Tizimli tahlil strukturasi - Информатика и ИТ - Рефераты

Tizimli tahlil strukturasi

Загружено в:

05.10.2022

Скачано:

0

Размер:

62.5888671875 KB

Tizimli tahlil strukturasi Reja: 1. Tuzilma tushunchasi va tuzilmali yondashuv. 2. Tizimli tahlil strukturasi dekompozitsiyasi. 3. Tizimli tahlil tadqiqoti bosqichlari.

1. Tuzilma tushunchasi va tuzilmali yondashuv Tuzilmaning o’zi nima? Tuzilma tushunchasi ko’p ma’noli tushunchalardan biri hisoblanadi. Boshqa tushuncha kabi o’z ichiga insoniy bilimlarning tarixiy rivojlanishi bosqichlarining ayrim bosqichigacha mos keladigan turli ma’no darajalarni oladi. Muammo shundan iboratki, ushbu ko’p ma’nolilikni yagona mazmunida ko’rish uchun turlicha bo’lgan va ushbu so’zning qarama-qarshi ma’nosini birlashtiradigan ma’noni aniqlash kerak. Turli mualliflarda tuzilma tushunchasining barcha ma’nosini keltirish mumkin emas. Ilmiy tushuntirish uchun xarakterli bo’lgan va ahamiyatli bo’lgan farqlarga qaramasdan ulardagi umumiy mazmunni aniqlash imkonini beradigan mazmunni belgilab o’tishimiz mumkin. Tuzilma deganda ko’p hollarda hodisaning ayrim tashqi yoki tadqiqot ob’ekti ko’rinishi kabi ifodalash deb tushuniladi. Ob’ekt ko’rinishi, uni tavsiflash imkonini berishi aniq, lekin o’z-o’zidan uni tushuntirmaydi. Hodisa yoki muayyan tamoyill bo’yicha tuzilgan tadqiqot ob’ekti ko’rinishida ayrim butunlik ko’rinishi mumkin. Tuzilma bu butun ob’ekt elementlarining o’zaro munosabatlarining barqaror ko’rinishi hisoblanadi. Ob’ekt tuzilmasini tahlil qilishda dastlabki elementi bo’lib turli tushunchalar hisoblanadi. Xususan, falsafa tarixida bo’lib taqqoslangan mazmun shaklining tushunchasi dastlabki tushuncha bo’lgan. SHakl tushunchasi tuzilmaning rivojlangan tushunchasidan olingan. SHu bilan birga ushbu tushunchada tuzilmali tadqiqot g’oyasi mavhum tarzda aks etadi. Zamonaviy nuqtai nazarda shakl – bu mazmun tuzilmasi deb qabul qilish mumkin. Biroq bunday tasdiqni, tuzilma nima ekanligini bilgan holatda muayyan ma’noni olish mumkin, ya’ni tuzilma shakldan qat’i nazar aniqlanishi mumkin. SHakl tushunchasi bilan bir qatorda, ob’ekt tuzilmasining tushunchasini tahlil qilish, masalan, ushbu tuzilmani bilish birlamchi va etarlicha umumiy tushuncha kabi bo’ladigan tizim tushunchasidan boshlanadi. Agar tizim ma’lum bo’lsa, tuzilma tizimning ayrim jihati kabi, xususan, invariant xususiyatlar

birligi kabi namoyon bo’ladi. Tadqiqot jarayonida ob’ekt ayrim tizim sifatida dastlab namoyon bo’ladi, keyin berilgan tizimda elementlarning barqaror munosabatlarining qonuniy ko’rinishi aniqlanadi. Tizim sifatida har qanday ob’ektni tasavvur qilish imkoniyati bir tomondan, dunyoning behad xilma-xillik daliliga va uning har qanday elementiga, boshqa tomondan, o’ziga xos bo’lgan insoniy bilimlarga, ushbu dunyo xilma-xilligining butunligidan chalg’ish, uni muayyan amaliy va nazariy vazifalar doirasida cheklash imkoniyatiga tayanadi. Har qanday ob’ekt har doim tizim sifatida keltirishi mumkin. Evklidli makondagi nuqta – bu x, u, z koordinatalar tizimi hisoblanadi. Atom bu elementar zarralarning muayyan tizimidir. Tirik organizm bu organlar to’qimalar va shu kabi tizimi hisoblanadi. Bilishning birinchi bosqichida ob’ektni tizim sifatida ko’rish uchun ob’ektni qismlarga ajratish zarur, masalan, makonga oid cheklangan qismlarni aniqlash yoki ob’ektni qismlarga ajratishning boshqa shakllarini topish, keyin ob’ektning butun ko’rinishidagi ushbu qismlar munosabatlarini konstatirlash (tasdiqlash) zarur. Ob’ektni tizim sifatida ifodalangan olda, ob’ektning tarkibiy qismlarining dastlabki ko’rinishini o’zaro munosabatlarda namoyon qilamiz. Tizim ko’p hollarda qismlar yoki elementlar o’rtasidagi bog’lanishlarning ayrim majmui sifatida belgilanadi va bunday ta’rif tizimning tuzilmali tahlilga keyinchalik o’tish uchun tadqiqot vazifalarini muayyan shakllantirish imkonini beradi. Bunda vazifalar shartiga muvofiq va emperik bilimlarning dastlabki ma’lumotlariga tayangan holda turli tizimlar sifatida bir xil ob’ektni ko’rish mumkin. Ob’ektni tizimli ko’rish usullar miqdori nomiga nisbatan cheklovlarga ega bo’lmaganidek, cheklovlarga ega emas. Biroq, ob’ektni tizim sifatida ifodalagan holda, ob’ekt tuzilmasiga yaqinlashish imkoniga ega bo’lamiz, lekin tuzilmali bog’lanishlarning haqiqiy ko’rinishini bilmaymiz. Keyinchalik, tafakkurdagi chuqur qadam butun ob’ektning tizimli bog’lanishlar qonuniyatini izlashdan iborat. Dastlab ob’ekt xususiyatning ayrim tizimi kabi namoyon bo’ladi, ushbu xususiyat ob’ektning butun namoyon bo’lishdagi tashqi bog’lanishlarni

ifodalaydi. Bu erda elementlarning ichki bog’lanishini nazarda tutuvchi ob’ekt tuzilmasi noma’lum bo’lganda ham tizimli ko’rib chiqiladi. Butun xususiyatlar tizimidan tuzilmaga quyidagi shartda o’tishi mumkin, agar ushbu xususiyatlar tabiati bilan bog’liq bo’lgan elementlar va ularning barqaror bog’lanishlari topilgan bo’lsa, ushbu xususiyatlarni tushuntirish imkonini beradi. Tizimli va tuzilmali tahlillar elementlari to’qilgan va bir biridan ajralmagan holatda, tizimdan tuzilmaga o’tish o’zoq muddatli bo’lishi mumkin. Ular faqat metateoretik abstaksiya darajasida farqlari bo’lishi mumkin. Tizimli tahlil darajasida qolgan holda, tizimlar elementlarini va ularning o’zaro bog’lanishlarini izlash mumkin. Bu erda tadqiqotning u yoki boshqa berilgan shartlariga muvofiq ob’ekt qismlarining ichki bog’lanishlarini izlash ikmoniyati ochiladi. Ushbu shartlar bilimlar tizimiga bog’liq xolda belgilanadi. Biroq, muammo qo’yilishi to’g’risida gap borganda, ushbu masala bir xil belgilanishi mumkin. Bu erdan tizimli yondashuvning ko’pligi, ob’ektni tizimning turli to’plamlari sifatida ko’rib chiqish imkoniyati yuzaga keladi. Ko’plilik nafaqat har tomonlama tahlil qilish usullarini ochadi, balki o’z ichiga bilish ob’ektining ixtiyoriy interpretatsiyalash imkonini oladi. SHu sababli ilmiy jihatdan ko’p hollarda ob’ekt ayrim ob’ektiv butunlik sifatida ko’rib chiqilmaydi va ushbu vazifa shartining butun qismi kabi belgilanadigan tadqiqot predmeti bo’lib qoladigan vaziyat yuzaga keladi. Vazifaning o’zi bilish faoliyatining qonuniyatlariga asoslanadi, shu bilan birga bunday qonuniyatlar falsafiy bilimlarning alohida soha predmetini o’z ichiga olgan holda, fanning maxsus sohasi doirasida tadqiqot olib borilmaydi, ob’ekt uning butunligida va ob’ektivliligida, agar tadqiqotchi tizimli ko’rib chiqishdan tuzilmani bilishga o’tmasa, ilmiy bilimlarning maxsus sohasidan tashqarisida qoladi. Tuzilmali yondashuv ko’plab tizimli ko’rib chiqishlar orasidan zarur bog’lanishlarning tanlab olish tamoyilllarini shakllantirish imkonini beradi. SHunday qilib, tizimli yondashuv erkin gipotetik tuzilishlar imkoniyatini ochadi. Tuzilmali tadqiqotlar qat’iy qonuniyatlar doirasida ilmiy bilimlarni o’z

ichiga oladi. Klassik tabiatshunoslikda ilmiy tadqiqotning ushbu ikkita turli tiplariga gipoteza metodi va tamoyilllar metodik muvofiq kelgan. Oxirgisi ishlab chiqilgan va aksiomatik metodda tizimli rivojlandi. Tizimli yondashuvni tuzilmali yondashuv hisobiga ta’riflash shart emas, shuningdek tizimli ko’rib chiqishni e’tibordan qoldirmagan holda, tuzilmali tadqiqotlar ahamiyatini oshirmaslik kerak. Tuzilma tizimdan tashqarida alohida bo’maganidek, tizim o’z asosida har doim tuzilmali bo’lib qoladi. Tizimning tuzilmal tahlili tizimning muayyan tarkibini aniqlashdan, qismlarni yoki elementlarni mukammal tadqiqot qilishdan, muayyan bog’lanishlarda ularni bir biridan ajratmagan holda ochilishdan boshlanadi. Ushbu munosabatlar ko’rib chiqilayotgan tizimni keyingi tahlil qilishda tuzilmali bog’lanish sifatida namoyon bo’ladi. Element tushunchasi tizim tushunchasiga mos kelmaydi. Tuzilmali tahlil qism tushunchasidan element tushunchasiga o’tadi. Tizimning dastlabki qismini aniqlagan, uning tarkibini tahlil qilgan holda, keyin ushbu tarkibini aniqlashtirgan holda tizim elementlarini izlashga o’tamiz. Tizimli ko’rib chiqishdan tuzilmali ko’rib chiqishga o’tamiz. Tizim qismining tushunchasini tuzilma elementining tushunchasini shakllantirish jarayonidagi birlamchi bosqichi kabi ko’rib chiqish mumkin. Qism va element bir xil tushuncha bo’lishi mumkin va ularning farqi tadqiqot darajasi bilan aniqlanishi mumkin. Biroq, ilmiy jihatdan tadqiq qilinayotgan elementlarni ochish ushbu tizim qismining tushunchasini shunday aniqlashtiradiki, ushbu tushnchalar mazmuniga ko’ra ushbu tushunchalar mutlaqo har xil bo’lishi mumkin. SHunday qilib, tuzilma ilmiy jixatdan bilishdagi tushuncha kabi tizimning o’zgarmaydigan tomoni sifatida ko’rib chiqilishi mumkin. Ob’ekt tuzilmasini aniqlagan holda, avvalambor ob’ektni tizim sifatida ko’rib chiqamiz, ya’ni unda qismlarning ayrim kompleksida ko’rish mumkin. Keyin ushbu elementlarning elementliligi belgilanadi va ushbu qismlarning elementliligi tizimning birinchi tuzilmali xarakteristikasini beradi. Tuzilmali bog’lanishlar o’z-o’zicha holatda

emas, balki yana bitta tuzilmali invariantni aniqlagan holda, tizim barqarorligini ifodalanadigan qaysi bog’lanishida muhimdir. Tizimning butunlik xususiyati ayrim hollarda tadqiqot yakuniga ega bo’ladi. Dastlabki rejada ko’rib chiqilayotgan butun xususiyatlar ob’ektning tashqi ko’rinishi sifatida namoyon bo’ladi. Biroq, ilmiy tahlil ob’ekt tuzilmasining natijasi kabi tushunish imkonini beradi. SHunday qilib tuzilma elementlar birligi, ularning bog’lanishi va tizim butunligi bo’lib hisoblanadi. Tuzilma tushunchasida turli jihatlarni aniqlagan holda ko’rib chiqishning analitik usulini amalga oshramiz. Bilish ob’ektini elementlarga, ularning bog’lanishlarga ajratish va ob’ektning butun xususiyatlarini aniqlash o’z ichiga ilmiy tadqiqotning xususiyatli sifatini oladi. Biroq, analitik ko’rib chiqish sintetik ko’rib chiqish bilan to’ldirish zarur. Bundan tashqari, keyingi sintez qilish yo’li bilan yangi natijalarga erishiladi. Tuzilma tushunchasining analitik jihatdan qismlarga ajratish saqlash g’oyasi yoki invariantlilik asosida sintez qilinadi. Ushbu g’oya tuzilmaning yagona tushunchasida elementlarni, ularning bog’lanishlarini va tizimning butun xususiyatlarini sintez qilish imkonini beradigan tamoyillni birlashtirishga xizmat qiladi. Har qanday yagona tamoyil asosida bir tushunchada turli jihatlarni sintetik birlashtirish turi ko’plab ilmiy tushunchalarning xususiyatli jihatlarni o’z ichiga oladi. Tuzilma tushunchasi yordamida saqlash tamoyilllari fanning umumiy piinsiplari bo’la oladi. Ushbu tamoyilllar, tuzilma tushunchasi umumiy tushuncha bo’lib hisoblanganligi sababli, nafaqat fizika sohasida, balki ilmiy tadqiqotning barcha boshqa sohalarida qo’llanilishi mumkin. Tuzilma tushunchasi tizimning invariantlik jihati sifatida kategoriyali ma’naga ega bo’ladi. Tadqiqotda ilmiy yondashuvning mezoni bo’lib u yoki boshqa sohada o’zining xususiyat shakllarini qabul qiladigan saqlash tamoyilllari bo’lishi mumkin. U yoki boshqa invariantni aniqlagan holda, ob’ekt tuzilmasini topish mumkin bo’lgan joyda tadqiqot sohasida umumiylikka va zarurlikka ega bo’lgan qonunlarning rivojlangan tizimining imkoniyatlari ochiladi.

Zamonaviy tabiatshunoslik uchun tuzilmali yondashuv odatiy holdir. Zamonaviy fan sababli tahlillar metodini saqlagan holda, birinchi galga ayrim munosabatlarda sabablilikning yanda rivojlangan tamoyilli kabi tushunish mumkin bo’lgan tuzilmali tushuntirishlar tamoyilli qo’yiladi. Tuzilmalilik tamoyilli umumiy ahamiyatga ega bo’ladi va fanning turli sohalarida qo’llaniladi. Tuzilmali invariantlikni izlash, yoki tabiat tuzilmasini tadqiq qilish zamonaviy fanda xodisalar sababini izlashga nisbatan ilhomlantiruvchi vazifa bo’lishi mumkin. Zamonaviy tabiatshunoslik hodisalarning sabablar to’ridan yorib chiqib, tuzilmaga va tabiat jarayonlarining simmetriyasiga boradi. Maks Plank shunday degandi, nisbiy va o’zgaruvchan alternativ sifatida barqaror va absolyutni izlash tadqiqotchining vazifasi bo’lib xizmat qiladi. Olimning ilmiy nazariya ichki takomillashuvga intilishida o’z aksini topadigan tabiatning uyg’unligi to’g’risidagi A. Eynshteynning so’zlari ma’lum. Fanning nazariy tuzilishining ushbu ichki takomillashuvi tuzilma bo’lib hisoblanadigan butun tabiatshunoslikning fundamental tushunchasi bilan bog’liq bo’ladi. Ushbu bob bo’yicha xulosa chiqarishda quyidagi xususiyatlarga e’tibor qaratishni istadik. “Tizim” va “tuzilma” tushunchalarini bir xillashtirish mumkin emas. Agar tuzilma deganda sifatli tabiati hisobga olinmaydigan o’zaro bog’liq bo’lgan va asosiy e’tibor ularning o’zaro bog’lanishiga qaratilgan tarmoq tushunilsa, unda tizim deganda barcha o’ziga xos bo’lgan ichki va tashqi bog’lanishlar va xususiyatlarga ega ob’ekt tushuniladi. Tizim to’g’risida gap borganda, asosiy e’tibor elementlarning sifatli xususiyatiga qaratilgan moddiy ob’ektning butun xususiyatini avvallambor ko’rsatib o’tamiz. Tushunchaning ushbu xususiyati quyida ko’rib chiqiladigan tizimli va tuzilmali tadqiqotlarni har xil talqin qilishga olib keladi. SHunday qilib, tizimni bitta elementdan keyin boshqasiga va ular o’rtasidagi bog’lanishlarni o’rnatish uchun barcha mumkin bo’lgan juftliklarni

ketma-ket saralagan holda belgilash mumkin. Agar elementlar soni ko’p bo’lsa, buning imkoni mavjud emas. Texnik tizimlar (TT)ni tavsiflash uchun tuzilma tushunchasi – qisman tartibga solingan elementlar yoki yagona har qanday belgi bo’yicha ular o’rtasidagi munosabatlar kiritiladi. TT tuzilmasi elementlar bog’lanishi emas, balki bosqichli, ierarxik konstruksiyani hosil qiladigan munosabatlar tushuniladi. TT tuzilmasi – bu keyingi abstraksiya tushuniladi. Uning bilimiga muvofiq tizim muammolarini tasniflaydi. Agar TT tuzilmasi ma’lum bo’lsa, tadqiqotchining vazifasi o’zgaruvchan, aks ettiradigan elementlar va ularning bog’lanishlarining qiymatini aniqlashga qaratiladi. Agar tuzilma qisman ma’lum bo’lsa, muammo kuchsiz tuzilmalanadi va tizimli tahlil metodlarini hal etishni talab etadi. Tizim tuzilmasini bilish bu tizim elementlari va ular o’rtasidagi munosabatlarni namoyon bo’ladigan qonunni bilish hisoblanadi. Tuzilma bu elementlarning barqaror birligi, ularning bog’lanishlari va tizim butunligi hisoboanadi. Tizimni strukturasi deyilganda tizimni alohida elementlar (tizimchalar)dan tuzilgani shu element orasida funksiyalarni taksimlanishi bilan ifodalaniladigan ular orasida o’zaro bog’likligi butunligini tarkibiy kismlardan (tizimchalardan) tashkil topish usullari haqidagi qonundir. Tizimlar orasidagi bog’lanish ichki bog’lanish deb atalsa, tizim bilan tashki muhit orasidagi bog’lanish tashqi bog’lanish deyiladi. Elementlar orasidagi ichki bog’lanish gorizontal bir xil darajadagi elementlar orasidagi bog’lanish hamd a vertikal turli darajadagi elementlar orasida gi bog’lanish bo’lishi mumkin. Tizim elementlari orasida gi shuningdek tizim bilan tashqi muhit orasida gi bog’lanishl ar o’z yo’nalishiga egadir. Tizimni echish ga yo’naltirilg an tashki bog’lanishlar - tizimni kirish

qismi tizim tashki muhitga tomon yo’naltirilgan bog’lanishlar tizimni chiqish qismi deb ataladi. 3 xil sinfdagi strukturalar farqlanadi: ierarxik noerarxik va aralash ierarxiya tushunchasi ostida bir qancha boshqaruv bosqichlarning itoatkorlik va quyi zvenodan yuqori zvenoga o’tish tartibiga bo’ysunishi nazarda tutiladi. Ierarxik struktura quyidagicha shartlarga javob berishi kerak: 1)har qanday tizimcha yoki boshqaruvchi yoki ijro etuvchi yo bo’lmasa bir vaqtni o’zida ikkalasini yig’indisi bo’ladi; 2) hech bo’lmaganda bitta ijro etuvchi tizimga mavjud bo’ladi; 3) yagona va fakat yagona boshqaruv tizimchali mavjud bo’ladi; 4) har qanday ijro etuvchi tizimcha bevosita bitta va faqat bitta boshqaruvchi tizimcha bilan o’zlari bog’lanadi. Noierarxik struktura deb quyidagi shartlarga javob beradigan strukturaga aytiladiki: 1) hech bo’lmaganda bitta tizimcha mavjud bo’lib, u boshqaruvchi ham, ijro etuvchi ham bo’lmaydi; 2) faqat boshqaruvchi bo’lgan tizimcha mavjud emas; 3) faqat ijro etuvchi bo’lgan tizimcha mavjud emas; 4) har qanday ijro etuvchi. tizimcha bittadan ortik boshqaruvchi tizimchalar bilan bevosita o’zaro bog’lanadi. Noierarxik strukturalar o’ziga xosligi, unda boshqa tizimchalarga bog’liq bo’lmagan xamda qaror qabul qila oladigan tizimchalarni yo’qligidir. Noiearxik struktura quyidagi xususiyatlarga ega: 1) har qaysi tizimcha tizim faoliyatini barcha aspektlariga ta’sir qila oladi. 2) kirish komponentlarini chikish komponentlariga o’tish vaqti struktura tarkibidagi sistemachani o’rniga kam darajada bog’liq; 3) tizimchalar funksiyasi o’zaro ta’sir jarayonida engil o’zgaradi.

Aralash strukturalar esa ierarxik va monerarxik strukturalarni turli kombinatsiyalaridir. Tizimning alohida bo’laklarga tarqalishi dekompozitsiya deb ataladi. Aksincha tizimning alohida bo’laklardan yaratilishi esa agregirlash deb ataladi. Dekompozitsiya tizimning tepadan paska yo’nalishi bo’yicha tahlil qiladi, qiyindan osonga, butundan bo’lakga. Agregirlash esa – tizimning pasdan tepaga bo’lgan yo’nalishi bo’yicha tahlil qiladi, osondan qiyinga, bo’lakdan butunga. 2.Tizimli tahlil strukturasi dekompozitsiyasi. Tizimli tahlilda tizim strukturasining umumiy kompleki, ansambli, umumiy kompozitsiyasining turli bo’laklarga bo’linishi, ya’ni kompozitsiyaning maqsadli bo’linishi tushuniladi. Bu jarayon dekompozitsiya jarayoni deb ataladi. Dekompozitsiya jarayonida bir tartibli elementlardan iborat bo’lgan bo’laklarning yig’indisi o’ziga xos dekompozitsion daraxt barpo etadi (ierarxiyaga asoslangan daraxt, maqsadlar va qarorlar daraxti). Bir tomondan tahlil uchun daraxt to’liq va batafsil, ikkinchidan ko’zga ko’rinadigan va o’ng’ay bo’lishi kerak. Daraxtning to’liqligi deganda uning o’lchamligi tushiniladi (har bir bosqichdagi va umumiy elementlar soni). Daraxtning to’liqligi tahlilning maqsadiga bog’liq, aniqrog’i tadqiqotchiga masalani echish uchun qanday miqdordagi axborot hajmi kerakligiga bog’liq. Masalan tizimning diagnostika jarayonida daraxtning to’liqligi funksional sxemadan yo’qori turishi kerak. Dekompozitsiya jarayoni norasmiy jarayon bo’lib, tizimning chuqur o’rganishini talab qiladi. Dekompozitsiya algoritmi qo’yidagi bosqichlardan iborat: -tahlilning ob’ektini aniqlash va uni o’rganib chiqish; -tahlilning maqsadini (maqsadlarini) aniqlashtirish; -Freym shaklidagi tizimning andazasini barpo etish; -bosqichning elementlarini birxillik, mavjudlik va mustaqilligi bo’yicha tekshirish;

-bosqichlar sonini to’liqligini tekshirish; -sxemaning yaroqligini tekshirish ( tahlilning maqsadiga etish uchun). Dekompozitsiya algoritmini batafsil ko’rib chiqamiz. Tahlil ob’ekti sifatida har qanday tizim bo’lishi mumkin, masalan: jarayon, muammo, fakt, tushuncha, sinfi, guruhi, kategoriya va h.k. Umumiy shu erda ularning ko’p omillardan qaramligi hisoblanadi. Tahlilning ob’ektini o’rganish elementlarning jiddiy bog’lanishlarini ko’rishga imkon beradi. Tahlilning maqsadini (maqsadlarini) aniqlash daraxtning tarkibiga ta’sir etadi. Qiyin tizimlarni bir nechta daraxtni barpo etish yo’li bilan ko’rib chiqish mumkin. Masalan odamzot tizimi bir nechta bosqichda ko’rib chiqilishi mumkin: - anatomik; - fiziologik; - somatik; - ruhiy va x.q. Va bu jarayonda har xil dekompozitsion sxemalar kelib chiqishi mumkin. Dekompozitsiyaning eng muhim bosqichi bu ob’ektning modelini yartish hisoblanadi, masalan freym shaklida. Freym deganda ob’ektning jiddiy holatlari tushiniladi. Masalan, laboratoriya yoki kutubxona deganda xotira o’ziga xos, freymni shakillantiruvchi, narsalar namoyon bo’ladi. Odamzot axborotni freym shaklida qabul qiladi, bu o’z o’rnida tezkor va yutuqlidir. Odamzot fikrlashidan bu jarayon bilimlar injeneriyasiga ko’chirilgan va ekspert tizimlar ichida bilimni olish sohasidir. Qurilishda qo’ydagi munosabatlar mavjud: element sinfida bo’lish, xususiyatiga ega bo’lish va h.q. Modelning tahlili daraxtagi kerakli narsani olib kerak emasidan ajratadi va bosqichlar sonini aniqlab beradi. Bir bosqichning elementlarini ajratishda qo’yidagilardir: • jiddiylik, shu bosqichning (tahlilning maqsadi) jiddiy (kerakli) elementlarini taqsimlaydi; • birxillik, bir xil, muhim va kerakli elementlar taqsimligi;

• mustaqilliq, bir bosqichning o’zaro mustaqilligini ta’minlaydi; • elementlarning bir xilligini jarayni tahlilning pastki bosqichlarida o’tishi mumkin, bunda elementlar bir biriga mos bo’lishlari kerak. Bosqichlar sonini bilishda va ularni to’liqligini tekshirishda ob’ekt haqidagi tahlilning maqsadiga erishishdagi kerakli axborot ko’payishi va aniqligi muhimdir. Bosqichlar soni tahlil maqsadining va bunga kerakli resurslar orasidagi sohadir. Amalda daraxt mavjud echimlarni aniqlash uchun ishlatiladi, shuning uchun detallash jarayoni ma’lumot kam bo’lganda xam samarali ishlash kerak. Iqtisodiyotda va korxonalarda loyihalarni tahlil qilish jarayonida samaralik, sifat, harajat, vaqt, so’zi ko’p ishlatiladi. Ko’p hollarda umumiy sohalar masalan: siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, texnik, psixologik, estetik va h.q. bo’lishi mumkin. Daraxt umuman olganda elementar bosqich, ya’ni keyinchalik taqsimlashga foydasi yo’q (dekompozitsii), qurilgan hisoblanadi. Matematik masalalarda elementar ifodalar formal ravishda kelishi mumkin. (algebraik nazariyalar tizimida kerakli qonunlar mavjud). Kamformallangan masalalarda elementarlik ekspert bilan tekshiriladi. Dekompozitsiya sxemaning yaroqligini tekshirilish jarayoni bilan yakunlanadi. Daraxtning qurilish jarayoni bilimning kamligi sabab, ob’ekt haqida axborot kamligi interaktiv jarayon hisoblanadi. Tekshiruv sxemaning yaroqligini baholashga imkon beradi va agarda tahlil maqsadi qoniqarli bo’lmasa, tahlil jarayoni yangi ma’lumotlar bilan yangitdan boshlanadi. Dekompozitsiya ekspertiza jarayonida ishlatiladigan, bashorat ishlab chiqarilishida, muammo echilishida, daraxt maqsadining asosi hisoblanadi. U akademik V.M.Glushkov ishlarida o’z rivojini topgan. Bunda belgilangan vaqt ichida kelib chiquvchi muammolarni echishga, jarayonlarning kelib chiqishining ehtimolligi baholanadi. Daraxtning qurilish maqsadi shuningdek muammolarning kelib chiqish sabablari, natijaga erishish yo’llarini aniqlash, hodisalarning oqibatini baholash va hakozolarni bilish mukin. Aniq bo’lmagan modellardan foydalanish, usullarni umumlashtirishga asoslanadi.

Xulosada “O’lchash xatoligi” muammosini echish daraxti misolida ko’rib chiqiladi. Bu erda tahlil ob’ekti o’lchash jarayonidir, maqsad esa o’lchashdagi xatolik sabablarini aniqlash. Integrator sifatida quyidagi tushunchalarni ishlatiladi: muammoni aniqlovchi (xatolikning asosiy sabablari) asosiy elementlar, elementlar holati (sabab osti), holatlarni tavsiflari (ta’sir etuvchi omillar). Xatoning asosiy sababi operator (o’lchovchi), o’lchovchi vosita (qurilma), o’lchash shartlari, o’lchash ob’ekti, o’lchash jarayonini shakllantirish bo’lishi mumkin. Bundan keyin har bir sabab mayda sabablarga bo’linadi, mayda sabablar esa ta’sir etuvchi omillarga bo’linadi. Quyida elementlar yig’indisi (sabab, mayda sabablar va ta’sir etuvchi omillar)ni shakllantiruvchi muammolar echimi daraxti keltirilgan. Bunda asosiy sabablar yagona raqamdan iborat indeks bo’lib belgilangan; mayda sabablar esa 2ta raqamdan, ta’sir etuvchi omillar esa 3ta raqamdan iborat. 2-rasmda yakuniy echimlar daraxti keltirilgan: 1-operator(o’lchovchi): 11 – malaka (111-tajriba, 112-ta’lim, 113-tayyorgarlik); 12- aqliy faoliyat (121-diqqatni jamlash, 122- aqliy charchash); 13- jismoniy faoliyat (131-ko’rish qobilyati, 132-jismoniy charchash). 2-o’lchash vositalari: 21-ishchanlik faoliyatini bir maromda ushlab turish (211-ta’mirlash, 212-xizmat ko’rsatish, 213-tekshiruvlar); 22-qo’llanilish shartlari(221-aniqlik, 222-diapazon, 223-ta’sir qiluchi kattaliklar); 23-joylashuvi(231-balandligi, 232-operatorgacha bo’lgan masofa). 3-o’lchash shartlari: 31-Yoritilganligi (311-yorugligi, 312-rangi, 313-manbaning joylashuvi, 314-manbaning turi); 32-tanaffuslar(321-o’lchash chastotasi, 322-boshqa ishlar); 33-shovqin (331-gaplashuvlar, 332-telefon qo’ng’iroqlari, 333- ishlab chiqarishdagi to’siqlar); 4-o’lchash ob’ekti:

41- masala shartlari(421-o’lchamli masala turi, 422-ob’ekt ko’rinishi, 423- echim sifatining talablari); 42-signal turi(411-muvozanatlik, 412-forma, 413-to’siqlar, 414-intensivlik va h.o.); 5-o’lchashlar jarayonini tashkillashtirish; 51-o’lchashlar algoritmi(511-usul, 512-uslubiyat); 52-qayta ishlash algoritmi(521-hisoblash murakkabligi, 522-hisoblash avtomatizatsiyasi). 5 rasm. . Muammoni echishdagi daraxtning: o’lchashdagi xatoligi. Tizimli tahlildan boshqarish tizimlarini o’rganish va loyihalashtirishda keng foydalaniladi. 3.Tizimli tahlil tadqiqotining bosqichlari . Tizimli tahlildagi tadqiqotlar bir necha bosqichlarga bo’linadi. Texnikboshqaruv va tashkiliy tizimlarini loyihalashtirishda qo’llaniladigan tizimli tahlil quyidagi asosiy bosqichlarga ega. Birinchi bosqichda – tadqiqot ob’ektlarini aniqlash, maqsadlarni belgilash, shuningdek ob’ektni va uni boshqarishni yaxshilash uchun zarur bo’lgan mezonlarni ko’rsatishdan iborat bo’ladi. Ikkinchi bosqichda – o’rganilayotgan tizimning chegaralari belgilanadi va uni birlamchi tuzish (strukturalashtirish) olib boriladi. Birlamchi strukturalashtirish jarayonining yakuni natijasida alohida tashkiliy qismlar –

o’rganilaetgan tizim elementlari va elementar ta’sirlar majmuasi ko’rinishidagi mumkin bo’lgan tashqi ta’sirlar ajratiladi. Uchinchi muhim bosqich – o’rganilaetgan tizimning matematik modelini tuzishdir. Matematik modelni qurishda, odatda, ko’p ishlatiladigan yo’llardan biri – o’rganilayotgan tizimni qismtizimlarga bo’lish, tipik qismtizimlarni ajratish, qism tizimlarning ierarxiyasini o’rganish va bir darajadagi hamda bir turdagi qism tizimlarning bog’lanishlarini standartlashtirishdir. Keyingi bosqichning vazifasi – qurilgan matematik modelni tadkik kilishdir. Har qanday tizim ustida biror bir amal bajarishdan oldin, o’rganilayotgan tizim rejalashtiriladi. Tizimni besh jarayonga bo’lib o’rganish tizimli tahlil talablariga javob beradi. 1. Yordamchi funksiyalar . Bu funksiya to’rt bo’limdan iborat bo’lib, tizim ustida bajariladigan vazifalarni bildiradi. A) tizimli izlanish; B) doimiy reja tayyorlash; S) umumiy axborotni yig’ish va kodlashtirish; D) shtat masalalari va uni qo’llab- quvvatlash. 2. Umumiy dasturlarni rejalashtirish. 3. Loyihani rejasini tuzish: A) Izlanishli loyiha B) Qayta ishlash loyihasi 4. Qayta ishlash vaqtida izlanish. 5. Joriy izlanish. Bu misol ierarxik tizimlarning qaror qabul qilish lokal nuqtalaridagi xotaliklarga qaramasdan asosiy xususitlarini tasvirlab beradi umuman olganda bunday tizim yaxshi ishlashi mumkin. Tizimli tadqiqot maqsadi, texnik tizimni loyihalashda, funksional sxemani ishlab chiqishga bog’liq, u turli usullarda va

ma’lum bir aloxida xususiy maqsadlarda amalga oshirilishi mumkin. Tarkibiga insonlar kirgan tizimlar (ishlab chiqarish tizimlari, ijtimoiy tizimlar, xalq xo’jaligi va boshqalar) ishlash jarayoni insonlar tomonidan amalga oshiriladigan boshqaruvga bog’liq. Insonlarni shaxsiy maqsadi va manfaatlarini hisobga olgan xolda yuzaga keladigan qo’shimcha qiyinchiliklarni hisobga olgan xolda maxsus mexanizmlarni loyihalash kerak. SHuning uchun tizimli tahlilning muhim bo’limlari sifatida ierarxik ko’p sathli tizim nazariyasi alohida o’rin tutadi. SHunday qilib tizimli tahlil bu murakkab tizimlarni loyihalashni rivojlantirish usullari fanidir. Tizimli tahlida ob’ektni tavsiflash tizim ustidan boshlash tavsiya etiladi, chunki o’rganilayotgan ob’ekt muammolari ko’p hollarda atrof muhitdan kelib chiqadi (“do’sting kim ekanligini aytsang, sen kim ekanligingni aytaman”). Tavsiflashning quyidagi tartibi tavsiya etiladi. Avval qismi o’rganilayotgan ob’ekt bo’lib hisoblanadigan tizim usti tavsiflanadi. Masalan, fillarni tavsiflashni, ular yashaydigan Afrika savannasini tavsiflashdan boshlash kerak. Tizim ustini tavsiflash quyidagi tartibda amalga oshirish tavsiya etiladi: 1. Tarkibiga tadqiq qilinadigan tizim kiradigan barcha tizim ustini aniqlash. Har bir tizim ko’plab tizim ustiga taalluqli bo’ladi. SHunday qilib, tizim usti muammolarini hal etish uchun eng ahamiyatli bo’lgan doira bilan chegaralash zarur. Masalan, fillarning muvaffaqiyatli populyasiyalanishi brakonerlarga, davlatga, iqlimga, biotsenozga va shu kabilarga bog’liq bo’ladi. 2.Ushbu tizim taalluqli bo’lgan tanlab olingan tizim usti rivojlanishining asosiy xususiyatlari va yo’nalishlarini aniqlash, xususan ularning maqsadlari va ular o’rtasidagi ziddiyatlarni shakllantirish. Masalan, davlat fillarning ko’payishiga manfaatdor, lekin fillarning juda ko’p miqdori biotsenozga ziyon keltirishi mumkin. Brakonerlar populyasiyani saqlashga to’chqinlik qilgan holda fillarni yo’q qilishadi.

3. Har bir tizim ustida tadqiq qilinayotgan tizim o’rnini aniqlash, bunda tizim usti maqsadlariga erishish vositasi kabi ko’rib chiqiladi. Bunda ikki jihat ko’rib chiqiladi: - tizim usti tarkibidagi tizimning ideal o’rni; - tizim usti tarkibidagi tizimning real o’rni. Masalan, davlat va turistik firmalar manfaatdor bo’lgan Afrikada fillarning populyasiyasi sayyohlarni jalb qiladi, biotsenozni tenglashtiradi. Populyasiyaning oshishiga brakonerlar ham manfaatdordir. Keyingi harakat o’rganilayotgan ob’ekt xususiyatlari, funksiyalari va chegaralarini tavsiflaydi. Fillar populyasiyaning yashash muhiti bilan, boshqa hayvonlar va odamlar bilan, tarqalish chegarasi bilan va boshqalar bilan bog’liqligiga e’tibor qaratiladi. Keyingi qadam bo’lib o’rganilayotgan ob’ektni bevosita tahlil qilish hisoblanadi. Fillar to’dasining ierarxik qurilmasi aniqlanadi, quyi tizim (oilalar) va elementlar (fillar) ajratiladi. Tahlil ierarxik ketma-ketlikda, yuqoridan pastga olib boriladi, ierarxiya darajasi aniqlanadi. Tizimning barcha qismlarini tavsiflash ketma ket amalga oshiriladi. Ularning funksiyalari, xususiyatlari, mvajud bo’lishlik usullari, taxmin qilingan maqsadlar ochib beriladi. Keyin tizimda ichki bog’liqliklarni tadqiq qilishga o’tiladi. Barcha bog’liqliklarning imkoniyatilari bo’yicha qayd etiladi, ularning vazifasi tadqiq qilinadi. Dunyoning butunligi tabiatda barcha ob’ektlar (elementlar) bir biriga bog’liq bo’ladi. O’zaro bog’liqliklarning barcha turlari VEI oqimlar bilan amalga oshiriladi. Masalan, fillar to’dasida o’zaro bog’liqlik, o’zaro yordam, o’zaro bo’ysunish kuzatiladi. Agar avval ma’lum bo’lmagan ob’ektlarning tizimli tahlili amalga oshirilsa, unda vazifa murakkablashadi. Ob’ektning tizimli maqsadlari va ularning elementlari to’g’risidagi gipoteza quriladi. Masalan, qazib olinadigan

dinozavrlarning tashqi ko’rinishini qayta tiklashda bugungi kundagi hayvonlar (krokodillar, varanlar va shu kabilar)ning anatomik xususiyatlaridan foydalaniladi. 4. Ob’ekt tuzilmasining tuzilishi. Tavsiflash protsedurasi tizim tuzilmasining (modelining) tuzilishi bilan tugaydi. Mavjud bo’lgan elementlar va bog’liklardan tuzilmani kontruksiyalaydi, ya’ni elementlar va bog’liqliklar shunday joylashadiki, ob’ektning chifatli ishlashi ta’minlanishi kerak. Tuzilmaning grafik tasviri quriladi, xususiyati (elementlar ularning xarakteristikalari), jarayonlar, funksiyalar, operatsion faoliyatning o’ziga xos xussiyatlari tuziladi. Ijtimoiy tizimlar modeliga boshqaruvning quyi tizimni kiritish, boshqarish tamoyillarini, optimal boshqaruv algoritmlarini, resurslar va cheklashlarni tanlash maqsadga muvofiq bo’ladi. Masalan, korxonaning tashkiliy tuzilmasi o’z ichiga subordinatsiya (darajaga qarab bo’ysunuvi) va koordinatsiya (muvofiqlashish), ya’ni bo’ysunganlik va kelishilgalik munosabatlar majmuini oladi. Bundan tashqari, korxona axborotning muayyan oqimlarida aks etadigan axborot tuzilmasiga ega bo’ladi. Materiallar, xom-ashyo, detallar, tayyor mahsulotlar oqimi mavjud. Eng muhimi bo’lib mulkdorlik munosabatlar majmuidan iborat bo’lgan korxonaning iqtisodiy tuzilmasi hisoblanadi. Asosiy o’rin bo’lib insonlar munosabati – ahloqiy psixologik tuzilmani o’z ichiga olgan ishchilar o’rtasidagi simpatiya (yoqtirish) va antipatiya (yoqtirmaslik), hulq normalari, ishga nisbatan munosabat hisoblanadi. Tuzilmani tuzilishida asosiy e’tibor tizimli tadqiq qilish maqsadiga erishish uchun zarur bo’lgan quyi tizimga qaratiladi. 5- bosqich. Tizim ishlashining samaradorligini baholash (diagnostika qilish) Korxona ishi, uning samaradorligi to’g’risida uning faoliyat maqsadining pozitsiyasiga qarab baholanadi. Maqsad – tizim (tashkilot)ning holati va faollik yo’nalishi hisoblanadi. Faqat samarali korxona (tizim) oldiga quyilgan maqsadga erishish imkoniga ega.

Tizim ishlashining samaradorligini baholash o’z ichiga murakkab protsedurasini oladi. Agar maqsad tizimli tadqiqotlar boshlanishigacha berilgan bo’lsa, unda maqsadga erishishga xalaqit beruvchi tuzilmadagi nuqsonlarni izlash amalga oshiriladi. Nuqsonlar elementlar va bog’liqliklarda bo’lishi mumkin. Elementlar kamchiliklar yoki ortiqchalilar bo’lishi mumkin. Ular berilgan funksiyalarni bajarmasligi yoki ularni yomon bajarishi mumkin. Elementlar va bog’liqliklar sifati (kamchilikligi) ayrim etalonga nisbatn baholash mumkin. Masalan, diagnozni qo’yadigan vrach ma’lumotnomada berilgan ma’lumotlar bilan bemorni tekshirish natijalari bilan taqqoslaydi. Agar etalon va tahlilning farqi belgilanadi, kasallik to’g’risidagi xulosa chiqariladi (etalon to’g’ri deb taxmin qilinadi). Real jarayonlarda tizimning har bir komponenti nafaqat foydali xususiyatlarga, balki salbiy xususiyatlarga ham ega bo’ladi. SHuning uchun tadqiq qilishda elementlarning oldindan belgilangan funksiyasi real bajariladigan funksiyalarga taqqoslanadi. Istalgan va haqiqatdagilar o’rtasidagi farq nuqsonni bildiradi. Turli komponentlar funksiyalarning garmonik, ziddiyatlarga ega birlashish muhim hisoblanadi. Funksiyalarning ziddiyatlarga ega, kelishilganlik funksiyalar garmonik tizimni predmetlar va jarayonlarning xaotik to’plamidan farq qiladi. Bunda funksiyalarning o’zi bir birini to’ldirishi, etarlicha keng miqyosdagi spektrni amalga oshirishni ta’minlashi kerak. SHu bilan birga har qanday tizimda komponentlar funksiyalari to’liq kelishilmaydi, ular o’rtasida ziddiyatlar mavjud bo’ladi, tizim faoliyatining samaradorligi pasayishi mumkin. Tahlil bosqichda, tizimi batafsil taqdimot shakllanishini ta’minlash amalga oshiriladi: Mavjud tizimi: 1.Funksional va tarkibiy tahlil, yaratilgan tizimi talablarni shakllantirish imkonini beradi. Bu operatsiya va kichik tizimlar o’zaro ta’sir qonuni elementlarning algoritmlarni tuzilishi va faoliyat xususiyatlarini o’z ichiga oladi,

bo’linish muvaffaq va yo’naltirlgan ishlash, davlat makon ish, tizimi xattio’rnatilgan bo’lgan parametr bo’sh joy vazifasi, tizimi yaxlitligini tahlil qilish, yaratilgan tizimi uchun talablar shakllantirish. 2. Genetik tahlil - tarix tahlil qilish, vaziyat sabablari, hozirgi tendentsiyalar, bashorat qurish. 3. Tahlil o’xshash. 4-5. Morfologik, omilial, indikativ tahlil va samaradorligini tahlil - komponentlar munosabatlar tahlil (bajarish, resurs iste’mol, samaradorlik). Bu o’lchov shkalasi bir tanlov, ko’rsatkichlarini shakllantirish, asoslab va hisobkitoblarga to’g’ridan-to’g’ri ishlash bel-gilarga, baholash va tahlil qilish shakllanishini o’z ichiga oladi. Baholash mezonlari va cheklovlar tanlash, shu jumladan tizimi tomonidan yaratilgan talablari, 6. SHakllanishi. 7. Sintez bosqichi. Tizim modelini yaratish . Istalgan modelni asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: • maqsadga yo’naltiriganlik – model har doim qandaydir tizimni ifodalaydi, ya’ni maqsada ega; • yakuniyligi – model originalini uning munosabatlari yakuniy-langanligiga ko’ra ifodalaydi va undan tashqari modellashtirish resurslari; • soddalashtirilganlik – model faqatgina ob’ektni mavjud tomonlarigina aks ettiradi va bundan tashqari tdqiqot qilish va amalga oshirish uchun sodda bo’lishi kerak; • taxminiyligi – haqiqat modelda qo’pol yoki taxminiy ifoda etilad; • adekvatligi – model modellashtirilayotgan tizimni muvoffaqiyatli tasvirlashi kerak; • ko’rgazmaliligi – uninig asosiy xususiyatlari va munosobatlarini aks ettiruvchanlik; • ruxsat berilganliligi va texnologiyaga oidligi – tadqiqot yoki qayta tiklash uchun;

• axborotliligi – model tizim haqida etarlicha axborotni (gipoteza doirasida, modelni qurishdagi qabul qilinganlar) saqlashi lozim va yangi axborotlarni olish imkoniyatini berishi kerak; • asl nusxada (model gipotezasini qurishda aniqlikda ko’rib chiqish) joylashgan axborotlarni saqlash; • to’liqliligi – modelda modellashtirish maqsadini ta’minlash uchun zarur bo’lgan barcha aloqalar va munosobatlar inobatga olingan bo’lishi kerak; • bardoshliligi – model boshidan bardoshsiz bo’lganda ham tizimning holatining bardoshliligini ta’minlab va tasvirlab berishi lozim; • butunliligi –m odel ba’zi tizimni tadbiq etadi; • yopiqliligi – model va yopiq tizimdagi kerakli asosiy gipotezlarni ifodalaydi, ya’ni aloqalarni va munosobatlarni ko’zda tutadi; • moslashuvchanligi – model turli kiruvchi parametrlarga, atrof-muhitga ta’sir qilishga moslashgan bo’lishi kerak; • boshqaruvchanlig (immitatsionligi) – model hech bo’lmaganda bitta o’lchamga ega bo’lishi kerak, ya’ni modellashtirilayotgan tizim harakati o’zgarishlarni turli xil sharoitda ham immitatsiya qilish mumkinligi. • rivojlantirilishi – modellarni rivojlanish imkoniyati mavjudligi (oldingi sathning). Modellashtirish - tizimli tahlilni usuli. Ko’p hollarda tizimli tahlilda tadqiqotga modelli yondashuvda bir qancha uslubiy xatoliklarga yo’l qo’yilishi mumkin. Aynan, adekvat va korrekt modellarning quyi tizimlarini qurilishi va ularning mantiqiy bog’lash muammoga butun tizim modelini bu yo’l orqali qurilishini korrektliligiga kafolat bermaydi. Muammoni echuvchi muqobil tizim strukturasi sintezi . Qarorni qo’llab quvvatlash tizimining asosiy funksiyasi shaxsga muntazam ravishda murakkab muammolarni hal qilish uchun zarur bo’lgan aniq ma’lumotlarni o’z vaqtida etkazib berishdan iborat.

SHaxs qo’llab quvvatlash tizimi bilan birgalikda qaror qabul qilish tizimini qabul qiladi. Qo’llab quvvatlash tizimi tashkiliy muhitga kiritiladi va shaxsga yordam berishga yo’naltirilgan bo’ladi: • Pm – ishlab chiqarish mahsuloti, xizmatlar • Pr – bu qarorni ro’yobga chiqarish dasturi • Uchiq – boshqa qo’llab quvvatlovchi tizimlarga o’zatiladigan ma’lumot • Uk – qabul qilingan qaror Yordam uchun beriladigan axborot va ma’lumotlar bir-biriga zid bo’lmasligi, obektiv bo’lishi, real ma’lumotlarga asoslanishi hamda tekshirilishi mumkin bo’lgan axborotlardan tashkil topishi kerak. Qo’llab quvvatlash tizimlariga qo’yiladigan talablar aynan shulardan iborat bo’lib, qabul qilinadigan qarorni sifatini oshirishga xizmat qiladi. Turkumlanish asosan 3 belgi bo’yicha amalga oshiriladi: 1) Maqsad va optimallik me’zonlarining mavjudligi va soni; 2) Me’zoning va cheklovlarning vaqtga bog’liqligi yoki bog’liq emasligi; 3) Tasodifiy va noaniq omillarning mavjudligi, buni aniqlik-xavf va noaniqlik belgisi deyiladi. Quyida qaror qabul qilish masalalarining turkumlanishi va ularni echish usullarini sxemasi keltirilmoqda. Aniqlik, xavf, noaniqlik belgi bo’yicha masalalar 3 katta guruhga bo’linadi: 1) Aniqlik sharoitida qaror qabul qilish masalalari. Ular uchun qabul qilgan qaror va uning natijasi o’rtasida aniq bog’liqlik mavjud. 2) Xavf mavjudligidagi qaror qabul qilish masalalari. Bunda qabul qilingan qaror mavjud bo’lgan natijalar to’plamidan biriga to’g’ri keladi va ehtimollar nazariyasi bo’yicha natijalarning paydo bo’lishi ehtimoli shaxsga avvaldan ma’lum bo’ladi. 3) Noaniqlik sharoitida qaror qabul qilish. Bunda qabul qillingan qaror natijalar to’plamidan biriga to’g’ri kelib natijalarning paydo bo’lishi ehtimoli ma’lum emas.

Tayanch iboralar: tuzilma, tizim, shakl, ko’plilik, gipotetik tuzilish, tuzilmali tahlil, invariantlik, tizimcha, struktura, dekompozitsiya, tadkikit bosqichi.

Foydalaniladigan adabiyotlar ro’yxati 1. Managing with Systems Thinking, Michael Balle, McGraw-Hill, London, 1994 2. Каримова В.А., Зайнутдинова М.Б., Назирова Э.Ш., Садыкова Ш.Ш. Тизимли таҳлил асослари. Тошкент. – “Шарк” - 2014 3. Отамурадов С. Глобаллашув ва миллий – маънавий хавфсизлик. Т.» Ўзбекистон»2013 4. Перегудов Л.В.Саидов М.Х. Илмий ижод методологияси Т.Молия 2008. 5. О’Коннор Дж., Макдермотт И. Искусство системного мышления: необходимые знания о системах и творческом подходе к решению проблем. М., 2006. 6. Саркисян Р.Е. Системный анализ и принятие решений. Часть 1. Вопросы методологии. Детерминированные методы и модели линейного и нелинейного программирования. Учебное пособие для специальности 22.06.02 - «Управление инновациями». -М.: МИИТ, 2008. - 222 с. 7. Хоффер Дж.А., Джордж Ж.Ф., Валачич Ж.С. Современный системный анализ и проектирование. - США.: Пиарсон эдукатион, 2002

Похожие

Tizimli tahlil metodologiyasi

Muammoni belgilashda tizimli tahlil

Tizimli tahlil yondashuvning mohiyati

Tizimli tahlil asoslarining predmeti va tushunchasi

Tizimli tahlil asosida jamlangan axborotnig sharhlash