Kiritish – chiqarish va aloqa qurilmalari, ularning interfeyslari - Информатика и ИТ - Рефераты

Kiritish – chiqarish va aloqa qurilmalari, ularning interfeyslari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

259.5 KB

Kiritish – chiqarish va aloqa qurilmalari, ularning interfeyslari Reja: 1. Planshet 2. Nurli qalam 3. Sichqon 4. Klaviatura 5. Skanerlar 6. Grafik axborotni SHKlarda tasvirlash formatlari 7. Printerlar 8. Plotterlar 9. Digitayzerlar 10. Axborotni uzatish tizimlari 11. Aloqa kanallari 12. Modemlar 13. Videoaloqa 14. F aksimil alo q a 15. Faksimil apparatlar

Tayanch iboralar: planshet, nurli qalam, sichqon, manipulyator, klaviatura, trekbol, kursorni boshqarish, klaviatura nazoratchisi, SCAN kodi, ASCII kodi, skaner, rastrli format, vectorli format, obrazlarni anglash, printer, plotter, digitayzer, axborotlarni uzatish tizimi, o’tkazish qobiliyati, aloka kanallari, analogli, sinileksli, dupleksli, kommutaciyalanadigan, eshilgan juftlik, koaksial kabel, optik tolali kabel, modem, ma’lumotlarni uzatish bayonnomasi, modulyaciya, demodulyaciya, faksimil aloqa. 1. PLANSHET Planshet bu oddiy tekis to'g’ri burchakli yuza bo'lib, unga tayyor chizma qo'yiladi va chizmaning ustidan ko'rsatkich bilan yurgiziladi. Yurgizish jarayonida kompyuter vaqti-vaqti bilan ko'rsatgich uchining koordinatasini sanaydi. Koordinatalarni hisoblashning bir qancha usullari mavjud. Ulardan ikkitasini ko'rib chiqamiz. Planshetning ishchi yuzasi (250 x 250 mm ) tagiga X va U o'qlari bo'ylab 1024 ta o'zaro parallel simlar joylashtirilgan. Ko'rsatgichga sezgir kuchaytirgich joylashtirilgan. Bu kuchaytirgich kodlangan xabarlarni qabul qilib kabel orqali uni kodlangan xabarlarini echadigan logik sxemaga uzatadi. har bir ketma-ket qabul qilingan impulslar faqat bitta simga tegishli. Shuning uchun kodlar echilgandan keyin ikkita son xosil bo'ladi. Bu sonlar ko'rsatgichning planshet yuzasidagi holatini ko'rsatadigan koordinatalar bo'ladi. Planshetda 0,25 mm dan kichik bo'lgan grafik elementlar qabul qilinmaydi. 2. NURLI QALAM Nurli qalam nurli qalam bilan chizma ekraning yuzasiga chiziladi. qalam korpusi ichida teshik bor, bu teshikka linza o'rnatilgan. Nur ekrandan fotoelementga tushadi. Fotoelementdan kuchlanish kuchayturuvchi qurilmada kuchaytirilgandan keyin, maxsus kayta ulovchi moslamaga uzatiladi. Nurli qalam ekraning qaysi joyiga harakat qilsa, u bilan birga kursor ham harakat qiladi. Kursorni talab qilingan holatga chiqarilganda, qayta ulagich qo'yib yuboriladi va kursor nurli qalam bilan chizishni "nurli qalam harakatini kuzatish" usuli bilan amalga oshirish mumkin. Bunga ekranga "+" ko'rinishida bo'lgan

maxsus belgikursor nurli qalamdan ajraladi. Ikki nuqta to'g’ri chiziq kesmasi bilan biriktiriladi. 3. SICHQON Sichqon bu grafik xabar kiritish qurilmasi tashqi ko'rinishdan sichqonga o'xshaydi. Shuning uchun ixtirochilar aniq texnik nom o'ylab topmasdan uni sichqon deb atadilar. Sichqon qo'lga sig’adigan quticha bo'lib tepasida uchta yoki ikkita tugmasi bor. Uning tagida o'zaro perpendikulyar ikkita g’ildirakcha yoki sharik joylashgan. g’ildirakcha yoki sharik rezistorga ulangan. sichqon bilan chizma chizish uchun uni tekis yuzaga harakatga keltirish kerak. Bunda foydalanuvchi sichqonga emas, balki displey ekraniga qarash kerak. Kompyuter ekranida kursor sichqonni harakat traektoriyasini qaytaradi. g’ildirakchalar aylanganda, o'zgaruvchan rezistorlarni yugurdagi ham aylanadi. Buning natijasida, ularning chiqishdan kuchlanishi ham tegishlicha o'zgaradi. Yugurdaklardan olingan kuchlanishlar sonli o'xshash o'zgartirgichlarda shaxsiy kompyuterning tezkor xotirasiga to'g’ridan-to'g’ri uzatish uchun taxlil qilinadi. Bitta g’ildirakcha kursorni X o'qi bo'ylab, ikkinchi g’ildirakcha Y o'qi bo'ylab haraktlantiradi. Sichqonni tekis yuza bo'ylab harakatlantirib, biz kursorni harakatini ekranda kuzatamiz va tegishlicha, sichqon harakatiga tuzatish kiritamiz. Biz kursorni tegishli traektoriyasiga erishganimizdan keyin, sichqondagi ma'lum tugmachani bosishimiz kerak bunda kursorni koordinatalari kompyuter xotirasida eslanib qoladi. Mo'ljallangan qator xususiyatlariga ega. 4. KLAVIATURA Klaviatura . foydalanuvchi uchun muhim qurilma bo’lib, uning yordamida SHK ga qiymatlar, buyruqlar va boshqarish tasirlari kiritiladi. Klavishalarga lotin va rus alfavita harflari: o’nli raqamlar; matematik, grafik va maxsus xizmat belgilari; tinish belgilari; ba’zi buyruqlar, jadvallar nomlari va b. belgilangan.

SHK tipiga bog’liq ravishda klavishalarning vazifalari, ularning belgilanishi va joylashishi o’zgarib turishi mumkin. Klaviatura ko’pincha 101 klavishaga ega, lekin holi ham 84 klavishali eski klaviatura va yangi Windows sistemasida ishlatish uchun qulay 104 klavishali klaviatura ham uchrab turadi. Sozlangan (ichiga qurilgan) Trekbol tipidagi (TrackBall) manipulyatorli va b. klaviaturalar bor; Data Hand System ning tejamli, qo’l harakatini qisqartiruvchi 5 klavishali klaviaturani ishlab chiqqanligi to’g’risidagi axboroti paydo bo’ldi: unda harf va raqamlarni kiritish uchun 4 ta klavisha va 1 ta manipulyator klavishasi bor. Har bir klavisha 5 ta harakat yo’nalishiga ega: chapga, o’ngga, oldinga, orqaga va pastga. Ishlashda qo’l panjasi maxsus chuqurlikda yotadi, klavishalarni esa faqat barmoq uchlari boshqaradi. Barcha klavishalarni quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin: Harf-raqamli klavishalar, ular raqamlarni va matnlarni kiritish uchun mo’ljallangan; Kursorni boshqarish klavishalari, bu guruhdagi klavishalar sonli qiymatlarni kiritish ekranda matnni ko’rib chiqish va taxrirlash uchun ishlatilishi mumkin; Maxsus boshqaruvchi klavishalar: registrlarni qayta ulash, dastur ishini o’zish, ekrandagi narsalarni bosishga chiqarish, SHK ning OT sini qayta yuklash va b.; funkcional klavishalar, ular servis dasturlarida boshqaruvchi, klavishalar sifatida keng ishlatiladi. Harf-raqamli klavishalar klaviaturaning markaziy qismini egallaydi. Klaviatura nazoratchisi q uyidagilarni amalga oshiradi:  klavishalar holatlarini skanerlash ( so’roqlash );  MP tomonidan klaviaturani ikki qo’shni so’roqlash orasidagi teng vaqtga 20 tagacha klavishaning aloxida kodlarini buferlash (vaktincha eslab kolish );  dasturlashtiriladigan tizimli jadvallar yordamida (klaviatura drayveri) klavishalarni bosish kodlarini (SCAN-kodlar) ASCII kodlariga uzgartirish;  SHKni ulanganda klaviaturani testlash (ishga layoqatliligini tekshirish). Klavishani bosganda va qo’yib yuborilganda klaviatura nazoratchisining buferli xotirasiga baytning ettinchi bitiga bosish va qo’yib yuborish kodi (mos ravishda 0 va 1) va baytning qolgan 7 ta bitiga klavishaning nomeri yoki uning SCAN-kodi keladi. Buferli xotiraga istalgan ma’lumot kelganda, klaviatura tomonidan yuzaga keltiriladigan apparatli uzishga so’roq yuboriladi. Uzilish

bajarilganda SCAN-kodi ASCII kodiga aylantiriladi va ikkala kod (SCAN-kod va ASCII-kod) mashina TeEQQ, sining moc maydonlariga yuboriladi, bunda qo’yib yuborish kodi bor bulganda, navbatdagi klavishani bosish vaktida qolgan hamma klavishalar qo’yib yuborilganligi tekshiriladi (bu Shift, Ctrl va Alt klavishalari bilan birgalikda ishlashni tashkil etish uchun kerak). Klaviatura nazoratchisi klavishali amalni avtomatik takrorlashni ham tashkil etadi: agar klavisha 0,5 s dan ortiqroq bosilsa, u holda doimiy oraliqlar orqali klavishalarni bosishni takroriy kodlari shunday yuzaga keltiriladiki, xuddi klavisha qaytadan bosilgandek bo’ladi. 5. SKANERLAR Skaner bu ma’lumotlarni qog’ozli hujjatdan bevosita EHM ga kiritish qurilmasidir. Matnlar, sxemalar, rasmlar, grafiklar, fotografiyalar va boshqa grafik axborotni kiritish mumkin. Skaner nusxa ko’chirish apparatiga o’xshab qog’ozli hujjatning tasviri nusxasini qog’ozda emas, balki elektron ko’rinishda yaratadi - tasvirning elektron nusxasi yaratiladi. Skanerlar hujjatlarni qayta ishlash elektron tizimining muxim bo’g’ini va istalgan «elektron stol» ning kerakli elementidir. O’z faoliyatining natijalarini fayllarga yozib va ma’lumotni kog’ozli hujjatlardan SHK ga obrazlarni avtomatik anglash tizimi orqali skaner yordamida kiritib, qog’o zsiz ish yuritish tizimini yaratishga amaliy qadam qo’yish mumkin. Skanerlar juda xilma-xildir va ularni bir qator belgilari bo’yicha tasniflash mumkin. Skanerlar oq-qora va rangli bo’ladi. Oq-qora skanerlar shtrixli va nimrangli tasvirlarni o’qishi mumkin. SHtrixli tasvirlar nim ranglarni, yoki boshqacha aytganda, qo’l rang darajalarini uzatmaydi. Nim rangli tasvirlar qo’l rangning 16, 64 yoki 256 darajalarini anglash va uzatish imkonini beradi. Rangli skanerlar oq-qora va rangli asl nusholar (originallar) bilan ishlaydi. Birinchi holatda ular ham shtrixli, ham nim rangli tasvirlarni o’qish uchun ishlatilishi mumkin. Rangli skanerlarda rangli RGB (Red-Green-Blue) modul ishlatiladi: skanerlanadigan tasvir aylanadigan RGB yorug’lik filtri yoki ketma-ket

yondiriladigan uchta rangli chiroqlar orqali yoritiladi; har bir asosiy rangga mos signal alohida qayta ishlanadi. Uzatiladigan ranglar soni 256 tadan 65536 tagacha (High Color standarti) va xatto 16,8 milliontagacha (True Color standarti) tebranishi mumkin. Skanerlarning o’tkazish qobiliyati tasvirning bir dyuymdagi ajratiladigan nuqtalar miqdori bilan o’lchanadi va 75 dan 1600 dpi gacha (dot per inch) bo’ladi. Konstruktiv jihatdan skanerlar dastaki va stolli bo’ladi. Stolli skanerlar, o’z navbatida planshetli, rolikli va proekcion bo’ladi. Shaffof tashuvchilardan tasvirni o’qiydigan slayd-skanerlar alohida ajralib turadi. Skanerlarning tiplari Dastaki Skanerlarning tuzulishi juda oddiydir: ular qo’l bilan tasvir bo’ylab siljitiladi. Ular yordamida bir marta o’tishda tasvir satrlarining ozgina miqdori kiritiladi (ularning qamrab olishi odatda 105 mm dan oshmaydi). Dastaki skanerlarda qayd qiluvchi chiroq bo’lib, u skanerlashning ruxsat etiladigan tezligi oshganligini operatorga bildirib turadi. Bu skanerlar kichik o’lchamli va past narxdadir. Skanerlash tezligi 5-50 mm/s (o’tkazish qobiliyatiga bog’liq). Masalan, Mustek GS-400L - oq-qora nim rangli, CG-8400T-rangli. Planshetli skanerlar eng ko’p tarqalgan; ularda skanerlovchi kallak asl nusxaga nisbatan avtomatik siljiydi; ular ham varaqli, ham risolalangan (broshyuralangan) hujjatlarni (kitoblarni) skanerlash imkonini beradi. Skanerlash tezligi: bir betga (A4 O’lchamli) 2-10 sekund. Masalan, rangli skanerlar: Mustek Paragon 1200, Epson ES 1200, HP Scan Jet 5 S va R, HP Scan Jet 11CX. Rolikli skanerlar eng avtomatlashtirilgandir; ularda asl nusxa skanerlovchi kallakka nisbatan avtomatik siljiydi, ko’pincha hujjatlar avtomatik beriladi, lekin skanerlanadigan hujjatlar faqat varaqli. Misol: Mustek SF-63 skaneri, tezligi bir betga 10 sekund. Proekciey skanerlar tashqi ko’rinishdan fotokattalashtirgichni eslatadi,lekin pastda skanerlanadigan hujjat yotadi, yuqorida esa skanerlovchi kallak joylashadi. Skaner malumotli hujjatni optik yo’l bilan skanerlaydi va olingan ma’lumotni fayl ko’rinishda kompyuter xotirasiga kiritadi. Slayd-skanerlar ham tuzulish jihatdan turlicha bo’ladi: planshetli, barabanli, proekciey va b. SHaffof asl nusxa 35 mm dan 300 mm gacha chiziqli o’lchamli to’g’ri to’rtburchak tomonlari ko’rinishiga ega. Tavsiflari bo’yicha

slayd-skanerlar eng yuqori sifatlidir: ularning o’tkazish qobiliyati odatda 2000 dan 5000 dpi gacha oraliqda yotadi. 7. PRINTERLAR Bosuvchi qurilmalar (printerlar) - bu qiymatlarni EHM dan chiqarish qurilmasi bo’lib, u ma’lumotning ASCII kodlarini ularga mos kelgan grafikli belgilarga (harflar, raqamlar, ishoralarga va sh.o’.) o’zgartiradi va bu belgilarni qog’ozda qayd etadi. Printer SHK TK, sining e ng rivojlangan guruhidir, ular-ning 1000 tagacha turli xil modifikaciyalari bor. Printerlar o’zaro quyidagi tavsiflar bo’yicha farqlanadi:  rangliligi (oq-qora va rangli);  belgilarni shakllantirish usuli (belgilarni bosuvchi va belgilarni sintezlovchi);  ish tamoyili (matricali, ternik (qizdirishga oid), purkagichli, lazerli);  bosish (zarbli va zarbsiz) va satrlarni shakllantirish (ketma-ket va parallel) usullari;  karetka kengligi (375 450 mm li keng va 250 mm li tor karetkali);  bosish satri uzunligi (80 ta va 132-136 ta belgi); belgilarni terish (ASCII belgilarini to’liq terishgacha) bosish tezligi;  o’tkazish qobiliyati va h.k. Bir qator guruhlarning ichida printerlarning bir nechta turlarini ajratish mumkin: masalan, SHK da keng ishlatiladigan belgilarni sintezlovchi matricali printerlar ish tamoyili bo’yicha zarbli, termografikli, elektrografikli, elektrostatik, magnitografikli va b. bo’lishi mumkin. Zarbli printerlar orasida ignali (matricali) lar e ng ko’p tarqalgan, lekin holi ham literli, shar ko’rinishli, gulbargli («moychechak» tipidagi) va b. uchrab turadi. Printerlarda bosish belgi bo’yicha, satr va saxifa bo’yicha bo’lishi mumkin. Bosish tezligi sekundiga 10-300 ta ishoradan (zarbli printerlar) sekundiga 500-1000 tagacha va xattoki sekundiga bir necha o’nlab (20 tagacha) saxifalargacha (zarbsiz

lazerli printerlar) oraliqda; o’tkazish qobiliyati millimetrda 3-5 nuqtadan millimetrda 30-40 nuqtagacha bo’ladi (lazerli printerlar). Matnli bosish uchun umumiy holda turlicha bosish sifati bilan tavsiflanuvchi quyidagi rejimlar bor: - xomaki bosish rejimi (Draft); - bosmaxonaniqiga yaqin bosish rejimi (NLQ - Near Letter Quality); - bosmaxonaniqi kabi bosish rejimi (LQ - Letter Quality); - yuqori sifatli bosish rejimi (SLQ - Super Letter Quality). Printerlar, odatda, ikki rejimda - matnli va grafikli rejimlarda ishlashi mumkin. Matnli rejimda printerga bosilishi kerak bo’lgan belgilar koda yuboriladi, shu bilan birga belgilar konturi printerning ishora generatoridan tanlab olinadi. Grafikli rejimda printerga tasvir nuqtalarining ketma-ketligi va joylashgan joyini aniqlovchi kodlar yuboriladi. Matnli rejimda printerlar odatda bir nechta shriftlarni va ularning turli ko’rinishlarini qullaydi, ularning ichida roman (yozuv mashinkasining mayda shrifti), italic (kursiv), boldface (yarim qora), expanded (cho’zilgan), elite (yarim siqilgan), condenced (siqilgan), pica (to’g’ri shrift - cicero), courier (kurer), san serif (yorilgan shrift san serif), serif (serif), prestige elite (prestij- e lita) va proporcionalli shrift (belgi uchun ajratiladigan maydon kengligi belgining kengligiga bog’liq bo’ladi) keng tarqalgandir. Printerni ruslashtirilganligi (milliylashtirilishi) maqsadga muvofiqdir - o’zining vositalari bilan rus harflarini - kirillicani bosishni ta’minlasin; aks holda SHK ga maxsus drayverlarni qo’shish talab etiladi. Ko’pgina printerlar grafikli ma’lumotlarni samarali chiqarishni (psevdografika belgilari yordamida) amalga oshirish imkomini beradi; bosishning servis rejimlari: qalin bosish, ikkilangan kenglikdagi bosish, ostita chizib bosish, yuqorigi va pastki indekslar bilan, ajratilgan bosish (har bir belgi ikki marta bosiladi) va ikki marta o’tib bosish (ikkinchi marta belgi ozgina surilib bosiladi); ko’p rangli bosish (100 tagacha turli xil rang va tuslar). Lazerli printerlar Lazerli printerlarda tasvirni shakllantirishning elektrografik usuli ishlatilib, bu usul shu nomdagi nusxa ko’chiruvchi apparatlarda ishlatiladi. Lazer o’ta ingichka yorug’lik nurini yaratish uchun xizmat qiladi, bu nur oldindan tayyorlab

quyilgan yorug’likka sezgir baraban sirtida ko’rinmaydigan nuqtali elektron tasvir konturini chizadi - elektr zaryad lazer nuri bilan yoritilgan nuqtalardan baraban sirtiga oqib tushadi. Elektron tasvir tushgandan keyin razryadlangan uchastkalarga yopishib qolgan bo’yoq, (toner) kukuni bilan bosish bajariladi - tonerni barabandan qog’ozga olib o’tiladi va tasvirni qog’ozda tonerni qizdirib, u erib ketguncha kotiriladi. Lazerli printerlar millimetrda 50 tagacha nuqtalarni va sekundiga 1000 tagacha belgilarni bosuvchi tezlikni ta’minlaydigan o’tkazish kobililiyatli eng yuqori sifatli bosishni ta’minlaydi. Rangli lazerli printerlar keng ishlatiladi. Masalan, Tektonik (AQSH) firmasining Phaser 550 lazerli printeri gorizontal bo’yicha ham, vertikal bo’yicha ham millimetrda 48 nuqtali o’tkazish qobiliyatiga ega; rangli bosish tezligi - minutiga A4 o’lchamli 5 bet, monoxromli bosish tezligi - minutiga 14 bet. SHK larga printerlar ham parallel, ham ketma-ket portlar orqali ulanishi mumkin. Parallel portlar Centronics tipidagi adapterlar orqali parallel ishlovchi (malumotni birdaniga baytlab qabul qiladigan) printerlarni ulash uchun (odatda bir vaqtning o’zida 3 tagacha printerni ulash mumkin) ishlatiladi. Ketma-ket portlar (2 dona) RS 232S (S2 birikish joyi) tipidagi adapterlar orqali ketma-ket ishlaydigan (ma’lumotni ketma-ket 1 bitdan qabul qiladigan) printerlarni ulash uchun xizmat qiladi. Ko’pchilik tez ishlovchi printerlar parallel portlarni ishlatadi. Tezkor printerlar shaxsiy buferli xotiraga ega bo’ladi, ular SHK bilan ma’pumotlarni almashishda ham, yuklanadigan shrifglarni saqlash uchun ham ishlatiladi. Matricali printerlarning xotirasi katta e mas - bir necha yuzlab kilobaytlargacha, purkagichli printerlarda bir necha megabaytlargacha va lazerli printerlarda bir necha o’nlab megabaytlargacha. Xulosa qilib shuni ta’kidlash kerakki, SHK larning eng ommaviy printerlarini Seiko Epson (YAponiya) firmasi (ularning ulushi kamida 30% ni tashkil etadi) ishlab chiqaradi. Xattoki IBM PC printerlarining standarti - Epson standarti mavjud. Printerni tanlashda quyidagi omillarni hisobga olish kerak:

 funkcional imkoniyatlar to’plami, ular bo’yicha printerni konkret masalani echish uchun qo’llanishligini baholash mumkin (bosilgan hujjatlar o’lchamlari, bajariladigan ishlar hajmi, ruslashtirilganligi, kerakli shriftlarning borligi va b);  rangli tasvirni shakllantirish imkoniyati;  tasvir sifati (O’tkazish qobiliyati);  ishlash ishonchliligi va qulayligi, servis;  tashuvchi, sarflanadigan materiallar, qurilmaga xizmat ko’rsatish, elektroenergiyani iste’mol qilish narxlarini o’z ichiga olgan ekspluataciya harajatlari;  printer narxi. 8. PLOTTERLAR Plotterlar (plotter, grafik quruvchilar) grafik axborotni (chizmalar, sxemalar, rasmlar, diagrammalar va b.) EHM dan qog’ozli yoki boshqacha ko’rinishdagi tashuvchiga chiqarish qurilmasidir. Plotterlar tasvirni shakllantirish tamoyillari bo’yicha ikki sinfga bo’linadi: • vektorli tipidagi plotterlar, ularda yozuvchi uzel qog’ozga nisbatan birdaniga ikkita koordinata bo’yicha siljishi mumkin va tasvir qog’ozda kerakli to’g’ri va egri chiziqlarni istalgan yo’nalishda bevosita chizib chiqish bilan yaratiladi; • rastrli tipdagi plotterlar, ularda yozuvchi uzel qog’ozga nisbatan faqat bir yo’nalishda bir vaqtning o’zida siljishi mumkin va tasvir qog’ozda satrma-satr ketma-ket tushiriladigan nuqtalardan shakllanadi. Ish tamoyili bo’yicha plotterlar peroli, purkagichli, lazerli, termografik, elektrostatik bo’ladi. Vektorli plotterlar faqat peroli bo’ladi, plotterlarning qolgan tiplari rastrlidir. Lazerli plotterlar Lazerli plotterlar (Laser Plotter) oraliq tashuvchi sifatida yarim o’tkazgich qatlami bilan qoplangan aylanadigan barabanni ishlatadi. Lazer nuri bilan zaryadlangan yarim o’tkazgich soholari kURO’ktonerni o’ziga tortadi, keyin uni baraban ostidan utayotgan qog’ozga ko’chiradi. Bundan keyin toner tushirilgan qog’oz qizdirgich orqali o’tadi, issiklik ta’siri ostida toner qizib yaxlitlanadi va qog’ozda qotiriladi (tipik elektrografik texnologiya). Lazerli plotterlarning afzalligi

yakqoldir: oddiy qog’ozni ishlatishi, tasvirning yuqori sifati (o’tkazish qobiliyati 800 dpi gacha) va tezkorliligi (50 mm/s gacha), shovqinsiz ishlashi va to’liq avtomatlashtirilganligi. Lekin ular qimmatdir. Rangli bosmaning principial imkoni bor, lekin bunda plotter narxi qimmatlashadi. Yaqinda potencial relefni barabanga tushirish uchun lazer nurini emas, balki nuqtali yarim o’tkazgichli yorug’lik diodlaridan qilingan (light emitted diod — LED) chizg’iyani ishlatuvchi lazerli plotterlar paydo bo’ldi, bu plotterni yanada oddiy va ishonchli qildi (bu LED-plotter deb ataladigan plotterlar). Ular ham nisbatan qimmat, lekin murakkab tizimlarda etarlicha jadal qo’llanilmoqda. Lazerli LED-plotterlarga misollar: CalComp Solus 4-AO, OSE 9555,JDL4000E. Plotterlar rulonli va planshetli bo’ladi, ularning ko’pchiligi yaxshi sig’imli ichki sozlangan xotira (2 dan 64 Mbaytgacha), displeyga ega, bir nechta (2—7 ta) qiymatlar formatini tanlash imkonini beradi, boshqa bir qator servis imkoniyatlariga ega. Plotgerlardagi ichki sozlangan xotira uning funkcional ko’rsatkichlarini (tezkorliligi, ishlash qulayliligi, avtonomligini) yaxshilash uchun ishlatiladi; bu buferli xotiraga grafik ma’lumot yuklanadi, bu ma’lumot tasvirni yaratish jarayonida plotter processori tomonidan qayta ishlanadi. Peroli plotterlar uchun bu xotira faqat uning avtonom ishlashini ta’minlaydi, rastrli plotterlar uchun esa u yana tezkorlik, o’tkazish qobiliyati va tasvir formatini ta’minlash uchun muhimdir. 9. DIGITAYZERLAR Digitayzer (digitaizer) yoki boshqachasiga grafikli planshet — bu asosiy vazifasi tasvirlarni raqamlab chiqish qurilmasidir. U ikki qismdan: asosdan (planshetdan) va asos yuzi bo’yicha siljiydigan ko’rsatish qurilmasidan (pero yoki kursordan) iborat. Kursor knopkasini bosilganda uning planshet yuzasidagi holati qayd qilinadi va koordinatalari kompyuterga beriladi.

Digitayzer foydalanuvchi yaratayotgan rasmni kompyuterga kiritish uchun ishlatilishi munin: foydalanuvchi perokursorni planshet bo’yicha olib yuradi, lekin tasvir qog’ozda paydo bo’lmasdan, balki grafik faylda qayd qilinadi. Digitayzerning ishlash tamoyili kursorning joylashgan joyini planshetga joylashtirilgan, qo’shni simlar orasila etarlicha katta qadamli (3 dan 6 mm gacha) ingichka simlar turi yordamida qayd qilishga asoslangan. Qayd qilish mexanizni ma’lumotlarni o’qish qadami to’rning qadamidan kichikroq bo’lishini ta’minlaydi (millimetrda 100 ta gacha chiziq). O’qish qadami digitayzerning o’tkazish (ajratish) qobiliyati deyiladi. Digitayzerning kompyuter bilan ma’lumot almashish tezligi operatorga bog’liq, lekin odatda qurilmaning sekundiga 100—200 ta nuqta darajali texnik imkoniyatlari bilan chegaralanadi. Digitayzerlar e lektrostatik va e lektromagnit bo’ladi. Elektrostatik digitayzerlarda kursor ostidagi to’rning elektrostatik potencialini lokal o’zgarishi qayd qilinadi, elektromagnitlarda esa kursor tur qabul qiladigan elektromagnit signalni nurlatadi. Elektromagnit digitayzer tashqi manbalar, masalan monitorlar yaratayotgan holaqitlarga sezgirdir. Digitayzerni tanlahda birinchi navbatda ko’rsatish qurilmasining qulayligi va ishonchliligiga ishonch hosil qilish kerak. Kerakli o’lchamdagi ishchi maydomini tanlash kerak — u 6x8 dyuymdan 44x62 dyuymgacha oraliqda bo’ladi. Kursor koordinatalarini uzatishning kerakli aniqligini baholash va uni digitayzerning o’tkazish qobiliyati bilan taqqoslash kerak. Va nihoyat, hamma kerakli dasturli ta’minot va xususan, drayverlarning borligiga ishonch hosil qilish lozim. Ko’rsatish qurilmasi Pero bitta, ikkita yoki uchta knopka bilan jixozlangan qurilmadir. Oddiy va pero uchini planshetga bosiladigan kuchlanishni aniqlaydigan perolar bor. Keyingi perolarni ko’pincha rassomlar ishlatadilar, negaki ular bosishning 256 ta gacha gradaciyasini qabul qila olishi mumkin (bosish darajasi chiziq qalinligiga, ranglar tusiga, ranglar palitrasiga ta’sir ko’rsatadi). Bunday imkoniyatlarni amalga oshirish uchun quyidagi dasturlar kerak: Adobe PhotoShope, Aldus PhotoStyler, Autodesk Animator Pro, Corel Draw va b. Kursorlar kamroq, odatda murakkab ilovalarda ishlatiladi, ular to’rtta, sakkizta, o’n ikkita, o’n oltita klavishali bo’ladi. Standart ravishda ikkitadan to’rttagacha klavishalar ishlatiladi, qolganlari dasturilovalarda, masalan, AutoCad da dasturlashtiriladi. Kursor shakllari juda turlichadir, hattoki sichqoncha

shakligacha bo’ladi. Kursorlar ham, perolar ham simli va simsiz bo’lishi mumkin. Oxirgi variant ishda qulaydir, lekin uning uchun batareyka bo’lishi va mos ravishda qo’shimcha xizmat ko’rsatish lozim bo’ladi. Digitayzer asoslari qattiq va egiluvchan bo’lishi mumkin, keyingisi kam og’irlikda, tashishda ixcham va arzonroqdir. Digitayzerlarga misollar: CalComp DrawingFlex 333641, 334841; GTCO Roil-up 2024R, 3036R, 3648R (hammasi egiluvchan); Cal Comp DrawingBoard 3400, Summa Grid, Kurta XLC, GTCO Super L22 (hammasi qattiq, katta formatli 1220x 1 524 mm gacha); CalComp Drawing Board III 34180, Hitachi Puma Pro, GTCO Ultima, Kurta XLP, Kurta XLT, SummaSketch III (hammasi qattiq, A3 formatli). 10. AXBOROTNI UZATISH TIZIMLARI Ma’muriy boshqaruv tizimlarida axborot, ma’lumotli hujjatlarni chopar bilan (yoki pochta orqali) etkazish (tashish) yo’li orqali ham, aloqa kanallari bo’yicha axborotni uzatishning avtomatlashtirilgan tizimidan foydalanib ham uzatiladi. Hujjatlarni qo’lda ko’tarib borish va mexanik tashish muassasalarda ma’lumotlarni uzatishning keng tarqalgan usulidir. Bu usulda kapital harajatlar minimal bo’lgani holda, hujjatlarda oldindan qayd qilingan va uni bevosita qayd qilish punktlarida nazorat qilingan ma’lumotlarning uzatilishini to’liq ta’minlaydi. Uzatish tezkorligi (tezligi) juda past va uncha ham talabchan bo’lmagan foydalanuvchinigina qanoatlantirishi mumkin. Axborotni tezkor uzatish uchun ma’lumotlarni uzatishning avtomatlashtirilgan sistemalari - ma’muriy-boshqaruv aloqa tizimlaridan foydalaniladi. Axborotni uzatish uchun xizmat qiladigan vositalar to’plamini axborotlarni uzatish tizimi (UT) deb atayniz. Axborotni manbai va iste’molchisi uzatish tizimining abonentlaridir. Abonentlar sifatida EHM, axborotni saqlash tizimlari, turli xil datchiklar va bajaruvchi qurilmalar hamda odamlar misol qilib keltirilishi mumkin. UT strukturasi tarkibida quyidagilarni ajratish mumkin: • uzatish kanali (aloqa kanali); • axborotni uzatkich; • axborotni qabul qilgich.

Uzatkich abonentdan kelayotgan axborotni aloqa kanali bo’yicha uzatiladigan signalga aylantirish uchun qabul qilgich abonentga kelayotgan signalni qaytadan xabarga aylantirish uchun xizmat qiladi. Ideal holatda uzatishda uzatilayotgan va olinayotgan xabarlar orasida bir qiymati moslik bo’lishi kerak. Lekin aloqa kanalida paydo bo’ladigan holaqitlar ta’sirida qabul qilgich va uzatkichda bu moslik buzulishi mumkin va unda ma’lumotlarni to’g’ri (haqqoniy) uzatilmaganligi to’g’risida so’z yuritiladi. Axborotni uzatish tizimining asosiy sifat ko’rsatkichlari quyidagilardir: • o’tkazish qobiliyati; • haqqoniylik; • ishonchlilik. Axborot uzatish tizimining o’tkazish qobiliyati - birlik vaqt oralig’ida tizim bo’yicha uzatilishi mumkin bo’lgan eng katta nazariy erishiladigan ma’lumot miqdoridir. Tizimning bu qobiliyati uzatkichdagi va qabul qilgichda axborotni o’zgartirish tezligi bilan va aloqa kanali bo’yicha axborotni uzatishning aloqa kanali va signalni fizik xossalari orqali aniqlanadigan yo’l quyiladigan tezligi bilan belgilanadi. 11. ALOQA KANALLARI Aloka kanallari (AK) istalgan axborot uzatish tizimining, umumiy bo’g’imidir. Fizik tabiati bo’yicha aloqa kanallari quyidagilarga bo’linadi: • mexanik - axborotning moddiy tashuvchilarini uzatish uchun ishlatiladi; • akustik - tovushli signal uzatiladi; • optik - yorug’lik signali uzatiladi; • elektr - elektr signal uzatiladi. Elektr va optik aloqa kanallari quyidagicha bo’lishi mumkin:  Simli, signallarni uzatish uchun fizik o’tkazgichlar (elektr simlar, kabellar, svetovodlar va b.) ishlatiladi;  Simsiz (radiokanallar, infraqizil kanallar va b.), signallarni uzatish uchun efir bo’yicha tarqaladigan elektromagnit to’lkinlardan foydalaniladi. Uzatilayotgan axborotni tasvirlash shakli bo’yicha aloqa kanallari quyidagicha bo’ladi:

 analogli (uzluksiz ) - axborot analog kanallar bo’ylab uzluksiz shaklda tasvirlangan, ya’ni biror fizik kattalikning uzluksiz qiymatlari qatori ko’rinishida uzatiladi;  raqamli - axborot raqamli kanallar bo’yicha u yoki bu fizik tabiatdagi raqamli (diskret, impulsli) signallar ko’rinishida uzatiladi; Axborot uzatilishining mumkin bo’lgan yo’nalishlariga bog’liq ravishda quyidagi aloqa kanallari bo’ladi:  sinileksli - axborotni faqat bir yo’nalishda uzatishga imkon beradi;  yarim dupleks - axborotning to’g’ri va teskari yo’nalishlarda galma-gal uzatilishini ta’minlaydi;  dupleksli - axborotni bir vaqtning o’zida ham to’g’ri, ham teskari yo’nalishlarda uzatishga imkon beradi. Koaksial kabel dielektrik bilan qoplangan va ekranlovchi himoya qobiqli ingichka nis o’tkazgichlardan o’ralib eshilgan nis o’tkazgichdan (simdan) iborat. Koaksial kabel bo’yicha ma’lumotlarni uzatish tezligi etarlicha yuqoridir (300 Mbit  s gacha), lekin u bilan ishlashda ma’lum bir noqulayliklarni va uning sezilarli narxini hisobga olgan holda, uni ma’lumotlarni uzatish tarmoqlarida ishlatish har doim ham tavsiya etilavermaydi. Optik tolali kabel himoya kobigiga joylashtirilgan va qattiq to’ldiruvchi bilan qoplangan bir necha mikron diametrli shishali yoki plastik tolalardan Tashkil topgan. Optik tolali kabel bo’yicha tarkatilayotgan yoruklik eurining manbai elektr signallarni optik signallarga o’zgartiruvchi svetodioddir. Axborotni kodlash yorug’lik nuri intensivligini o’zgartirish bilan amalga oshiriladi. Tola bo’yicha yorug’lik nurini uzatishning fizik asosi nurning tola devorlaridan to’liq ichki qaytish tamoyiliga asoslangan, u signalning minimal so’nishini, tashqi elektromagnit maydonlardan yuqori darajadagi himoyalanishini va yuqori uzatish tezligini ta’minlaydi. Ko’p sondagi tolalarga ega bo’lgan optik tolali kabel bo’ylab ulkan miqdordagi xabarlarni uzatish mumkin. Kabelning boshqa uchidagi qabul qiluvchi asbob yorug’lik signallarini elektr signallariga aylantiradi. Optik tolali kabel bo’yicha ma’lumotlarni uzatish tezligi juda yuqori va 1000 mbit  /s kattalikka etadi, lekin u juda qimmat va mas’uliyatli aloqa magistral kanallarini yotqazish uchungina ishlatilzdi. Bunday kabel dunyodagi ko’p mamlakatlarning poygaxtlarini va katta shaharlarini, shu jumladan, Atlantika okeaki tubidan O’tkazilgak kabel Evropani Amerika bilan bog’lab turadi. Optik tolali kabel Sankt- Peterburg shaxrini Moskva bilan, Pribaltika va Skandinaviya mamlakatlari bilan

bog’laydi, bundan tashqari, u metro tonnellaridan o’tkazilgan va shaharning hamma tumanlarini bog’lab turadi. Hisoblash tarmoqlarida optik tolali kabel ularning o’ta muhim uchastkalarida, xususan, Internet tarmog’ida ishlatiladi. Optik tolali kabellarning imkoniyatlari haqiqatan ham cheksizdir: bitga yo’g’on magistral optik tolali kabel bo’yicha bir vaqtning o’zida bir necha yuz ning telefon kanallarini, bir necha ning videotelefon kanallarini va ningta yaqin televizion kanallarni tashkil etish mumkin. Simsiz aloqa kanallarining xalaqitlardan himoyalanganligi yomon, lekin foydalanuvchiga maksimal chaqqonlikni va hozirjavoblikni ta’minlaydi. Hisoblash tarmoqlarida ma’lumotlarni uzatish uchun simsiz aloqa kanallari an’anaviy kabelli texnologiya qiyin bo’lgan yoki umuman imkon bo’lmagan joylarda ishlatiladi. 12. MODEMLAR MODEM (MOdulyator-DEModulyator) - aniq bir aloqa kanalida ishlatish uchun qabul qilingan signallarni to’g’ri (modulyator) va teskari (demodulyator) o’zgartirish qurilmasidir. Eng avvalo modem quyidagi vazifalarni bajarish uchun mo’ljallangan:  uzatishda: keng polosali impulslarni (raqamli kodni) tor polosaliga (analog signallarga) o’zgartirish;  qabul qilishda: qabul qilingan signalni holaqitlardan filtrlash va detektorlash uchun, ya’ni tor polosali analogli signalni raqamli kodga teskari o’zgartirish. Ma’lumotlarni uzatishda bajariladigan o’zgartirish odatda ularning modulyaciyasi bilan bog’langan. Modulyaciya - bu signalning biror parametrini aloqa kanalida (modulyaciya qilinadigan signalni) uzatilayotgan ma’lumotlarning joriy qiymatlariga mos ravishda (modulyaciya qiladigan signalni) o’zgartirishdir. Demodulyaciya - bu modulyaciya qilingan signalni (balki aloqa kanalidan o’tish paytida halaqitlar bilan buzilgan signalni) modulyaciya qiladigan signalga teskari o’zgartirishdir. Zamonaviy modemlarda ko’pincha modulyaciyaning uchta turi ishlatiladi: • chastotali - FSK (Frequence Shift Keying); • fazali - PSK (Rpake Shift Keying);

• kvadraturali amplitudali - QAM (Quadrature Amplitude Modulation). Chastotali modulyaciyada modulyaciya qilinadigan signalning (uzatilayotgan ma’lumotlarning) joriy qiymatlariga mos ravishda fizik signalning (odatda sinusoidali) chastotasi o’zgaradi, bunda uning amplitudasi o’zgarmaydi. Eng sodda holda ma’lumotlar bitining 1 va 0 qiymatlariga, ma’lumotlarni uzatishning birinchi bayonnomalari V.21 da qabul qilingani kabi, chastotaning ikkita qiymati mos keladi, masalan, 980 Gc va 1180 Gc. CHastotali modulyaciya holaqitlarga juda turg’undir, uzatishda signalning faqat amplitudasi buziladi. Modemlarning turlari Ko’pgina modemlar ma’lumotlarni uzatish jarayonini ta’minlashdan tashqari, telekommunikaciya tizimlarida bir qator boshqa foydali vazifalarni ham bajaradi, jumladan: • tovushni raqamlash va raqamlangan tovushni qayta tiklash operaciyalari; • faksimil axborotlarni qabul qilish va uzatish; • chiqarayotgan abonentning nomerini avtomatik aniqlash (NAA); • avtojavob beruvchi va elektron kotib vazifalari va b. Shuning uchun zamonaviy modem modulyaciya va demodulyaciya qurilmalaridan tashqari (ba’zida esa ular bilan birga) modem ishini boshqaruvchi maxsuslashgan mikroprocessor, tezkor va doimiy xotira, modemning ishlash rejimlari va ishlatilayotgan aloqa kanalining tavsiflari to’g’risidagi tovushli va yorug’likli xabarlash elementlariga egadir. Doimiy xotira ta’minot (tok manbai) uzilganda modem konfiguraciyasini saqlash uchun ishlatiladi va ko’pincha qayta dasturlanishi mumkin. Sanoatda ishlab chiqarilayotgan modemlar quyidagicha farqlanadi: • konstrukciyasi bilan - avtonom va apparatura ichiga qurilgan; • aloqa kanalli interfeys bilan - kontakgli va kontaktsiz (audio); • vazifasi bilan - turli xil aloqa kanallari va tizimlari uchun, masalan, faqat ma’lumotlarni uzatish tizimi uchun - modemlar, ma’lumotlarni va fakslarni uzatish tizimi uchun - faks-modemlar ( haqiqatan ham, butunda ko’plab firmalar faks-modemlarni ishlab chiqarmoqda, faksli vazifasi bo’lmagan «toza» modemlar, amalda ishlab chiqarilmayapti); • uzatish tezligi bilan - telefon aloqa kanallari uchun TTXMK bayonnomalari standartiga mos keluvchi ma’lumotlarni uzatish tezliklari standarti (shkalasi)

mavjuddir; u quyidagi tezliklarni o’z ichiga oladi (bit  s da): 300, 600, 1200, 2400, 4800, 9600, 12000, 14400,16800,19200, 28800, 33600 , 56000. Oldin modemlarning har biri alohida tezlikda ishlash uchun ishlab chiqarilgan; zamonaviy modemlar universaldir: ularning ba’zilari ( masalan, MT1932, MT 2834 va b.) ham kommutaciya qilinadigan, ham kommutaciya kilinmaydigan aloqa kanallari bilan ishlashi mumkin; aytilgan tezliklar shkalasining deyarli hammasini o’z ichiga oladi; modem va faks-modem rejimlariga ega. Modemlarni konstruktiv turlari, ya’ni avtonom va apparatura ichiga qurilgan turlariga birmuncha batafsilroq to’xtalaniz. Avtonom modemlarni ko’pincha Tashqi, apparatura ichiga mos qurilgamini esa ichki modem deb ataladi. Ichki modem qurilma ichki platasining raz’yoniga quyiladigan plata ko’rinishga ega, masalan, kompyuter tizimi platasi ISA interfeysining slotiga va telefonli aloqa liniyasiga ulash uchun RJ-11 tipidagi evrorazyomga ham ega. Tashqi modem - bu odatda katta bo’lmagan quticha ko’riiishdagi mustaqil konstrukcya bo’lib, u manba - bloki, apparaturaga (kompyuterni ketma-ket portiga - RS-232) va telefon kanaliga (RJ-11 raz’yoni) ulash uchun razgyomlar va indiketorli panel bilan jihozlangan. 13. VIDEOALOQA Butun jahon ko’rgazmasidagi 60-yillarning reklama roligi. Orasta kiyingan uy bekasi — kechki ko’ylakda va baland poshnalarda, o’zining superavtomatlashtirilgan oshxonasidan chiqmasdan, videotelefon bo’yicha mebel tanlaydi, tushlikka yangi uzilgan mevalarni sotib oladi yoki dugonasining yangi taroshlangan sochini tanqid qiladi. Afsus, hali hatto butunda bunday imkoniyatlarni amalga oshirish juda qiyindir. Lekin yaqin kelajakdachi? Hamkor bilan videotelefonda so’zlashuv olib borish, ya’ni o’zi hamsuxbatini ko’rib turib gaplashish, bugungi kunda haqiqatdir, qaerdadir esa har kungi odatdir. Bir nechta foydalanuvchilarning guruh tarkibida hujjatlar va ilovalar bilan yoki uydagi ofislardan uzoqlashgan muloqatni ishlatganda birgalikdagi masofadan turib ishlashni tashkil qilish ham haqiqatdir (bu usul mutaxassislarni uydagi mexnatidan keng foydalanayotgan firmalarda samarali ishlatilmoqda). Videoaloqa bo’yicha

konsiliumlar, o’zaro maslaxatlar, seminarlarni o’tkazish, kerakli grafikli va videomateriallarni namoyish qilib, masofadan turib o’qitish haqiqatdir va h.k. Videoaloqa tizimlarida juda ko’p narsalar mumkin va haqiqatdir. Lekin qiyinchiliklar ham bor, ayniqsa videokonferenciyalar o’tkazishda muammolar tug’iladi, lekin aynan shu videokonferenciyalar hozir videoaloqaning eng rivojlanadigan va iqtisodiy maqsadga muvofiq varianti sifatida ko’rib chiqilmoqda. 14. FAKSIMIL ALOQA Butun tijorat tez rivojlanib borayotganda faksimil aloqa oddiygina raqobatga bardosh berib turish uchun ham kerak, bu erda muvaffaqiyatga erishish to’g’risida gapirmasa ham bo’ladi. Agar siz kontraktni (shartnomani) darhol yubora olmasangiz, u holda buyurtmachini yo’qotishingiz mumkin. Agar siz yangi eskizni u tayyor bo’lishi bilanoq darhol namoyish eta olmasangiz, mijozni yo’qotishingiz mumkin. Buyurtmachilar va mijozlarga kerakli hujjatlar darhol kerak va bu muammoni tezkor, oddiy va qimmat bo’lmagan faksimil aloqa bilan hal etish mumkin. Faksimil aloqa oddiy pochta yoki kurer xizmatidan tezkorgina emas, balki u deyarli barcha holatlarda juda arzon hamdir. (adolat yuzasidan shuni ta’kidlash lozimki, so’nggi yillarda faksimil aloqaga jiddiy raqobatni elektron pochta — «E-mail» yaratmoqda). Faksimil aloqa (facsimile communication) — qo’zg’almas tasvir va matnlarni masofadan turib uzatish jarayonidir; uning asosiy vazifasi hujjatlarni jo’natuvchining qog’ozli varaqlaridan oluvchining qog’ozli varaqlariga uzatishdan iboratdir; bunday hujjatlar sifatida matnlar, chizmalar, rasmlar, sxemalar, fotoso’ratlar va sh.o’. bo’lishi mumkin. Aslini olganda, axborotni faksimil uzatish usuli hujjatlarni masofadan turib nusxasini ko’chirishdir. Faksimil aloqani oldin fototelegraf aloqa deyilar edi, lekin TTXMK ning tavsiyalari bo’yicha «fototelegraf aloqa» atamasini faqat yarim ochiq rangli tasvirlarni uzatish tizimi uchungina qo’llash kerak; yanada umumiyrog’i «faksimil aloqa» atamasidir, u ham yarim ochiq, rangli, ham shtrixlangan hujjatlarni uzatish tizimlariga xosdir. Faksimil aloqa asosiga elektr signallarni vaqt oralig’dagi ketma-ketliklarini uzatish usuli quyilgan bo’lib, bu signallar uzatilayotgan hujjatning ayrim

elementlarini yorqinligini harakterlaydi. Uzatilayotgan tasvirni elementlarga yoyib chiqishni yoyish, bu elementlarni ko’rib chiqish va uqishni esa skanerlash deyiladi. Faksimil aloqaning muxim afzalligi uzatishning to’liq avtomatlashganligi bo’lib, bunga qog’ozli hujjat-manbadan ma’lumotni o’qish va qog’ozli hujjat-qabul qiluvchida ma’lumotni qayd qilish kiradi. Faksimil aloqani tashkil etish uchun faksimil apparatlar (telefakslar) va aloqa kanallari ishlatiladi: hammadan ko’proq telefon kanallardan, kamroq integral servisli (ISDN) raqamli kanallari va aloqa radiokanallardan foydalaniladi. Faksimil aloqa standartlari va rejimlari Faksimil aloqada turli xil ma’lumotlarni uzatish standartlari va ajratish qobiliyati rejimlari (faqat eng mukammal telefakslardagina ta’minlanadi) ishlatiladi. Xalkaro tasnifga muvofiq xabarlar uzatish standartlarining 4 ta guruhi mavjud bo’lib, ular jadvalda keltirilgan. Faksimil axborotni telegraf aloqa kanali bo’yicha uzatish tezligi 4800— 28800 bit/s oraliqdarda yotadi (TTXMK V.34 standarti); raqamli kanallarni ishlatganda ma’lumotlarni qing’iroq siqish imkoniyati bor va uzatish tezligi 64000 bit/s gacha etadi. Faksimil xabarlarni uzatish standartlari Xabarlarni uzatish standarti A4 Hujjatlarni yzatish vaqti (210x297),s Ajratish qobiliyati, mm da nuqtalar Analogli chastota - modulyacitalangan signallar 360 gacha 4tadan Analogli ampletuda- modulyacilangan signallar 180 gacha 4tadan Axborotni siqib raqamli kodlash 60 gacha 7-9 Yuqori tezlikni raqamli uzatish 5-10 16 gacha Faksimil apparatlari ma ’ lumotlarni uzatish tezligini , agar qabul qilayotgan telefaks yoki aloqa kanali yuqori darajali xalaqitlarga ega bo ’ lsa , avtomatik o ’ rnatishi mumkin . Bu holatlarda odatda boshida maksimal o ’ rnatilgan uzatish tezligi , qabul qilayotgan telefaks tasdiqlagan axborotlarni ishonchli qabul qilishga e rishmagunga qadar pasayadi ( uzatish seansi boshida uzatayotgan telefaks maxsus signal yuboradi ; qabul qilayotgan apparat bu signalni tushunganidan keyin , axborotni qabul qilganlik xabarini yuboradi ).

Masalan , A 4 o ’ lchamdagi matnli hujjatni uzatish vaqti , uzatish tezligi 9600 bit / s bo ’ lganda , 20 sekundni tashkil etadi , lekin aloqa kanalining sifati pastligi tufayli uzatish tezligi 4800 bit / s gacha pasaysa , hujjatni uzatish vaqti ikki marta ortadi , tezlik 2400 bit / s bo ’ lganda esa 4 marta ortadi , ya ’ ni hujjat 1 minutdan ortiqroq vaqt davonida uzatiladi . Faksimil apparatlar ishlatadigan ajratish qobiliyati rejimlari: • Standard — oddiy, ajratish qobiliyati 100x200 dpi; • Fine (high) — sifatli (yuqori), ajratish qobiliyati 200x200 dpi; • Superfine (super high) — yuqori sifatli (o’ta yuqori), ajratish qobiliyati 400x200 dpi; • Halftone (Photo) — yarim ochiq, rangli (fotorejim), qo’l rangning 64 tagacha (darajasi). Yuqorida aytilganlarni tushuntiramiz. Faks-hujjatning to’la satri qog’oz varaqa eni 210 mm bo’lganda 1600 ta elementdan tashkil toptan, ya’ni faksning ajratish qobiliyati satr bo’ylab (gorizontal bo’yicha) deyarli har doim 1 dyuymga 200 ta element (nuqtalar) yoki 200 dpi (dot per inch — dyuymda nuqtalar; 1 dyuym 25,4 mm) — 1 ta element taxminan 1/8 mm joy oladi. Oddiy rejimda qog’ozning siljish qadami 1/4 mm ni tashkil etadi (vertikal bo’yicha ajratish qobiliyati 100 dpi); sifatli rejimda — qadam 1/8 mm ni tashkil etadi (ajratish qobiliyati - 200 dpi). Yukori sifatli rejim ishlatilayotgan faksapparatga bog’liq ravishda 300—400 dpi ajratish qobiliyatiga ega. Yarim ochiq rangli rejim qo’l rang tuslarini uzatishni ta’minlaydi va kerak bo’lganda yarim ochiq rangli fyutoso’ratlarni yoki rasmlarni uzatish uchun ishlatiladi. «qo’l rangni darajalash» yarim ochiq rangni tasvirlash imkoniyatini belgilovchi muxim kattalikdir. Fotoso’ratlar, rasmlar, reprodukciyalar, rangli hujjatlar oq-qora tasvirda uzatilishi mumkin va telefaks qo’l rang shu darajalashni (yarim ochiq rang, tuslarni) qanchalik ko’p miqdorda shakllantira olsa, uzatilgan tasvirning sifati shunchalik yuqori bo’ladi. Shuni inobatga olish kerakki, ajratish qobiliyatining qanchalik sifatli rejimi qabul qilinsa, hujjatdan o’qilayotgan nuqtalarning soni shunchalik ko’p bo’ladi va butun hujjatni o’qib chiqishga shunchalik ko’p vaqt talab qilinadi. Ma’lumotlarni fine rejimida uzatish standard rejimiga nisbatan uzatish vaqtini taxminan ikki

marta uzaytiradi, superfine rejimi esa bu vaqtni 4 marta o’zaytiradi; halftone rejimida uzatish vaqti standart rejimga nisbatan eng kanida 8 marta kattadir. Umuman olganda, bir varaq hujjatni uzatishga sarflangan vaqt bu varaqning o’lchamlari, undagi tasvir harakteri, uzatish tezligi va o’tkazish tezligi rejimiga bog’liq. Faksimil aloqa, agar EHM faksmodem bilan jixozlangan bo’lsa, uzatilayotgan axborotni EHM ga avtomatik kiritish uchun ishlatilishi mumkin. 15. FAKSIMIL APPARATLAR Faksimil apparat uchta asosiy qismdan tuzilgan:  qog’oz varag’idagi xabarni o’qish va uni apparatning elektron qismiga kiritishni ta’minlaydigan skaner;  xabarni oluvchiga uzatish va boshqa abonentdan xabarni qabul qilishni ta’minlaydigan uzatuvchi-qabul qiluvchi qims (odatda modem);  qabul qilingan xabarni rulonli yoki oddiy qog’oz varag’iga chop etuvchi printer. Hozirgi vaqtda ishlab chiqarilayotgan faksimil apparatlar tasvirlarni ifodalash turi, yoyish turi va ajratish qobiliyati bilan farqlanadi. Tasvirlarni ifodalash turi bo’yicha (ishlatilayotgan printer turi bo’yicha) faksimil apparatlar quyidagilarga bo’linadi:  termografik (Xerox 7235, Canon Fax-T20, Panasonic KX-F130B);  ingichka oqimli (Panafax UF-305, Panafax UF-321); lazerli (Panafax UF-755, Canon Fax 850, Xerox 7041);  elektrografik (Panasonic KX-F1000B, Panasonic KX-F1100B);  fotografik (Neva);  elektrokimyoviy (Beryozka);  elektromexanik (SHtrix). Ko’pchilik zamonaviy faksimil apparatlar termografik tipdagidir: ular qimmat emas va etarli yaxshi tavsiflarga ega: ajratish qobiliyati mm da 7—10 ta nuqta, 16—32 darajali qo’l rangni uzatishi mumkin, ko’pincha 9600 bit/s li modem bilan jixozlanadi; lekin ularda vaqt o’tishi bilan sarg’ayib ketadigan maxsus qimmat turadigan termoqogoz ishlatiladi.

Telefaksda termochop etishning ishlash principi. Uzatilayotgan hujjatdagi oq va qora nuqtalarning almashinishib turishi tug’risidagi aloqa kanali bo’yicha kelgan ma’lumotlar mos ravishda Kuchsiz va kuchliroq elektr signallari ko’rinishida bo’lib, termoqog’oz bilan kontaktda bo’lgan qizdiruvchi elementlar chizg’ichiga beriladi. Yanada kuchli signalni olgan termoelementlar qiziydi va u bilan kontaktda turgan qog’oz uchastkalarining qorayishiga olib keladi. Termoelementlar sovigandan keyin termoqog’oz bir qadam oldinga suriladi va tasvirni keyingi qatorda shakllanishi amalga oshiriladi. Bunday cikl bir necha millisekund davom etadi, bu esa yuqori tezlik bilan chop etishni ta’minlaydi. Lazerli faksimil apparatlar yaxshi tavsiflarga ega: ajratish qobiliyati 1 mm da 16 ta nuqtagacha va 64 ta kul rang darajasi, 14400 bit/s li modemlar bilan jixozlanadi, lekin ular sezilarli darajada qimmatdir. Faksimil apparatda ishlash Faksimil xabarni (faksni) qabul qilish, uzatish va hujjatni nusholashni oddiy va keng tarqalgan Xerox 7210 faksimil apparati misolida ko’rib chiqamiz. Faksimil axborotni qabul qilish Agar faksimil apparat ulangan va qog’oz bilan ta’minlangan bo’lsa, u holda u kelgan faksni avtomatik rejimda sizning xech qanday aralashuvingizsiz qabul qiladi. Sizning qiladigan ishingiz faksni rulondan kesib olish yoki apparat kesuvchi qurilma bilan jixozlangan bo’lsa, undan chiqqan faksni olish bo’ladi. Agar faksimil apparat o’chirilgan bo’lsa, sizga esa telefon bo’yicha qo’ng’iroq qilib faksni qabul qilishni so’ralsa, u holda qog’oz borligini tekshirish va apparatni ulash lozim (START knopkasini bosish kerak). Faksimil axborotni uzatish Eng avvalo uzatiladigan hujjatni e’tibor bilan tayyorlash lozim. Uzatilayotgan hujjat o’lchamini sizning uzatayotgan apparatingiz va qabul qilayotgan faksapparat imkoniyatlari bilan moslashtirish kerak. Agar hujjat o’lchani apparatingiz imkoniyatlaridan kattaroq bo’lsa, uni masshtabli nushalash yo’li bilan kichraytirish, yoki qismlarga bo’lish va har bir

qismni alohida nusholash kerak yoki oddiygina qilib alohida qismlarga bo’lish, keyin esa qismlar bo’yicha uzatish kerak. Xususan, Xerox 7210 telefaksi kengligi 216 mm gacha va uzunligi 1500 mm gacha bo’lgan hujjatlarni uzatish imkonini beradi. Qabul qilayotgan faksapparat imkoniyatlari bilan qabul qilinayotgan hujjatning maksimal uzunligini moslashtirish kerak: ba’zi bir tipdagi apparatlarda bu uzunlik cheklangandir va agar bunday apparatga juda ham uzun hujjat uzatsangiz, u holda hujjat to’liq qabul kilinmaydi. Standart A4 o’lchamli hujjatlar (210x297 mm) amalda istalgan telefaksda qabul qilinadi, shuning uchun hujjatlarni aynan shunday standart o’lchamda uzatishga harakat qiling. Qog’oz sifatiga ham e’tibor berish talab etiladi: rijimlangan qog’oz, juda qalin yoki aksincha, juda yupqa qog’oz hujjatning tiqilib qolishi yoki ezilishiga olib kelishi mumkin. Uzatilayotgan hujjatda begona narsalar: kiskichlar, changaklar, knopkalar va sh.o’., bor-yo’qligini diqqat bilan tekshirish tavsiya etiladi, ular faqat hujjatnigina emas, balki faksimil apparatning o’zini ham buzib qo’yishi mumkin. Uzatishga tayyorlangan hujjatni matmini pastga qaratib kirish ariqchasiga qo’yish va yo’naltirgichni hujjat kengligi bo’yicha sozlash kerak. Ko’pchilik faksapparatlar 5-10 ta va undan ko’p varag’ni avtouzatkichiga ega, shuning uchun tayyorlangan hujjatlarni unchalik ko’p bo’lmagan to’plamini birdaniga qo’yish mumkin. Xerox 7210 apparatida uzatuvchi ariqchaga birdaniga 5 varaqni qo’yish mumkin. Uzatish sifati rejimlarini o’rnatish tavsiya etiladi:  agar hujjat juda ham och rangda bo’lsa, LIGHT knopkasini bosish kerak;  ajratish qobiliyatining tanlangan rejimi knopkasini bosish kerak, bunda yuqori sifatli rejimlarni tanlashni suiiste’mol qilmaslik kerak, negaki ular katta uzatish vaqtini talab etadi;  odatda standard rejimlari bilan chegaralanish tuda etarlidir, kichik detallarga ega bo’lgan hujjatlar uchun esa fine rejimi kifoya. Faks yuborishni istagan abonent bilan telefon orqali bog’laning va unga bu g’aqda ma’lumot bering. Trubkada faks xabarini paydo bo’lishini kutib, START knopkasini bosing va telefon trubkasini joyiga qo’ying.

Agar abonentingizning faksapparati ulanganligiga ishonsangiz, telefon trubkasini ko’tarmasdan uning telefon nomerini terib, START knopkasini bosishingiz mumkin. Agar abonent nomeri tezkor terish klavishasida eslab qolingan bo’lsa, u holda bu klavishani bosib, qabul qilayotgan tele-faks nomerini kiritishingiz mumkin. Hujjatlarni nushalash Hujjatlarni nusholash uchun:  nusxa olinayotgan hujjat qog’ozining sifatini va hujjatda begona elementlar yo’qligini tekshiring;  telefaks qog’oz bilan ta’minlanganligini tekshiring va agar yo’q, bo’lsa qog’oz bilan ta’minlang;  nusxa olinayotgan hujjatni kirish ariqchasiga matmini pastga qaratib qo’ying;  COPY knopkasini bosing;  tayyor nusxani uzib oling yoki oddiygina oling. Shuni nazarda tutingki, termografik faksapparatlarda hujjatlarni nusholash iqtisodiy tomondan foydali emas (juda ham qimmat qog’oz).

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Skott Myuller «Модернизация и ремонт ПК» Izd - vo « Piter », 2001. 2. A . Jarov , «Железо» IBM 2000 Moskva : « MikroArt » 3. Borzenko A . « IBM PC устройство, ремонт и модернизация» M . 1995. 4. Web - server jurnal Komp`yuterra http://www.computerra.ru 5. A.Myachev « Периферийные устройства ЭВМ » Zaochniuy institut CP VNTO priborostroeniya . Moskva 1988. 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Elеktron hisoblash mashinalarning yaratilish tarixi. Shaxsiy kompyutеrlarning axborotni kiritish va chiqarish qurilmalari

Shaxsiy kompyuterlarning interfeyslari

Grafika. C++ da kiritish chiqarish operatorlari va arifmetik amallar

Faksimil aloqa

Axborot va zamonaviy aloqa tizimlari