’ liq tizim – maqsadga ega tizimdir , u ma ’ lum maqsadlarga erishish yo ’ lida bo ’ ladi . Maqsad – tizimda asosiy tizimga oid omil vazifasini bajaradi . Ammo maqsad o ’ zining yutuqlari darajasida harakatlarni talab etadi . 7) Tizimli-integrallashgan yondashuv: Tizimning mexanizmlar, saqlash omillari, mukammalashtirishdir. Tizimliintegrallashgan yondashuv – bu tadqiqotning shunday usuliki, unda butun tizimning umumiy xususiyatlaridir. Uning vazifasi tizim ostinigina emas, butun bir tizimni yaxshilash kiradi. 3.Tizimli yondashuv yordamida o’rganilayotgan muammolar. Tizim nazariyasining metodologik vazifasi klassik fanning analitiksummativ muammolarga nisbatan umumiy xarakterga ega muammolarni hal etishdan iborat. Bunday muammolarga turlicha yondashish mumkin. Muallif aniq ochib bera olmaydigan – «yondashuvlar» ifodadan foydalandi, chunki ular mantiqiy bir xil emas, turli konseptual modellar, matematik vositalar, dastlabki pozitsiyalar va boshqalar bilan xarakterlanadi. Biroq ular tizimlar nazariyasi bo’lib hisoblanadi. Agar tizimli texnika, operatsiyalarni tadqiq qilish, liniyali va noliniyali dasturlash va shu kabi amaliy tizimli o’zlashtirishlarda yondashuvlarni bir tomonga surilsa, unda quyidagi yondashuvlar eng muhim hisoblanadi: 1.Tizimning «klassik» nazariyasi. Ushbu nazariya klassik matematikadan foydalanadi va quyidagi maqsadlarga ega: umuman tizimlarga yoki ularning muayyan sinflariga (masalan, berk va ochiq tizimlarga) qo’llaniladigan

tamoyillarni o’rnatish; ularning tadqiq qilish va tavsiflash uchun vositalarni ishlab chiqish va ushbu vositalarni muayyan hodisalarga nisbatan qo’llash. Olinadigan natijalarning etarlicha umumiyligini hisobga olgan holda ayrim formal tizimli xususiyatlar tizim bo’lib hisoblanadigan har qanday mohiyatga (ochiq tizimlarga, ierarxik tizimlarga va h.) taalluqligini uning alohida tabiati, qismi, tegishliligi va h. ma’lum emas yoki tadqiq qilinmaganda ham tasdiqlash mumkin. Misol bo’lib quyidagilar: xususan molekulyalarni yoki biologik moddalarni populizatsiyalashda, ya’ni kimiyoviy va biologik tizimlarda qo’llaniladigan kinetikaning umumlashgan tamoyillari; fizik kimyoda va xabarlar tarqalishini tahlil qilish uchun foydalaniladigan diffuziya tenglamasi; barqaror tenglik tushunchasi va transport oqimlariga qo’llaniladigan statistik mexaniqa modellari; biologik va ijtimoiy tizimlarni allometrik tahlili xizmat qiladi. Hisoblash mashinalaridan foydalanish va modellashtirish. «Modellashtirish» yoki tizimlarning spetsifikatsiyalash uchun qo’llaniladigan differensial tenglamalarning tizimlari odatda, ular liniyali bo’lganda va ozgina o’zgaruvchan bo’lganda ham echish uchun ko’p vaqt talab etadi; tenglamalarning noliniyali tizimlari faqat ayrim holatlarda echimga ega bo’ladi. SHu sababli hisoblash mashinalaridan foydalanish bilan tizimli tadqiqotlarga yangicha yondashuv ochildi. Masala shundaki, vaqt va energiyaning yo’l qo’yilgan harajatlarini talab etadigan zarur hisoblashlarni sezilarli darajada engillashtirishda va oldindan belgilangan matematik ixtironi almashtirishda emas. Bunda hozirgi vaqtda tegishli matematik nazariya mavjud bo’lmagan va echimning qaniqarli usullari mavjud bo’lmagan sohasida foydalana olishi muhimdir. Hisoblash mashinalar yordamida butun murakkablilik bo’yicha an’anaviy matematikaning afzal bo’lgan imkoniyatlarga ega bo’lgan tizimlarni tahlil qilishi mumkin; boshqa tomondan laboratoriya eksperimenti o’rniga hisoblash mashinasida modellashtirishdan foydalanish mumkin va shunday tarzda qurilgan model real eksperimentda tekshirilgan bo’lishi mumkin. SHunday usul bilan B.Gess, masalan, 100 noliniyali differensial tenglamalarni o’z ichiga olgan

modeldagi katakdagi glikoliz reaksiyalarning 14-bo’g’inli zanjirni hisoblab chiqdi. SHunga o’xshash tahlil bozorlarni tadqiq qilishda iqtisodiy ishlanmalarda va h.k. oddatdagi holat bo’lib qoldi. 2.YAcheykalar nazariyasi . Soha batafsil ishlab chiqilganligi sababli ajratish kerak bo’lgan tizimli tadqiqotlarning jihatlaridan biri bo’lib muayyan chegaraviy sharoitlar bilan birlikdan tashkil qilingan tizimni o’rganuvchi yacheykalar nazariyasi hisoblanadi, bunda ushbu birliklar o’rtasida o’tkazish jarayoni bo’ladi. Bunday yacheykali tizimlar, masalan, «zanjirli» yoki «so’rg’ichli» tuzilmaga ega bo’ladi (yacheykalar zanjiri yoki periferiyali yacheykalar bilan birga xabarlashadigan markaziy yacheyka). Uchta va undan ortiq yacheyklar tizimida mavjud bo’lganda matematik qiyinchiliklar katta bo’ladi. Bunda Laplas o’zgarishidan va tarmoqlar va graflar apparatidan foydalanish sababli tahlil qilish mumkin. 3. Ko’plik nazariyasi . Tizimlarning umumiy formal xususiyatlari va berk va ochiq tizimlarning formal xususiyatlari ko’plab nazariya tilida aksiomatizatsiyalangan bo’lishi mumkin. Matematik noziklik bo’yicha ushbu yondashuv juda qo’pol va tizimning va tizimning «klassik» nazariyasining maxsus formulirovkadan farqlanadi. Tizimning aksiomatizatsiyalangan nazariyasining real muammoli tizimli tadqiqotlar bilan aloqasi sustligi namoyon bo’ldi. 4.Graflar nazariyasi . Ko’plab tizimli muammolar ularning miqdoriy nisbatlariga emas, balki tizimning tuzilmali va topologik xususiyatlariga taalluqlidir. Bu holatda bir nechta turli yondashuvlardan foydalaniladi. Graflar nazariyasida xususan, orientirlangan graflar (digraflar) nazariyasida topologik makonda taqdim etiladigan relyasion tuzilma o’rganiladi. Ushbu nazariya biologiyaning relyasion jihatlarni tadqiq qilish uchun qo’llaniladi. Magmatik ma’noda u matritsali algebra bilan o’z modellari «o’tkazadigan» quyi tizimlarni o’z ichiga olgan tizimlar ko’rib chiqiladigan yacheykalar nazariyasining bo’limi bilan, natijada ochiq tizimlar bilan bog’liq bo’ladi.

5. Tarmoqlar nazariyasi . Ushbu nazariya, o’z navbatida, ko’pliklar, graflar, yacheykalar va h. bilan bog’liq bo’ladi. Ular nervli tarmoq kabi tizimlarni tahlil qilishda qo’llaniladi. 6. Kibernetika. Kibernetika asosida, ya’ni boshqaruvning tizim nazariyasi, tizim va muhit o’rtasida va tizim ichida (axborotni o’zatish), shuningdek muhitga nisbatan tizim funksiyalarini boshqarish (teskari aloqa) bog’liq bo’ladi. 7. Avtomatlar nazariyasi . Bu kirish, chiqish, ba’zida urinishlar va xatolar usuli bilan harakat qilishga va o’rganishga qodir bo’lgan abstrakt avtomatlar nazariyasidir. Avtomatlar nazariyasining umumiy modeli bo ’ lib Tyuring mashinasi xizmat qiladi . U o ’ zunligi chekli bo ’ lgan tasmada 0 va 1 raqamlarini bosmadan chiqara oladigan ( yoki o ’ chiradigan ) abstrakt mashina hisoblanadi . Agar jarayonni chekli sondagi opersiyalar yordamida ifodalash mumkin bo ’ lsa , har qanday murakkab jarayonni Tyuring mashinasida amalga oshirish mumkinligini ko ’ rsatish mumkin . O ’ z navbatida mantiqan imkoni bo ’ lgan narsa ( ya ’ ni algoritmik simvolizmda ) har doim bo ’ lmasa ham avtomat ( ya ’ ni algoritmik mashina ) yordamida konstruksiya qilinishi mumkin . 8. O ’ yinlar nazariyasi . O ’ yinlar nazariyasi boshqa ko ’ rib chiqilgan tizimli yondashuvlardan farq qilishiga qaramasdan , uni tizimlar to ’ g ’ risidagi fanlar qatoriga qo ’ shish mumkin . Unda raqiblar bilan ( yoki tabiat bilan ) o ’ yin paytida tegishli strategiyalarni qo ’ llagan holda mksimal yutuq va minimal yo ’ qotishlarga erishishga harakat qiladigan “ ratsional ” o ’ yinchilarning o ’ zini tutishi ko ’ rib chiqiladi . Demak, o’yinlar nazariyasi antagonistik kuchlarni o’z ichiga oladigan tizimlar bilan ish ko’radi. 9.Echimlar nazariyasi . Bu matematik nazariya alternativ imkoniyatlar orasidagi tanlash shartlarini o’rganadi. 10.Navbatlar nazariyasi . Ommaviy so’rovlar sharoitida xizmat ko’satishni optimallashtirish masalalarini ko’rib chiqadi.

Foydalaniladigan adabiyotlar ro’yxati 1. Managing with Systems Thinking, Michael Balle, McGraw-Hill, London, 1994 2. Каримова В.А., Зайнутдинова М.Б., Назирова Э.Ш., Садыкова Ш.Ш. Тизимли таҳлил асослари. Тошкент. – “Шарк” - 2014 3. Отамурадов С. Глобаллашув ва миллий – маънавий хавфсизлик. Т.» Ўзбекистон»2013 4. Перегудов Л.В.Саидов М.Х. Илмий ижод методологияси Т.Молия 2008. 5. О’Коннор Дж., Макдермотт И. Искусство системного мышления: необходимые знания о системах и творческом подходе к решению роблем. М., 2006. 6. Саркисян Р.Е. Системный анализ и ринятие решений. Часть 1. Воросы методологии. Детерминированные методы и модели линейного и нелинейного рограммирования. Учебное пособие для специальности 22.06.02 - «Уравление инновациями». -М.: МИИТ, 2008. - 222 с. 7. Хоффер Дж.А., Джордж Ж.Ф., Валачич Ж.С. Современный системный анализ и роектирование. - США.: Пиарсон эдукатион, 2002

Похожие

Tizimli tahlil strukturasi

Tizimli tahlil metodologiyasi

Muammoni belgilashda tizimli tahlil

Tizimli tahlil asoslarining predmeti va tushunchasi

Tizimli tahlil asosida jamlangan axborotnig sharhlash