Tizimli tahlil asoslarining predmeti va tushunchasi - Информатика и ИТ - Рефераты

Tizimli tahlil asoslarining predmeti va tushunchasi

Загружено в:

05.10.2022

Скачано:

0

Размер:

25.357421875 KB

Tizimli tahlil asoslarining predmeti va tushunchasi Reja: 1.O’quv kursining maqsadi va vazifalari. 2.Tizim yaratilishi, unda foydalanilgan g’oyalar, shakllangan ko’nikmalar va qaror qabul qilish. 3. Tizimli tafakkurning o’ziga xosligi

1.O’quv kursining maqsadi va vazifalari. O’tgan asrning o’rtalarida ilmiy izlanish olamiga kirib kelgan va o’zining mohiyati bo’yicha eng samarali metodlardan hisoblangan tizimli tahlil hozirgi vaqtda axborot texnologiyasining rivojlanishi sababli xalq xo’jaligining barcha sohalarida muhim qarorlar qabul qilishda ishonchli manbalarni beruvchi hisoblanadi. SHuning uchun ham uning mazmun mohiyati va usullarini o’rganib o’z ilmiy ishlarida samarali foydalanish uchun magistratura talabalariga maxsus fan sifatida o’qitiladi. “Tizimli tahlil va qaror qabul qilish asoslari” fanining maqsadi: kadrlarni tayyorlashda tizimli tahlil asoslari haqidagi bilimlarini takomillashtirish, tizim tahlilini amalga oshirishdagi muammolar va o’ziga xos xususiyatlarini aniqlash, tahlil etish , baholash va qaror qabul qilish ko’nikma va malakalarini tarkib toptirish. Ushbu maqsaddan kelib chiqgan holda , “Tizimli tahlil va qaror qabul qilish asoslari” fanining quyidagi vazifalari mavjud : -tizimli tahlilning asosiy tushunchalarini bilish, tahlil metodologiyasi, uslub va tizimli yondashuvlarni o’rgatish; -talabalarning analitik tadqiqotlar asosida tizimli tahlilni tashkil etish ko’nikma va malakalarini shakllantirish; -turli vaziyatlarda tizimli tahlil natijalariga asoslanib qaror qabul qilish usullarini amaliyotga tadbiq etish. Hozirgi vaqtda tizim nazariyasini o’rganishda har bir o’quvchi avval, o’z tarixida vujudga kelgan turli tushunchalar noaniqlik muammosiga duch keladi. CHunki, “tizimli yondashuv”, “tizim nazariyasi”, “tizimli analiz”, “tizimlilik tamoyili” “tizimli texnika” kabi tushunchalar ko’plab adabiyotlarda qo’llaniladi. Bu tushunchalarni bir biridan ajratish qiyin, aksariyat hollarda sinonim kabi talqin qilinishi maqsadga muvofiq bo’ladi. 2.Tizimning yaratilishi, unda foydalanilgan g’oyalar, shakllangan

ko’nikmalar va qaror qabul qilish. Tizim yaratilishining barcha imkoniyatlari keng ma’noda “tizimlilik” deyiladi. Ushbu termin ikkita asosiy ma’noni anglatadi: 1) Insonga bog’liq bo’lmagan aniqlilik xususiyati, tizimlilikning ob’ektivlilik bilan mosligini tashkil qiladi; 2) Insonlar tomonidan to’plangan xususiyatni o’zi haqidagi tushunchalarni anglatadi, ya’ni u o’zida gnoseologik hodisalarni, turli tabiatli tizimlar to’g’risidagi bilimlarni ifodalaydi. Fan sohasidagi ko’p jihatli va kordinal yutuqlar, tizimli dunyoqarash va tizimli tahlilning keng qo’llanilishi asosida kelib chiqqan. Keyingi yillarda ilmiy texnikaviy inqilob texnik yangilanishlar yaratishda so’zsiz tizimli yondashuv bo’lib xizmat qildi va nihoyat, ishlab chiqarishning muvaffaqiyatlari ham tizimlashtirildi. Qat’iyat bilan shuni aytish mumkinki, XX asr faqatgina atomni kashf qilish yoki kompyuterni ixtirosi bo’lib qolmadi.Uning asosiy yutug’i bu tizim dunyoqarashini yaratilishi, ya’ni, bilim olishning tizimli metodi, so’ngra atom energiyasidan oqilona foydalanish, kompyuter va internetning yaratilishi, va ta’lim, texnika, ishlab chiqarish, siyosat va madaniyat sohalarida minglab yutuqlarga erishildi. SHu yillarda tizimning umumiy va qisman nazariyasi ishlab chiqarila boshlandi. Keyinchalik, tizimli bilimlarning ajratilgan amaliy sohasi – sistemotexnika (tizimli texnika) tizimlar to’g’risidagi muhandislikka yo’naltirilgan bilimga aylandi. Tizimli tahlil uslubiyatini yanada chuqurroq aniqlab olish uchun u foydalangan g’oyalarni ko’rib chiqamiz. 1- g’oya . Murakkab ob’ektni o’rganayotganda asosiy e’tiborni uning ichki qismlarining tuzilishiga emas, balki obektni boshqa tizimlardagi tashqi aloqalariga ajratish lozim, garchi oxirgisi istisno qilinmaydi. Misollar bilan aniqlaymiz.

Firmada biror bir muammo paydo bo’ldi, masalan, sotuv hajmining kamayib ketishi, daromadning pasayib ketishi va h.k. Muammoning oddiy echishni yo’li bu muammoni firmaning ichidan qidirishdan iborat: oldindan yozib qo’yilgan texnologik yozuvlar tartibining buzilishi, noto’g’ri boshqaruv va h.k. Ammo omadsizlik firmaning ichida bo’lmasligi ham mumkin. Tizimli yondashuv ushbu tizimning (firmaning) echimini ko’rib chiqarib beradi. Bu holatda bozorni ko’rib chiqish haqiqatga yaqinroq hisoblanadi, ya’ni, iste’molchilar talabini ko’rib chiqishga kiritish, raqobatchi – firmalar va h.k., balkim, bu tizimning yangi kengaytirilishini talab qiladi, masalan, barcha iqtisodiy tizimlarni ko’rib chiqish, bu muvaffaqiyatsizlikning sababi moliyaviy holatlarning barqaror emasligi, mamlakatning noto’g’ri moliyaviy siyosati va h.k.lar bo’lishi mumkin. Bu sharoitda firmaning ichidagi muvaffaqiyatsizlikning sababini izlash qoniqarli natija bermaydi yoki oxirigacha doimiy ravishda qayta ko’rib chiqish va yangilashga to’g’ri keladigan xususiy qaror qabul qilishga olib keladi. 2-g’oya . Murakkab ob’ektni o’rganilayotganda ustunlik undan chiqariladigan strukturaning maqsadi va funksiyalariga beriladi, ya’ni tizimli tahlil – funksional yondashuvdir. Bu g’oyani izohlaymiz. Hayotda ko’pincha teskari holat bilan to’qnashishga to’g’ri keladi, ya’ni ob’ektning strukturasi mavjud, u qandaydir funksiyaga ega, lekin shunga qaramay undan kelib chiqadigan natijani bashorat qilish qiyin. Vazifasi oldindan ma’lum bo’lgan texnik tizimlar haqida gap borganda bunday yondashuv jiddiy xatolikka olib kelmaydi. Inson yoki jamiyatdek murakkab tizimlar bilan ish olib borilganda an’anaviy yondashuv katta xatoliklarga olib kelishi mumkin. Gap shundaki, bunday tizimlarning vazifasi oldindan ma’lum emas va bunday noaniqliklar ularni boshqarishda qo’shimcha qiyinchiliklar tug’diradi. Tizimli tahlil boshqacha yondashuvni taklif qiladi, ya’ni bunda maqsad (funksiya) mavjud, unga erishish uchun esa qanday struktura

kerakligini aniqlash funksional yondashuv orqali amalga oshiriladi. Bunday yondashuv funksiyalar qaytarilishi va ularning takrorlanishini istisno etib, optimal echimlarni ishlab chiqish imkonini beradi. 3-g’oya . Tizimlar bilan bog’liq bo’lgan muammoni echishda zarur va bo’lishi mumkin bo’lgan, istalgan (kutilgan) va erisha oladigan, samaradorlik va samaradorlik uchun kerakli bo’lgan resurslarni solishtirish kerak. Boshqacha qilib aytganda, doimo talab qilinayotgan natijani olish uchun qanday “narx” to’lash kerakligini nazarda tutish kerak. CHunki, biz turli maqsadlarni qo’yamiz va bundan ko’p narsani kutamiz, lekin mavjud resurslarni, ya’ni fizik, intellektual, moddiy, energetik, moliyaviy, axborot, vaqt va boshqalarni oldindan baholay olmasak, u holda biz xohish va maqsadlarimizni amalga oshira olmaymiz. Buni esdan chiqarish esa bajarib bo’lmaydigan loyihalarga qaysiki aniq natijani bermaydigan o’zoq muddatli ko’p sonli dasturlarga olib keladi (bu hayotda eng ko’p uchraydi), xayoliy loyihalarga olib keluvchi asoratlar haqida gapirmasa ham bo’ladi. 4-g’oya . Tizimlarda qaror qabul qilishda ko’rib chiqilayotgan barcha tizimlar uchun echimning natijalarini hisobga olish kerak, Amaliyotda quydagicha bo’lishi kuzatiladi: har qanday darajada qaror qabul qilishdan osoni yo’qday bo’ladi. Bunda quyidagicha fikr kiritiladi: agar menga qiziq bo’lmasa, boshqalarning qiziqishlarini nima uchun bilishim kerak? Biroq hisobga olinmagan tizimlar qiziqishlarning bunday qarorlarini amalga oshirishda ushbu qarorlarga qarshilik ko’rsatish boshlanadi va oqibatda bajarilmaydi, qaror qabul qilgan uchun natija salbiy bo’ladi. Tizimli yondashuv turli qiziqishlarni hisobga olish va qarorni ishlab chiqishga boshqa tizimlarni jalb qilish nazarda tutiladi. Jalb qilish natijasida katta tizim uchun eng yaxshi qarorni va tashkil qiluvchi tizimlar uchun eng yaxshi mumkin bo’lgan qarorni olish mumkin bo’ladi. Bunday yondashuvning unumdorligini quyidagi fakt tasdiqlashi mumkin: tizimli yondashuv boshqa rivojlangan mamlakatlarda bo’lgani kabi keng tarqalgan YAponiyada qaror qabul qilishda 90% vaqt taaluqli bo’lganlarning

barchasi bilan kelishishiga va 10% uni amalga oshirishga sarflanadi. Tizimlarni loyihalash bilan yuzaga keladigan vazifalar orasida tuzilmali va funksional jihatlarini birlashtirish muammolari muhim hisoblanadi. Murakkab masalalardan biri ierarxik tashkil etishni loyihalash muammolariga kiradi. Har qanday ko’p yoki kam murakkab tizimlari ierarxik prinsipi bo’yicha tashkil qilingan. Bu axborotni markazlashgan tarzda qayta ishlash bilan bog’liq bo’ladi va qarorlarni qabul qilish axborotning hajmi ko’pligi, kechikishi va buzilishlar sababli ko’p hollarda mumkin emas. Murakkab tizimlarni ierarxik tashkil etishning afzalliklarini ko’rsatish uchun quyidagi misolni keltirish mumkin: ikki usto ming detaldan har biri o’z usuli bo’yicha konstruksiyani yig’adi. Tizimli usul aniq va uslubiy vazifalarni, tizimli nazariya esa- tushuntiruvchi va tizimlashtiruvchi vazifalarni tadbiq qiladi. SHu tariqa, tizimlilik aniq faoliyat instrumenti sifatida, hamma borliqning bilish usullari konkret qurollari sifatida talqin qilinadi. Tizimli nazariya tizimlar haqidagi bilim sifatida ularni to’playdi, tartibga soladi turli tabiatli tizimlarni tushuntirishda foydalaniladi. Amaliy tizimli tahlilning ko’nikmalari. Muammoni mohiyatini ochib berish; muammoni echishning me’zonlari va ustuvor tomonlarini aniqlash; Aniqlangan me’zonlarga to’liq mos keluvchi muammoning echimini ishlab chiqish. Tizimli tahlil quyidagi bosqichlardan tashkil topgan: - masalani qo’yilishi; - muammo tadqiqoti; - dastlabki muhokama (kelishuv); - tasdiqlash(tajribaviy tekshirish); - oxirgi muhokama; - qabul qilingan muhokamani amalga oshirish. Tizim tahlilini ba’zi bir bosqichlarini batafsil ko’rib chiqamiz:

1-bosqich. Muammo tahlili. Tizimli tadqiqot muammoning dolzarbligini aniqlashdan boshlanadi. Muammo bu echimni talab qiluvchi holat. Odatda muammo haqiqiy holatdan bashorat qilinadigan holatga og’ishda paydo bo’ladi. Ko’pincha muammolar xayolan bo’lib chiqishi mumkin, shuning uchun qimmat tizimli tadqiqotni o’tkazishni asoslab berish kerak bo’ladi. Muammoni tahlil qila turib quyidagilarga diqqatni qaratish kerak bo’ladi: - Muammoni topish; - Muammoni aniq shakllantirish; - Muammo strukturasini tahlili; - Muammoni rivojlanishini tahlili; - Tadqiqot olib borilayotgan muammo bilan bog’liq, hamda echimga ega bo’lishi uchun ularni inobatga olinishi kerak bo’lgan muammoni topish; - Muammoni echilishi imkoniyatini aniqlash. Muammoni dolzarbligini tasdiqlagandan so’ng tadqiqot maqsadi shakllantiriladi. SHunda tadqiqot natijasida biz nimani olishni xohlaymiz degan savol tug’iladi. Masalan, korxona faoliyatini samaradorligini va daromadini 10% oshirish kerak va h.k. Hamma keyingi harakatlar qo’yilgan maqsadga qarab aniqlanadi. Buni ko’rib chiqamiz. SHubhasiz, maqsaddan kelib chiqqan holda bitta ob’ekt turli usullar bilan tavsiflangan bo’lishi mumkin. Masalan, ekolog daraxtni biosintez elementidek tavsifladi, duradgor esa uni taxtachalarga arralab tashlash mumkinligi nuqtai nazaridan qarab chiqadi. Agar bir guruh ishtirokchilarni yugurish yoki qandaydir bayram qatnashchilari sifatida qarasak, u holda ularning ko’rsatkichlari (parametrlari) tubdan farq qiladi. Sport bellashuvlari uchun kuch va chidamlilik xarakteristkasi, bayram uchun esa qo’shiq aytish, o’ynash qobiliyati muhim. Bir xil insonlar turli ro’yxatlarda umuman o’zlariga o’xshamagan bo’lishadi. 2-bosqich . Tizimni aniqlash. Tizimli tadqiqotning keyingi qadami so’zalashuv tilidagi ob’ekt tavsifi shaklida tashkil topgan. Ayrim hollarda tizim tadqiqot ob’ektini aniqlash ekspert uchun tizimni tashqi muhitdan cheklashdek

katta bo’lmagan qiyinchilikni tug’dirishi mumkin. Tizimni aniqlash bosqichma – bosqich amalga oshirilishi kerak: • Ekspert holatini aniqlash; • Tadqiqot ob’ektini va tashqi muxitni aniqlash;  Elementlarni ajratish va aniqlash. Avvalo ob’ektni atrof muhitdan cheklab olish zarur. Bu ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy tizimlarni o’rganishda muhim. 3.Tizimli tafakkurning o’ziga xosligi Har bitta tizim o’ziga xos xususiyatlarga, tashkil etilishiga, maqsadlariga ega bo’ladi. Biroq barcha tizimlarga ularning fizik tabiatidan qat’iy nazar muayyan umumiy qonuniyatlar, elementlar orasidagi munosabatlar, umumiy boshqaruv qonunlari xos bo’ladi. Har qanday tabiatga ega bo’lgan tizimlarni o’rganishda, ularni boshqarishnig eng yaxshi usullarini qidirishda umumiy yondashuvlar, maxsus uslubiyotlar, tizimlar tuzilmasi va qaror qabul qilishning tipik modellarini qo’llash mumkin bo’ladi. Optimal boshqaruvning qidirishning matematik usullari texnik tizimlarda keng qo’llaniladi. Bugungi kunda ijtimoiy- texnik tizimlarda ana shunday usullarni rivojlantirish dolzarb hisoblanadi. Tizim haqida fikr yuritar ekanmiz, uning asosiy belgilarini 3 ga ajratamiz: - ierarxiklik (joylashuv) belgisi -tizim bu elementlar yig’indisi, ularni alohida o’zlari ham tizim sifatida qaralishi mumkin, boshlang’ich tizimlar umumiy tizimning bir qismidir, ya’ni tizim, tizim ierarxiyasi qismi sifatida ko’riladi. Masalan avtomobil, avtomobil ishlab chiqaruvchi tashkilotning qismi sifatida ko’rilishi yoki shaharning transport vositalari qismi sifatida qarash mumkin va h.k; - yaxlitlilikning funksional belgisi : integrativ xususiyatlarning mavjudligi tizim uchun xarakterlidir, tizimda mavjud bo’lgan, ammo uning alohida elementlaridan hech biriga xos bo’lmagan yoki ularning yig’indisi (“butun ularning bo’laklarining yig’indisidan ko’p”). Masalan, avtomobil

tashish mumkin, qurilma o’lchashi, ammo ular ularning alohida qismlari yoki bo’laklari yig’indisi hisoblanadi. - mavjudlilik belgisi : mavjud elementlar orasidagi aloqalar tizim uchun xarakterli (turli har xil elementlarni to’plash tizim hisoblanmaydi). YUqorida keltirilgan 3 ta belgi bir biri bilan uzviy bog’langan. Bittasini qiymati qolgan ikkitasini qiymatini o’ziga jalb qiladi. Tizim ko’p hollarda qismlar yoki elementlar o’rtasidagi bog’lanishlarning ayrim majmui sifatida belgilanadi va bunday ta’rif tizimning tuzilmali tahlilga keyinchalik o’tish uchun tadqiqot vazifalarini muayyan shakllantirish imkonini beradi. Bunda vazifalar shartiga muvofiq va emperik bilimlarning dastlabki ma’lumotlariga tayangan holda turli tizimlar sifatida bir xil ob’ektni ko’rish mumkin. Ob’ektni tizimli ko’rish usullar miqdori nomiga nisbatan cheklovlarga ega bo’lmaganidek, cheklovlarga ega emas. Biroq, ob’ektni tizim sifatida ifodalagan holda, ob’ekt tuzilmasiga yaqinlashish imkoniga ega bo’lamiz, lekin tuzilmali bog’lanishlarning haqiqiy ko’rinishini bilmaymiz. Keyinchalik tafakkurdagi chuqur qadam butun ob’ektning tizimli bog’lanishlar qonuniyatini izlashdan iborat bo’ladi. Dastlab ob’ekt xususiyatning ayrim tizimi kabi namoyon bo’ladi, ushbu xususiyat ob’ektning butun namoyon bo’lishdagi tashqi bog’lanishlarni ifodalaydi. Bu erda elementlarning ichki bog’lanishini nazarda tutuvchi ob’ekt tuzilmasi noma’lum bo’lganda ham tizimli ko’rib chiqiladi. Butun xususiyatlar tizimidan tuzilmaga quyidagi shartda o’tishi mumkin: agar ushbu xususiyatlar tabiati bilan bog’liq bo’lgan elementlar va ularning barqaror bog’lanishlari topilgan bo’lsa, ushbu xususiyatlarni tushuntirish imkonini beradi. Tizimli va tuzilmali tahlillar elementlari to’qilgan va bir biridan ajralmagan holatda, tizimdan tuzilmaga o’tish o’zoq muddatli bo’lishi mumkin. Ular faqat metateoretik abstraksiya darajasida farqlari bo’lishi mumkin. Tizimli tahlil darajasida qolgan holda, tizimlar elementlarini va ularning o’zaro bog’lanishlarini izlash mumkin. Bu erda tadqiqotning u yoki boshqa berilgan

shartlariga muvofiq ob’ekt qismlarining ichki bog’lanishlarini izlash imkoniyati ochiladi. Ushbu shartlar bilimlar tizimiga bog’liq holda belgilanadi. Biroq, muammo qo’yilishi to’g’risida gap borganda, ushbu masala bir xil belgilanishi mumkin. Bu erdan tizimli yondashuvning ko’pligi, ob’ektni tizimning turli to’plamlari sifatida ko’rib chiqish imkoniyati yuzaga keladi. Ko’plilik nafaqat har tomonlama tahlil qilish usullarini ochadi, balki o’z ichiga bilish ob’ektining ixtiyoriy interpretatsiyalash imkonini oladi. SHu sababli ilmiy jihatdan ko’p hollarda ob’ekt ayrim ob’ektiv butunlik sifatida ko’rib chiqilmaydi va ushbu vazifa shartining butun qismi kabi belgilanadigan tadqiqot predmeti bo’lib qoladigan vaziyat yuzaga keladi. Vazifaning o’zi bilish faoliyatining qonuniyatlariga asoslanadi, shu bilan birga bunday qonuniyatlar falsafiy bilimlarning alohida soha predmetini o’z ichiga olgan holda, fanning maxsus sohasi doirasida tadqiqot olib borilmaydi, ob’ekt uning butunligida va ob’ektivliligida, agar tadqiqotchi tizimli ko’rib chiqishdan tuzilmani bilishga o’tmasa, ilmiy bilimlarning maxsus sohasidan tashqarisida qoladi. Tuzilmali yondashuv ko’plab tizimli ko’rib chiqishlar orasidan zarur bog’lanishlarning tanlab olish tamoyilllarini shakllantirish imkonini beradi. SHunday qilib, tizimli yondashuv erkin gipotetik tuzilishlar imkoniyatini ochadi. Tuzilmali tadqiqotlar qat’iy qonuniyatlar loirasida ilmiy bilimlarni o’z ichiga oladi. Klassik tabiatshunoslikda ilmiy tadqiqotning ushbu ikkita turli tiplariga gipoteza metodi va tamoyilllar metodik muvofiq kelgan. Oxirgisi ishlab chiqilgan va aksiomatik metodda tizimli rivojlandi. Tizimli yondashuvni tuzilmali yondashuv hisobiga ta’riflash shart emas, shuningdek tizimli ko’rib chiqishni e’tibordan qoldirmagan holda, tuzilmali tadqiqotlar ahamiyatini oshirmaslik kerak. Tuzilma tizimdan tashqarida alohida bo’lmaganidek, tizim o’z asosida har doim tuzilmali bo’lib qoladi. Tizimning tuzilmali tahlili tizimning muayyan tarkibini aniqlashdan, qismlarni yoki elementlarni mukammal tadqiqot qilishdan, muayyan bog’lanishlarda ularni bir biridan ajratmagan holda ochilishdan boshlanadi.

Ushbu munosabatlar ko’rib chiqilayotgan tizimni keyingi tahlil qilishda tuzilmali bog’lanish sifatida namoyon bo’ladi. Element tushunchasi tizim tushunchasiga mos kelmaydi. Tuzilmali tahlil qism tushunchasidan element tushunchasiga o’tadi. Tizimning dastlabki qismini aniqlagan, uning tarkibini tahlil qilgan holda, keyin ushbu tarkibini aniqlashtirgan holda tizim elementlarini izlashga o’tamiz. Tizimli ko’rib chiqishdan tuzilmali ko’rib chiqishga o’tamiz. Tizim qismining tushunchasini tuzilma elementining tushunchasini shakllantirish jarayonidagi birlamchi bosqichi kabi ko’rib chiqish mumkin. Qism va element bir xil tushuncha bo’lishi mumkin va ularning farqi tadqiqot darajasi bilan aniqlanishi mumkin. Biroq, ilmiy jihatdan tadqiq qilinayotgan elementlarni ochish ushbu tizim qismining tushunchasini shunday aniqlashtiradiki, ushbu tushunchalar mazmuniga ko’ra ushbu tushunchalar mutlaqo har xil bo’lishi mumkin. SHunday qilib, tuzilma ilmiy jixatdan bilishdagi tushuncha kabi tizimning o’zgarmaydigan tomoni sifatida ko’rib chiqilishi mumkin. Ob’ekt tuzilmasini aniqlagan holda, avvalambor ob’ektni tizim sifatida ko’rib chiqamiz, ya’ni unda qismlarning ayrim kompleksida ko’rish mumkin. Keyin ushbu elementlarning elementliligi belgilanadi va ushbu qismlarning elementliligi tizimning birinchi tuzilmali xarakteristikasini beradi. Tuzilmali bog’lanishlar o’z-o’zicha holatda emas, balki yana bitta tuzilmali invariantni aniqlagan holda, tizim barqarorligini ifodalanadigan qaysi bog’lanishida muhimdir. Tizimning butunlik xususiyati ayrim hollarda tadqiqot yakuniga ega bo’ladi. Dastlabki rejada ko’rib chiqilayotgan butun xususiyatlar ob’ektning tashqi ko’rinishi sifatida namoyon bo’ladi. Biroq, ilmiy tahlil ob’ekt tuzilmasining natijasi kabi tushunish imkonini beradi. SHunday qilib tuzilma elementlar birligi, ularning bog’lanishi va tizim butunligi bo’lib hisoblanadi. Tuzilma tushunchasida turli jihatlarni aniqlagan holda ko’rib chiqishning analitik usulini amalga oshiramiz. Bilish ob’ektini elementlarga, ularning bog’lanishlarga ajratish va ob’ektning butun xususiyatlarini aniqlash

o’z ichiga ilmiy tadqiqotning xususiyatli sifatini oladi. Biroq, analitik ko’rib chiqish sintetik ko’rib chiqish bilan to’ldirish zarur. Bundan tashqari, keyingi sintez qilish yo’li bilan yangi natijalarga erishiladi. Tuzilma tushunchasining analitik jihatdan qismlarga ajratish saqlash g’oyasi yoki invariantlilik asosida sintez qilinadi. Ushbu g’oya tuzilmaning yagona tushunchasida elementlarni, ularning bog’lanishlarini va tizimning butun xususiyatlarini sintez qilish imkonini beradigan tamoyillni birlashtirishga xizmat qiladi. Har qanday yagona tamoyil asosida bir tushunchada turli jihatlarni sintetik birlashtirish turi ko’plab ilmiy tushunchalarning xususiyatli jihatlarni o’z ichiga oladi. Tuzilma tushunchasi yordamida saqlash tamoyilllari fanning umumiy prinsiplari bo’la oladi. Ushbu tamoyilllar, tuzilma tushunchasi umumiy tushuncha bo’lib hisoblanganligi sababli, nafaqat fizika sohasida, balki ilmiy tadqiqotning barcha boshqa sohalarida qo’llanilishi mumkin. Tuzilma tushunchasi tizimning invariantlik jihati sifatida kategoriyali ma’noga ega bo’ladi. Tadqiqotda ilmiy yondashuvning mezoni bo’lib u yoki boshqa sohada o’zining xususiyat shakllarini qabul qiladigan saqlash tamoyillari bo’lishi mumkin. U yoki boshqa invariantni aniqlagan holda, ob’ekt tuzilmasini topish mumkin bo’lgan joyda tadqiqot sohasida umumiylikka va zarurlikka ega bo’lgan qonunlarning rivojlangan tizimining imkoniyatlari ochiladi. Ierarxiya tamoyili (“ierarxiya” yunonchadan ilohiy hukumronlik-quyida joylashgan elementlarni tashkil etuvchi tarkibining itoat qilish tartibi va yuqorida joylashganlarning qat’iy belgilangan qadam bo’yicha xususiyatlari (ierarxik zinapoyalar) va quyi sathdan yuqori darajaga o’tish) murakkab ko’p sathli tizimlardagi tuzilmali munosabatlar turidir, xarakterlanuvchilarning tartiblanganligi, vertikal bo’yicha alohida sathlarning orasidagi o’zaro ta’sirini tashkillashtirilganligi. Ierarxik munosabatlar ko’plab tuzilmali xarakterga ega bo’lgan tizimlarda mavjud, shuningdek funksional differensatsiyasi, ya’ni aniqlangan vazifalar aylanasini tadbiq qilish qobiliyatididir. Buning ustiga ko’plab yuqori sathlarda integratsiya, kelishishlik vazifalari amalga oshiriladi.

Murakkab tizimlarning ierarxik tuzilishining zarurligi ularda boshqarish axborotlarning yirik massivlarini qayta ishlash va qo’llanilishi bilan bog’liqligiga asoslanadi, buning ustiga quyida joylashgan sathlarda qismli va konkret axborotlardan foydalaniladi, tizimning faqatgina alohida aspektlarini qamrab oluvchi Funksionalligi, bundan yuqori sathlarda umumlashtirilgan axborotlar ko’riladi, xarakterlaydigan shart barcha tizimning Funksionalligidir va tizimga taalluqli echimlar butun tizim uchun qaul qilinadi. Real tizimlarda ierarxik struktura hech qachon mutlaqo qat’iy bo’lmaydi, chunki ierarxiya quyi sathdagi avtonomiya bilan kichik yoki katta quyi sathda yotuvchi avtonomiya bilan mos keladi va boshqaruvda har bir sathga tegishli bo’lgan o’zini tashkillashtirish imkoniyati qo’llaniladi. Tayanch iboralar : Tizim, tizimli tahlil, tahlil metodologiyasi, tizimli yondashuv, inson, analitik tadqiqotlar, qaror qabul qilish, muammo, tashqi tizimlilik tamoyili.

Foydalaniladigan adabiyotlar ro’yxati 1. Managing with Systems Thinking, Michael Balle, McGraw-Hill, London, 1994 2. Каримова В.А., Зайнутдинова М.Б., Назирова Э.Ш., Садыкова Ш.Ш. Тизимли таҳлил асослари. Тошкент. – “Шарк” - 2014 3. Отамурадов С. Глобаллашув ва миллий – маънавий хавфсизлик. Т.» Ўзбекистон»2013 4. Перегудов Л.В.Саидов М.Х. Илмий ижод методологияси Т.Молия 2008. 5. О’Коннор Дж., Макдермотт И. Искусство системного мышления: необходимые знания о системах и творческом подходе к решению проблем. М., 2006. 6. Саркисян Р.Е. Системный анализ и принятие решений. Часть 1. Вопросы методологии. Детерминированные методы и модели линейного и нелинейного программирования. Учебное пособие для специальности 22.06.02 - «Управление инновациями». -М.: МИИТ, 2008. - 222 с. 7. Хоффер Дж.А., Джордж Ж.Ф., Валачич Ж.С. Современный системный анализ и проектирование. - США.: Пиарсон эдукатион, 2002

Похожие

Tizimli tahlil strukturasi

Tizimli tahlil metodologiyasi

Muammoni belgilashda tizimli tahlil

Tizimli tahlil yondashuvning mohiyati

Tizimli tahlil asosida jamlangan axborotnig sharhlash