MYSQL МББТ муҳитида реляцион моделни амалга ошириш - Информатика и ИТ - Рефераты

MYSQL МББТ муҳитида реляцион моделни амалга ошириш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

58.5556640625 KB

MYSQL МББТ муҳитида реляцион моделни амалга ошириш Режа: 1. Умумий тушунча . 2. SQL тилининг тузилиш асослари SQL тили операторларидан фойдаланиш . Оддий сўровлар . Маълумотларни тавсифлаш . Маълумотлар базасини яратиш . Жадвалларни яратиш . 3. SELECT маълумотларни танлаш оператори 4. SQL тилининг маълумот турлари 5. INSERT маълумотларни киритиш оператори :

Умумий тушунча. Маълумотлар базасини яратиш предмет соҳасини ўрганишдан бошланади. Бу пайтда тўпланадиган ва фойдаланувчига тақдим этиладиган ахборотнинг қуйидаги хусусиятларига алоҳида эътибор берилади: 1. Тўлақонлик. Ахборот тўлақонлиги объект фаолиятининг у ёки бу томонларининг миқдорий ва сифат параметрларини аниқ белгилаш ҳамда мос қарорларни ишлаб чиқаришда ифодаланилади. Ахборотнинг нотўлақонлиги қарорлар қабул қилишда хатоларга олиб келиши мумкин. 2. Ишончлилик қабул қилинадиган қарорлар самарадорлиги сақланадиган етиб келган ва натижавий ахборотларда муайян даражада бузилишларга йўл қўяди. 3. Ахборотни қабул қилишнинг бемалоллиги вақт бирлигида маълумотларни қабул қилиш тезлиги билан белгилади. Шу боис ҳам маълумотлар кўпроқ жадвал шаклида берилади, у нафақат ахборот мазмунини очиб беради, балки енгил қабул қилинади ҳам. 4. Маълумотларнинг долзарблиги муайян вақт мобайнида аниқ вазифани амалга ошириш учун яроқлигини ифодалайди. Шу боис ҳам долзарблик, ҳозиржавоблик ва тезкорлик ахборотга хос хусусиятлардир. 5. Кечикмаслик ахборотнинг қулай ёки белгиланган вақтда келиб тушишини англатади. Бу талабни бузиш ахборотни қадрсизлантиради. 6. Аниқлик унинг тўғрилигини англатади. Ахборотнинг аниқлиги унинг барча истеъмолчилар томонидан бир хил қабул қилинишини таъминлайди. 7. Тезкорлик вақт ўтгач ахборот эскириши ва долзарблигини йўқо-тишини акс эттиради.

Ахборотнинг ўз вақтида қабул қилинмаслиги қарор қабул қилишни кечиктиради, оқибатда қабул қилинаётган қарорлар ўзгарувчан шароитда талабга жавоб бермайди. Ахборот қанчалик тезкор бўлса, у шунчалик қимматли бўлади. Ахборотнинг қиммати аниқлик даражаси ошгани сайин ёки хабар қилинаётган ва аниқ натижалар ўртасидаги фарқ камайганда тез кўтарилади. Тўлиқроқ ва ишончли ахборот тўғри қарорни қабул қилишни таъминлайди. Маълумотлар базасига киритиладиган маълумотларни аниқлангандан кейин бу маълумотлар базасини ташкил этишда фойдананиладиган маълумотлар базасини бошқариш тизимини (МББТ) танлаш лозим. МББТ ўз таснифланишининг муҳим белгиларидан бири бўлган маълумотлар модели турларидан бирини (тармоқли, иерархик ёки реляцион) таъминлайди. МББТ маълумотлар базаларининг кўп мақсадли тавсифини, маълумотларни ҳимоялаш ва қайта тиклашни амалга оширади. Ривожланган мулоқот воситалари ва юқори даражали талаблар тилининг мавжудлиги МББТни охирги фойдаланувчи учун осон воситага айлантиради. Ахборот тизимлари мураккаб маълумотлар структурасини барпо этишни талаб қилади. Мураккаб структурлашган маълумотларни бошқариш маъсулиятини ўзига олувчи ахборот тизимларини умумий қисмини ажратишга ва умумлаштиришга интилишлар ―Маълумотлар базаларини бошқариш тизимларини‖- (МББТ) яратишга биринчи асосли сабаб бўлади. Тўлиқ вариантда МББТ қуйидаги компонентлардан тузилиши мумкин: Клавиатура орқали маълумотларни тўғридан-тўғри бошқариш имконини берувчи фойдаланувчининг муҳити;

Интерпретатор сифатида иш юритувчи, маълумотларга ишлов бериш амалий тизимини дастурлашнинг алгоритмик тили. Интерпретатор дастурларни тез тузиш ва маромига етказиш имконини беради; Мустақил EXE-файл шаклидаги тайёр тижорат махсулотига тугалланган дастур кўринишини берувчи компилятор; Кўп меҳнат талаб қилувчи амалларни тез дастурловчи утилит- дастурлар (ҳисоботлар,шакллар, жадваллар, экранлар, меню ва бошқа иловалар генераторлари). Хусусан МББТ – бу фойдаланувчининг аслаҳавий қобиғи ҳисобланади. МББТ таркибида дастурлаш тилининг мавжудлиги аниқ масалаларни ва аниқ фойдаланувчига мўлжалланган маълумотларга ишлов беришнинг мураккаб тизимларини яратиш имконини беради. Маълумотлар базаларини лойиҳалаштиришда қуйидаги тавсифларини солиштириш ва таҳлил қилишга асосланган МББТни асослаб танлаб олиш муҳим вазифа ҳисобланади: - дастурий техник базаси (ШК тури ва модели, ҳисоблаш воситалари конфигуряциясига қўйиладиган талаблар, ОТ версияси); - маълумотлар базаларининг турлари (амалий, предмет, локал, интегреллашган, тақсимланган); - фойдаланувчиларнинг малакалари (МББТ билан ишлаш учун махсус тайёргарликка эга бўлмаган фойдаланувчи, мутахассислиги дастурчи бўлмаган даражадаги МБ билан ишлашга тайёргарлиги бўлган предмет соҳасининг мутахассиси – фойдаланувчи, амалий дастурчи, МБ ларнинг администратори); - маълумотлар базалари билан фойдаланувчиларнинг мулоқат қилиш воситалари (дастурлаш тилларини ўз ичига олувчи маълумотлар устида иш олиб бориш ва тасвирлаш тили); - маълумотларни қайта ишлаш режими (пакетли, интерактив, тармоқли);

- маълумотларни мантиқий ва физик мустақиллиги; - маълумотлар базалари ахборот структураларининг асосий хоссалари (мантиқий структураси-МББТ воситалари орқали амал қиладиган ва ташкилий тузилмасини ўзгартирмасдан уни модификация қилиш имконияти, маълумотлар турини кенгайтирган ҳолда қаршиликсиз ишлов беришда); - ҳавфсизлик даражасини таъминлаш ва маълумотларнинг тўлақонлиги; - хизмат кўрсатишнинг стандарт воситалари мавжудлиги (маълумотлар базаларини кузатишни доимий дастурий модулларини ва маълумотлар луғатини, маълумотлар базаларини енгиллаштирадиган (юкини туширадиган), қайта ташкил этадиган ва қайта структуралаштирадиган, тиклайдиган журнални юритиш, киритиш ва ҳисоботлар генераторлари ва ҳ.к.); - ишлатиш тавсифлари (лойиҳачилар ҳақида, сармоя эгалари ҳақида, моддийтехник таъминотга бўлган талаблар, тарқатиш шакли). Танлаб олинган МББТ бир қатор талабларни қондира олиши керак. Буларга предмет соҳаси турли функцияларининг самарали бажарилиши; хотира ресурсларидан самарали фойдаланиш учун сақланаётган маълумотлар ҳажмини минималлаштириш; моҳиятли ахборот қарорларини қабул қилишга имкон яратиш; ҳавфсизликни таъминлаш жараёнини бошқариш; ходимларга нисбатан маълумотлар базаларини ишлатиш билан боғлиқ юқори талабларнинг йўқлиги, ЭҲМни ишлатиш муомаласини соддалаштириш. МББТнинг асосий воситалари қуйидагилар: маълумотлар базалари тузилмаларига топшириқ бериш (тасвирлаш) воситалари; маълумотларни киритиш, кўриш ва мулоқотлар режимида ишлашга

мўлжалланган экран шаклларини лойиҳалаш воситалари; берилган шароитларда маълумотларни танлаш учун талаблар яратиш, шунингдек, уларни ишлаш бўйича операциялар бажариш воситалари; фойдаланувчига қулай кўринишда ишлов натижаларини босмага чиқариш учун маълумотлар базасидан ҳисобот яратиш воситалари; тил воситалари – макрослар, қурилган алгоритмик тил (Dbase, Visual Basic, Microsoft Access ёки бошалар), талаблар тили (QBE- Query Example, SQL) ва ҳ.к. Улар маълумотларни ишлашнинг ностандарт алгоритмларини, шунингдек фойдаланувчи топшириқларидаги воқеаларни ишлаш процедураларини бажариш учун қўлланилади. Ушбу малакавий битирув ишини ишлаб чиқишда, аввалам бор мавжуд бўлган маълумотлар базасини яратиш усулларини кўриб чиқамиз ва керакли амалларни белгилаб оламиз. Маълумотлар модели – ўзаро боғланган маълумотлар тузилиши ва улар устида бажариладиган операциялар мажмуидир. Модел шакли ва унда фойдаланиладиган маълумотлар тузилишининг тури МББТ ( маълумотлар базаларини бошқариш тизими) ёрдамчи модел ёки маълумотларни ишлашнинг амалий дастури яратиладиган дастурлаш тилида қўлланувчи маълумотларни ташкил этиш ва ишлаш концепциясини акс эттиради. Файллар модели маълумотларининг асосий тузилмалари(структуралари) – майдон, ёзув, файл ҳисобланади. Ёзув маълумотларини ишлашнинг асосий тузилма бирлиги оператив ва ташқи хотира ўртасидаги алмашув бирлиги ҳисобланади. Майдон – маълумотларни ташкил этишнинг оддий бирлиги бўлиб, ахборотнинг алоҳида, бўлинмас бирлиги реквизитга мос келади. Ёзув – мантиқан боғланган реквизитларга мос келувчи майдонлар йиғиндисидир. Ёзувнинг тузилиши ўз таркибига кирувчи

ҳар бир оддий маълумотга эга майдонлар таркиби ва кетма-кетлиги билан белгиланади. Файл – алоҳида майдонларда мазмунга эга бўлган бир хил тузилишдаги кўплаб ёзув нусхаларидир. Ёзув нусхаси майдонларнинг конкрет мазмунини ўз ичига олган ёзувларни акс эттиради. Файл ёзуви тузилишида майдон ягона мазмунга эга ва гуруҳли маълумотлар мавжуд эмас (қуйида қаранг: иерархик ва тармоқли моделлар ҳақидаги бўлим) бўлади. Ҳар бир ёзув нусхасида ягона ёзув калити бир хил бўлади. Умумий ҳолларда ёзув калитлари икки хил кўринишда бўлади: дастлабки (бирламчи) ва иккиламчи калит. Дастлабки калит (ДК) – ёзувни маъно жиҳатидан бир хиллаштирувчи бир ёки бир неча майдонлар. Агар дастлабки калит бир майдондан иборат бўлса у оддий дейилади, агар бир неча майдонли бўлса – турли таркибли калит ҳисобланади. Иккиламчи калит (ИК) – дастлабкидан фарқли ўлароқ, шундай майдонки, унинг мазмуни файлнинг бир неча ёзувларидан такрорланади, яъни у ягона бўлмайди. Агар дастлабки калитнинг мазмуни бўйича фақат битта ёзув нусхаси топилса, иккинчи калит бўйича бир неча нусха топилиши мумкин. 28 Маълумотларнинг санаб ўтилган тузилиши бир қатор МББТда қўлланилади. Бу эса ушбу тушунчани маълум маънода универсаллаштиради. Индексациялаш. Калит билан файл ёзувларига киришнинг самарали воситаси индексациялашдир. Индексациялашда индексли қўшимча файл яратилади. У маълумотлар файли калитининг барча мазмунини тартиблаштириб ўзида сақлайди. Индексли файлда ҳар бир калит мазмуни учун маълумотлар файлининг тегишли ёзувига мўлжалланган кўрсатгич бўлади. Ҳажми асосий файлда кичик индексли файл мавжуд бўлганда берилган калит бўйича қидирилаётган

ёзув тез топилади. Маълумотлар файлида ёзув кўрсаткичи ёрдамида ушбу ёзувга бевосита йўл очилади. Индексациялаш фақат дастлабки эмас, балки иккиламчи калит бўйича ҳам амалга оширилиши мумкин. Файллар модели маълумотларини мантиқий ташкил этишни тасвирлаш. Маълумотларни мантиқий ташкил этишни тасвирлашда ҳар бир файлга ягона ном берилади ва унинг ёзувлар тузилмаси тасвирланади. Ёзувлар тузилмаларини тасвирлаш ундаги майдонлар ва уларнинг ёзув ичидаги жойлашув тартибини ўз ичига олади. Ҳар бир майдон учун қисқартма кўрсаткич файл номи (ёзув ичидаги майдон идентификатори), майдон ҳажми сақланаётган маълумот тури, майдон узунлиги ва рақамли маълумотларнинг аниқлиги белгилаб олинади. Ёзувнинг ягона дастлабки калити вазифасини ўтовчи майдонлар учун калит белгиси кўрсатилади. 1 – жадвалда «Етказиб бериш» файли ёзувининг тасвирланиши мисол қилиб кўрсатилган. Бу ерда ёзувнинг дастлабки килити турли таркиблидир, чунки реквизит белгилар NPS, KTOV, DATP йиғиндиси муайян етказиб беришни аниқлайди. Товарларни етказиб беришнинг миқдорий тавсифи реквизит асослар KOLT, ST билан тасвирланади . Маълумотлар билан амал бажаришнинг илк тизимлари ахборот ишлашнинг анъанавий усулларига асосланиб тузилган эди. Ҳар бир муайян ҳолат учун ташқи фойдаланувчининг ўз мантиқи ишлаб чиқилади. У ахборот тузилмаси, танлаш операцияси, ахборотни қўшиш ва йўқ қилиш каби тушунчаларни ўз ичига олади. Маълумотлар ва дастур ўртасидаги ўзаро боғлиқлик юзага келади: маълумотларни ўзгартиришда, ё дастўрни алмаштириш ёки маълумотларни қайтадан тузиш зарурияти юзага келади. Мураккаб ахборотларни ишлаб чиқувчилар дуч келган бу ва бошқа қийинчиликлар маълумотлар билан амал бажариш учун тизимларга нисбатан стандарт талабларнинг шаклланишига олиб келди. Асосий талаблардан бири – маълумотларнинг иложи борича

мустақил ёки ахборот тузилмасини физик тушунчалардан алоҳида қилиш керак. Бунда ҳамма маълумотлар кўп фойдаланувчилар кириши мумкин бўлган ҳолда баъзи стандарт ички тузилишли қилиб сақланади. Маълумотлар базаси – ахборотлар тизимларининг энг муҳим таркибий қисми ҳисобланади. Охирги фойдаланувчи ва маълумотлар базаси администраторининг ишини енгиллаштириш учун МББТ яратилган эди. Бу тизимлар маълумотлар базасини амалий дастурлардан ажратади. МББТ дастур ва аппарат воситаларининг мураккаб комплекси бўлиб, фойдаланувчи шу туфайли фақат маълумотлар базасини мантиқий ташкил этишнигина тасаввур қилади. Маълумотлар базасини мантиқий ташкил этиш уни физик амалга оширишдан (яъни ташкил этиш ва файлларни ишлашдан) сезиларли фарқ қилиши мумкин. Фойдаланувчиларнинг ихтиёрида талаблар тили бўлиб улар ёрдамида фойдаланувчилар маълумотларни танлаши ва ўзгартириши мумкин. Юқорида ишонч ҳосил қилганимиздек, бу хотираларнинг қўшимча сарфланиш, танлаш ва хизмат кўрсатиш вақтининг кўпайишини талаб қилади. Бундан ташқари, тузилмаларни қайта ташкил этиш хато қилиш хусусиятига эга бўлган дастурлар билан бажарилади. Тизимли дастурлар фойдаланувчиларга осон бўлмаганлиги сабабли, бундай хатоларни, маълумотларни тасдиқлаш операциялари орқалигина аниқлаш мумкин. Бу турли хил ахборот тузилмаларини самарали таъминлайдиган тизимларни лойиҳалашни қийинлаштиради. Бу қийинчиликларни енгиш учун замонавий МББТлар қуйидаги талаблар жавоб бериши лозим: маълумотларнинг мустақиллиги; талабларнинг кучли тили; жавобнинг қисқа вақти;

маълумотлар ва каталогларни қайта ташкил этишни қисқартириш ёки улардан воз кечиш. Маълумотларнинг мустақиллиги – МББТга асосий талаб, талабларнинг кучли тили эса фойдаланувчининг талабларини қондиришнинг муҳим шартидир. Бу тиллар ассоциатив манзиллаштириш ва маълумотлар тўплами билан амаллар бажариш воситаларига эга. Бу эса ўз навбатида ЭҲМлардан самарали фойдаланишга шароит яратади. Маълумотлар базасини бошқариш тизими. Бу қуйидагиларга имкон берувчи дастурий воситаларнинг тўпламидир. а) фойдаланувчиларни маълумотларни аниқлаш ва амаллар бажариш тили воситалари билан таъминлайди. Бундай воситаларга маълумотларни аниқлаш тили (МАТ) ва маълумотлар билан амаллар бажариш(МАБТ) киради. Маълумотлар тили атамаси айтиб ўтилганларининг ҳар иккаласини ёки улардан бирини англатади. Маълумотлар сўзи маълумотлар тилини С++, Паскаль ва ҳ.к. каби тиллар туридан фарқлайди. Лекин маълумотлар тили универсал тилга, масалан С++, Паскалга киритилиши мумкин. Бундай ҳолда дастурлашнинг универсал тили ва маълумотлар тили тегишли равишда (киритувчи) тил ва маълумотларнинг тил ости деб аталади. б) фойдаланувчи маълумотларининг моделини қўллаб-қувватлашни таъминлайди. Маълумотлар модели – баъзи иловага тегишли физик маълумотларнинг мантиқий тақдим этилишини аниқлаш воситасидир. в) аниқлаш, яратиш ва мантиқий маълумотлар билан амаллар бажариш (яъни танлаш, янгилаш, киритиш ва йўқ қилиш)га имкон берувчи МАТ ва МАБТ функцияларини амалга оширувчи дастурларни таъминлайди.

г) маълумотларинг ҳимояси ва яхлитлигини таъминлайди. Тизимдан фойдаланиш фақат шунга ҳуқуқи бўлган фойдаланувчигагина рухсат этилади. Фойдаланувчилар маълумотлар устида операция бажараётганларида сақланаётган маълумотларнинг мувофиқлиги (яхлитлиги) таъминланади. Гап шундаки, МББТ кўплаб фойдаланувчилар иши жамоа режимига асосан тузилади. Реляцион модел (инглизча reletion – муносабат) ўтган асрнинг 70- йиллари бошида Кодд томонидан яратилган. Моделнинг соддалиги ва эгилувчанлиги маълумотлар базалари тузувчиларини эътиборини ўзига тортди. 80-йилларга келиб кенг тараққий эта бошлади ва реляцион МББТлар саноат стандарти даражасига кўтарилди. Модел реляцион алгебраси тушунчалари тизимига таянади. Бу тушунчаларнинг энг муҳимлари жадвал, сатр, устун, муносабат ва бирламчи калитлар саналади, бажариладиган амаллар эса жадваллар билан иш олиб боришда акс этади. Реляцион моделларда ахборот тўғри тўртбурчакли жадваллар кўринишида акс эттирилади. Ҳар бир жадвал устун ва сатрлардан ташкил топган бўлади ва маълумотлар базалари ичида ўзининг такрорланмас номига эга. Жадвал реал олам ахборотини – моҳиятини акс эттиради, унинг ҳар бир сатри (ёзуви) эса объектнинг аниқ бир нусхасини – нусха моҳиятини акс эттиради. Жадвалнинг ҳар бир устуни ушбу жадвалда ўзига хос номга эга. Жадвал камида бир устунга эга бўлиши керак. Маълумотларнинг реляцион модели юқорида кўриб чиқилган тармоқли ва иерархиклардан фойдаланувчи учун қулай бўлган жадвалли тасаввурлар ва маълумотларга киришнинг оддий тузилиши билан фарқ қилади. Маълумотларнинг реляцион модели оддий икки ўлчамли жадвал – муносабат (модел объектлари)ларнинг йиғиндисидир. Реляцион моделдаги реляцион боғланган икки жадваллар орасидаги мантиқий боғланган алоқалар жадвал

муносабатларига тегишли бир хил атрибутларнинг мазмун жиҳатидан тенглигига кўра ўрнатилади. Жадвалмуносабат реляцион моделларнинг универсал объекти ҳисобланади. Бу реляцион моделни таъминловчи турли МББТлардаги маълумотларни бирхиллаштириш имконини беради. Реляцион моделларни ишлаш операциялари муносабатлар алгебраси ва реляцион ҳисоб-китобларнинг универсал аппаратидан фойдаланишга асосланган. Жадвал реляцион модел маълумотлари (объекти)нинг асосий тури ҳисобланади. Жадвалнинг тузилиши устунларнинг йиғиндиси билан белгиланади. Жадвалнинг ҳар бир сатрида тегишли устунга мос келувчи биттадан мазмун жойлашган бўлади. Жадвалда иккита бир хил сатр бўлиши мумкин эмас. Сатрларнинг умумий сони чегараланмаган. Устун маълумотларининг баъзи таркибий қисми − атрибутга мос келади. Атрибут маълумотларнинг энг оддий тузилмасидир. Жадвалда юқорида кўриб ўтилган тармоқли ва иерархик моделлардаги каби кўп таркибий қисмлари гу-руҳ ёки такрорланувчи гуруҳ кабилар белгиланиши мумкин эмас. Жадвалнинг ҳар бир устини маълумотлар тегишли таркибий қисми (атрибут)нинг номига эга бўлиши керак. Маъноси жадвал сатрига тенг бўлган бир ёки бир нечта атрибутлар жадвалнинг калити ҳисобланади. Маълумотлар базасини тузишда реляцион ёндашув муносабатлар назариясининг терминологияси қўлланилади. Энг оддий икки ўлчамли жадвал муносабат сифатида белгиланади. Тегишли атрибут мазмунига эга бўлган жадвал устуни домен дейилади. Турли атрибутлар мазмунига эга бўлган сатрлар эса кортеж деб аталади. Реляцион жадвал-муносабат. R реляцион жадвал муносабатининг кўриниши берилган. R муносабат (реляцион жадвал)нинг формал таърифи унинг доменлари Di (устунлари), кортежлари Кi (сатрлари) ҳақидаги тушунчага таянади. Кўплаб доменлар{Di} белгиланган R муносабат деб, D1 D2 D3…... Dn

доменларини декарт (бевосита) ишлаб чиқарувчи кўпликка айтилади. Жадвал-муносабат маълумотлар таркибий қисми атрибутлар (А1, А2, …..) номига эга бўлган устунларни ўз ичига олган d атрибутларнинг мазмуни жадвалнинг асосий қисмида жойлашган бўлиб сатрлар ва устунларни ташкил қилади. Бир устунда атрибутлар мазмунининг кўплиги домен Di ни ҳосил қилади. Бир сатрда атрибутлар мазмунининг кўплиги бир кортеж Kj ни ҳосил қилади. R муносабат кўплаб тартибга солинган кортежлар орқали ҳосил бўлади: R = { K j}, j = 1-m Kj = {d1j, d2j,…..dnj} n – муносабат доменларининг сони; муносабатларнинг кўламини белгилайди. J – кортеж номери; k – муносабатдаги кортежларнинг умумий сони бўлиб, муносабат координата сони дейилади. Жадвал-муносабатнинг калити. Кортежлар жадвал-муносабат ичида такрорланмаслиги зарур ва улар тегишлича ягона идентификатор – дастлабки (бирламчи) калитга эга бўлиши керак. Дастлабки (бирламчи) калит атрибутдан ташкил топган бўлса оддий, бир неча атрибутдан ташкил топганда эса турли таркибли деб аталади. Муносабатда дастлабки калитдан ташқари иккиламчи калит ҳам бўлиши мумкин. Иккиламчи калит – мазмуни турли сатр – кортежларда такрорланиши мумкин бўлган калитдир. Улар бўйича иккинчи калитнинг бир хил мазмуни сатрлар гуруҳи излаб топилади. SQL тилининг тузилиш асослари SQL тили операторларидан фойдаланиш. Оддий сўровлар. Маълумотларни тавсифлаш. Маълумотлар базасини яратиш. Жадвалларни яратиш..

Создайте запрос с именем «Самый простой запрос», который вычисляет значение выражения «2+2» и выдает текущее время, не используя при этом таблицы или другие запросы базы данных. SELECT 2+2; SELECT маълумотларни танлаш оператори Маълумотларни танлаш SELECT оператори ёрдамида бажарилади. Бу SQL тилининг энг кўп қўлланиладиган оператори хисобланади. SELECT операторини синтаксиси қуйидагича: SELECT [ALL/DISTINCT] <атрибутлар рўйхати>/* FROM <жадваллар рўйхати > [WHERE <танлаш шарти >] [ORDER BY < атрибутлар рўйхати >] [GROUP BY < атрибутлар рўйхати >] [HAVING <шарт>] [UNION< SELECT операторли ифода>] Квадрат қавслрда операторни ёзишда қатнашиши шарт бўлмаган элементлар кўрсатилган. ALL калит сўзи натижага шартни қаноатлантирувчи барча сатрлар , шунингдек такрорланувчи сатрлар ҳам киришини билдиради. DISTINCT калит сўзи натижага такрорланувчи сатрлар киритилмаслигини билдиради. Кейин боланғич жадвалдаги атрибутлар рўйхати кўрсатилади. Бу атрибутлар натижавий жадвалга киритилади. * символи натижавий жадвалга бошланғич жадвалнинг барча атрибутлари киритилишини билдиради. Операторда қатнашиши шарт бўлган сўзлардан FROM сўзи хисобланади. Бу сўздан кейин танлов бажариладиган жадваллар номи кўрсатилади. Танлаш ифодасида WHERE калит сўзидан кейин жадвал сатрларини танлаб олиш шарти кўрсатилади. Бунда натижавий

жадвалга WHERE ифодасидаги шарт рост қиймат қабул қиладиган сатрлар киритилади. ORDER BY калит сўзи натижавий жадвал сатрларини кўрсатилган устунлар рўйхати бўйича тартиблаш амалини билдиради. GROUP BY калит сўзидан кейин группаланадиган атрибутлар рўйхати кўрсатилади. HAVING ифодасида ҳар бир группага қўйиладиган шартлар кўрсатилади. (GROUP BY ва HAVING калит сўзлари кейинроқ тушунтирилади) FROM, WHERE ва ORDER BY калит сўзлари SQL тилининг қолган маълумотларни манипуляциялаш операторларида ҳам шу тарзда ишлатилади. Сўровлар яратишни аниқ мисол учун кўриб ўтамиз (1- расм) 1-расм. Student exam_st id_st Surname id_ex Subject Date 1 Xasanov 1 Matem 10.05.2009 2 Karimov 2 Fizika 15.05.2009 3 Jabborov 3 Informatika 25.05.2009

mark_st id_ex id_st mark 2 2 3 3 1 2 1 1 4 3 2 5 2 1 3 1 2 2 2 3 4 1 3 5 3 3 3 Барча студентлар рўйхатини танлаш ва тасвирлаш. SELECT * FROM student ёки SELECT id_st, surname FROM student Агар ушбу сўровга ORDER BY surname ифодаси қўшилса , ухолда рўйхат фамилия бўйича тартибланади . Жимликка кўра тартиблаш ўсиш бўйича бажарилади . Агар камайиш бўйича тартиблаш керак бўлса , у холда охирги ифодадаги атрибут номидан кейин DESC сўзи қўшилади .. «1» кодли студент олган бахолар рўйхатини танлаб олиш ва тасвирлаш SELECT id_st, mark FROM mark_st Where id_st = 1 Экзаменларда камида битта 2 ёки 3 бахо олган студентлар кодини танлаб олиш .

WHERE сўзидан кейин солиштириш амалларини (<, >, =, <> ва х . к .) ва мантиқий операторлар қатнашган ифодаларни жойлаштириш мумкин . SELECT id_st, mark FROM mark_st WHERE ( MARK >= 2 ) AND ( MARK <= 3 ) SQL тилида шарт ифодаларини тузиш учун солиштириш ва мантиқий операторлардан ташқари яна бир қатор махсус операторлар қўлланилади . Бу операторлар дастурлаш тилларида мавжуд эмас . Бу оператолар : IN – бирор қийматлар тўпламига тегишлилигини текшириш ; BETWEEN – бирор қийматлар диапозонига тегишлилигини текшириш ; LIKE – намуна билан мослигини текшириш ; IS NULL – қиймат мавжудмаслигини текшириш . IN оператори бирор қийматлар тўпламига тегишлиликни текшириш учун ишлатилади. Қуйидаги сўров охиги келтирилган мисолдаги сўров натижаларини беради (экзаменларда камида битта 2 ёки 3 баҳо олган студентларни идентификаторини танлаб олади) SELECT id_st, mark FROM mark_st WHERE mark IN (2,3) Худди натижани BETWEEN операторидан фойдаланиб олиш мумкин :

SELECT id_st, mark FROM mark_st WHERE mark BETWEEN 2 AND 3 Фамилиялари А харфи билан бошланувчи студентлар рўйхатини танлаб олиш . Бундай холатда LIKE операторидан фойдаланиш қулай хисобланади. LIKE оператори фақат символли майдонлар учун қўлланилади ва майдон қиймати операторда кўрсатилган намунага мослигини текшириш имконини яратади. Намуна қуйидаги махсус символлардан ташкил топади: _ (тагига чизиш белгиси) – битта ихтиёрий символни билдиради; % (фоиз белгиси) – ихтиёрий миқдордаги символлар кетма – кетлигини билдиради. SELECT id_st, surname FROM student WHERE surname LIKE ' А % ' Кўпинча устунлардаги минимал , максимал ёки ўртача қийматларни хисоблашга тўғри келади . Масалан , келтилиган жадвалларда ўртача бахони хисоблаш мумкин . Бундай хисоблашни бажариш учун SQL тилида махсус агрегат функциялари мавжуд : MIN() – устундаги минимал қиймат; MAX() – устундаги максималқиймат; SUM() – устундаги қийматлар суммаси; AVG() – устундаги қийматларни ўртачаси; COUNT() – устундаги NULL дан фарқли қийматлар миқдори. Қуйидаги сўров студентлар олган бахоларнинг ўртачасини хисоблайди. SELECT AVG(mark)

FROM mark_st Албатта , агрегат функцияларини WHERE сўзи билан биргаликда қўллаш мумкин . Қуйидаги сўров 100 кодли студентнинг экзаменларда олган бахоларининг ўртачасини хисоблайди : SELECT AVG(mark) FROM mark_st WHERE id_st = 100 Навбатдаги сўров 10 кодли студентнинг ўртача бахосини хисоблайди : SELECT AVG(mark) FROM mark_st WHERE id_ex = 10 SQL тили кўриб ўтилган механизмига қўшимча равишда агрегат функцияларни тўла жадвал учун эмас , балки группаланган қийматлар учун қўллаш имконини берувчи восита мавжуд . Бунинг учун SQL да махсус GROUP BY конструкцияси мавжуд бўлиб унда кўрсатилган устун қийматлари бўйича группалаш амалга оширилади . Масалан , ҳар бир студентни экзаменларда олган бахоларининг ўртачасини аниқлаш мумкин . Бунинг учун қуйидаги сўров берилади : SELECT id_st, AVG(mark) FROM mark_st GROUP BY id_st Бу имконият ҳам одатдагидек WHERE сўзи билан биргаликда қўлланилиши мумкин . Бу сўровни бажаришда МББТ аввал жадвалдан WHERE ифодасидаги шартни қаноатлантирувчи сатрларни танлаб олади , кейин танланган сатрларни группалашва агрегатлаш амалини бажаради . Қуйидаги сўров ҳар бир студентнинг 100 кодли экзамендан олган бахоларининг ўртачасини аниқлайди . SELECT id_st, AVG(mark)

FROM mark_st WHERE id_ex = 100 GROUP BY id_st Кўриб турганимиздек группалаш биттадан кўп майдон бўйича бажарилиши мумкин . GROUP BY секциясига эга бўлган сўровлар учун қуйидаги мухим чекланиш мавжуд : бундай сўровлар натижаси таркибига группалаш бажарилган устунлар ва агрегатлаш натижасига эга бўлган устунлар киради . Бирор хулосага келишдан олдин SQL тилининг барча имкониятларини кўриб чиқиш керак . Масалан, ихтиёрий текстни сўров таркибига киритиш мумкин. Бунга мисол келтирамиз: SELECT ' Ўртача балл =’, AVG(mark) FROM mark_st WHERE id_ex = 10 Ушбу сўров натижасида фойдаланувчи фақат оддий сонларни эмас , балки текстни ҳам кўради . SQL тилининг маълумот турлари Бир неча жадваллардан маълумотларни танлаш учун SQL ни қўллаш Ш пайтгача фақат битта жадвалдан маълумотларни танлаш миоллари келтирилди . Реляцион амалларга мос бўлган бир нечча жадваллардан маълумотлар танлаб олишни ҳам бажариш мумкин . Бир нечта жадваллардан маълумотларни танлаб олишга тўлиқ мисоллар келтириш имкони йўқ . Бунга доир баъзи мисолларни кўриб ўтамиз . Қоидага кўра , маълумотлар танлаб олинадиган жадваллар у ёки бу шаклда бир бири билан боғланган . Масалан , бирга кўп ва х . к . 1 расмдаги ER- диаграммага қаранг . Бу миолда боғланган жадваллар мавжуд . student, mark_st ва exam_st жадвалларини кўриб чиқамиз .

mark_st жадвали id_ex майдони бўйича exam_st жадвали билан боғланган. mark_st жадвали id_st майдони бўйича student жадвали билан боғланган. Масалан, студентларни рўйхатини улар экзаменлардан олган бахолари билан биргаликда танлаш зарур бўлсин. Бунинг учун қуйидаги сўров берилади: SELECT student.surname, mark_st.id_ex, mark_st.mark FROM student, mark_st WHERE student.id_st = mark_st.id_st Келтирилган кўп жадвалли сўров бир жадвалли сўровдан қуйидагилар билан фарқ қилади . 1. FROM секциясида иккита жадвл кўрсатилган . 2. жадваллр сони битта кўп , шунинг учун кўрсатилган майдонлар номининг бир қийматлилиги йўқолади . Масалан , кўп холларда майдонни FROM да кўрсатилган жадваллар рўйхатидаги қайси жадвалдан олиш номаълум бўлиб қолади . Майдон номларининг кўп қийматлилигини батараф этиш учун майдон номида перефикс - жадвал номи қўшимча қилинади . Жадвал номи майдон номидан нуқта билан ажратилади. 3. WHERE ифодасида жадвалларни бирлаштириш шарти кўрсатилади. Кўриниб турганидек жадвал номидан иборат префиксдан фойдаланиш сўровни мураккаблаштиради. Бундай мураккабликни бартараф этиш учун псевдоним ишлатилади. Юқоридаги сўровни қуйидагича ёзиш мумкин: SELECT E.surname, M.id_ex, M.mark FROM student E, mark_st M WHERE E.id_st = M. id_st

INSERT маълумотларни киритиш оператори : INSERT INTO жадвал_номи [(<устунлар рўйхати >) ] VALUES (<қийматлар рўйхати >) Бундай синтаксис жадвалга фақат битта стар киритиш имконини беради. Агар сатрдаги барча устунларга қиймат киритилаётган бўлса, сўровда барча устунлар номини кўрсатиш зарур эмас. Масалан, BOOKS жадвалига янги китоб маълумотлари киритилади INSERT INTO BOOKS ( ISBN, TITL, AUTOR, COAUTOR, YEARIZD, PAGES) VALUES ("5-88782-290-2","Аппаратные средства IBM PC.Энциклопедия", ―Гук М. ", "",2000, 816) Бу китоб автори фақат битта ва соавтор (ҳаммуаллиф) мавжуд эмас, бироқ устунлар рўйхатида COAUTOR устуни ҳам кўрсатилган. Шунинг учун VALUES бўлимида бу устунга мос қийматни кўрсатиш зарур. Мисолда бу майдон учун бўш сатр ("") кўрсатилган. Бу соавтор йўқлигини билдиради. Шунингдек бу ерда аниқлангмаган NULL қийматини кўрсатиш ҳам мукин эди. Сатрдаги барча устунларга қиймат киритишда устунлар рўйхатини кўрсатиш зарур эмас. Бунда фақат қийматлар рўйхатини кўрсатиш етарли бўлади. Бундай холда оператор кўриниш қуйидагича шаклда бўлади: INSERT INTO BOOKS VALUES ("5-88782-290-2", " Аппаратные средства IBM PC. Энциклопедия"."Гук М.","".2000.816)

Мисолда келтирилган иккиала оператор ҳам бир хил амални бажаради. Шунингдек тўлиқ миқдорда бўлмаган қийматларни кўрсатиш мумкин. Яъни ийматлар қаторида соавторни кўрсатмаслик мумкин, чунки жэорий китобда соавтор йўқ. Бироқ бунда қиймат киритиладиган устун номларини қуйидагича шаклда кўрсатиш керак бўлади: INSERT INTO BOOKS ( ISBN, TITL, AUTOR, YEARIZD,PAGES) VALUES ("5-88782-290-2"." Аппаратные средства IBM PC. Энциклопедия ". Гук М .".2000,816) Бу холда COAUTOR устунига NULL қиймати ёзилади . Агар жадвални яратишда устун ёки атрибутга мажбурий қиймат (NOT NULL) белгиси қўйилган бўлса , у холда INSERT операторида жорий устуннинг ҳар бир сатрига киритиладиган қийматг кўрсатилиши керак . Шунинг учун , агар жадвалнинг ҳамма устуни мажбурий қиймат ли бўлса , у холда ҳар бир янги киитладиган сатрда барча устун учун қиймат мавжуд бўлиши керак ва бунда устунлар рўйхатини кўрсатиш шар эмас . Акс холда жадвалда камида битта мабурий қийматли бўлмаган устун бўлса , у холда албатта устунлар рўйхатини кўрсатиш шарт бўлади . Қийматлар рўйхатида махсус функциялар ва ифодалар кўрсатилиш ҳам мумкин . Бунда ушбу функцияларнинг қийматлари маълумотларни киритиш моментида хисобланган бўлиши зарур . Маълумотларни киритиш оператори бирданига бир неча сатрларни киритиш имконига ҳам эга. Бунда қийматлар сатри бошқа бир жадвалдан танлаб олинади. Масалан студентлар хақидаги жадвал

мавжуд бўлсин. Унда студентларнинг фамилияси, адреси, уй телефони ва туғилган санаси кўрсатилган бўлсин. У холда битта оператор ёрдамида уларни библиотеканинг китобхонларига айлантириш мумкин: INSERT INTO READER (ФИО_студента, Адрес, Телефон, Дата_рожд) SELECT (ФИО_студента, Адрес, Телефон, День_рожд) FROM STUDENT DELETE ўчириш оператори: Маълумотларни ўчириш оператори жадвалдан шартни қаноатлантирувчи бир ёки бьир нета сатрларни ўчириши мумкин. DELETE FROM жадвал _номи[WHERE танлаш_шарти] Агар сатрларни танлаш шарти кўрсатилмаса, у холда жадвалдаги барча сатрлар ўчирилади. Натижада маълумотларга эга бўлмаган бўш бўлган жадвал хосил бўлади. Агар жадвалдан олдинги сессия натижаларини ўчириш керак бўлса, у холда R1 жадвалидаги барча сатрлар ўчирилади: DELETE FROM R1 WHERE қисмидаги шарт ифодаси худди SELECT операторидаги филтрлаш шартига ўхшаш бўлади. Бу шарт жадвалдан қайси сатрлар ўчирилиши кераклигини аниқлайди. Масалан, студент Миронова А.В. ўчирилмаслии керак бўлса, қуйидаги сўров берилади: DELETE FROM R2 WHERE ФИО = ― Миронов А . В .‖

WHERE қисмида бирор сўров кўрсатилиши мумкин. Масалан, агар жадвалдан ўзлаштирмаган студентларни ўчириш керак бўлсин. Олий таълим қонунига кўра охирги сессияда иккита ва ундан ортиқ фандан икки бахо олган студент ўзлаштирмаган хисобланади. У холда танлаб олиш шарти иккита ва ундан кўп икки бахо олган студентларни ва иккита ундан кўп экзаменларни топширмаган студентларни аниқлаши керак. Бундай студентларни аниқлаш учун R1 жадвалидан 2 бахоли ва бахо кўрсатилмаган сатрлар танлаб олиниши, кейин олинган натижа ФИО устуни бўйича группаланиши керак. Кейин ҳар бир группадаги сатрлар сони аниқланади (бу ҳар бир студентнинг олган икки бахолари билан топширмаган экзаменлар сонини билдиради) ва иккитадан кўп сатрга эга устунлар танлаб олинади. Энди ушбу мураккаб бўлган конструкцияни SQL тилида ёзамиз ва содда кўринишга эга бўлишини кўрамиз. DELETE FROM R2 WHERE R2 . ФИО IN (SELECT R1. ФИО FROM R1 WHERE Оценка = 2 OR Оценка IS NULL GROOP BY R1. ФИО HAVING COUNT(*) >= 2 DELETE операциясини бажаришда унда қатнашган қисм сўровда сатрлар ўчириладиган жадвал кўрсатилмаслиги керак . Маълумотларни манипуляциялаш операцияларининг барчаси маълумотлар базасининг бутунлиги тушунчаси билан боғланган . Манипуляциялаш амаллари синтактик жихатдан тўғри бўлсада бутунлик талаблари туфайли бажарилмаслиги ммкин . UPDATE маълумотларни янгилаш операцияси ўзгариш юз берганда ва мос холда бу ўзгаришни маълумотлар базасида акслантириш учун ишлатилади .

UPDATE жадвал _ номи SET устун _ номи = янги _ қиймат [WHERE танлаш _ шарти ] Бу ерда ҳам WHERE қисми DELETE операторидаги каби кўрсатилиши шарт эмас . У DELETE операторидаги каби бир хил вазифани бажаради ва ўзгартириш амали бажариладиган сатларни танлаш имконини беради. Агар танлаш шарти (WHERE қисми) кўрсатилмаган бўлса, у холда ўзгартириш амали жадвлнинг барча сатрлари учун бажарилади. Масалан, студент Степанова К. Е. маълумотлар базаси фанидан ―2‖ баҳо олди, кейин уни ―3‖ баҳога қайта топширган бўлсин. Бу холатга мос холда R1 жадвалини ўзгартириш амали қуйидаги оператор билан амалга оширилади: UPDATE R1 SET R1. Оценка = 3 WHERE R1.ФИО = "Степанова К.Е." AND R1.Дисциплина = "Базы данных" Қандай холатларда бир нечта сатрларни ўзгартириш зарурати пайдо бўлади? Бу кам учайдиган масала эмас. Масалан, агар гурухлар жадвалидаги гурухларни курсини биттага ошириш зарр бўлса қуйидаги ўзгартириш амали бажариши мумкин. Гурухлар жадвали қуйидагича схемага эга бўлсин: R4 = < Гурух, Курс> UPDATE R4 SET R4.Kypc = R4.Kypc + 1

Фойдаланилган адабиётлар 1. Дaвлeтшин М. Г. Умумий псиxoлoгия. Т., ТДПУ, 2000 2. Климов Е.А . Общая психология. М . , Питер, 2001 3. Климов Е.А . Психология. М . , Питер, 2000 4. Маклаков А.Г . Общая психология М.; Питер . 2003. 5. Ғoзиeв Э. Ғ. Умумий псиxoлoгия. 1-2 тoм. Т., Фан, 2002 Қўшимча адабиётлар 1. Каримов И.А. Жаҳон молиявий иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари. Тошкент, Ўзбекистон нашриёти, 2010 й. 2. Гaмeзo A. «Aтлaс пo псиxoлoгии» Мoсквa, Питер, 2001й. 3. Гиппенрейтер Ю.Б Введение в об щ ую психологию: Курс лекций: Учебное пособие для вузов –М.; ЧеРо 1997 Электрон таълим ресурслари 1. www. tdpu. uz 2. www. pedagog. uz 3. www. Ziyonet. uz 4. www. edu. uz

Похожие

MS ACCESS МББТ муҳитида реляцион моделни амалга ошириш

МББТ муҳитида маълумотлар базасини лойиҳалаштириш

Иерархик МББТ муҳитида маълумотлар базасини лойиҳалаштириш

Инверсиялашган файлларга асосланган МББТ муҳитида маълумотлар базасини лойиҳалаштириш

Замонавий МББТлар