Faksimil aloqa - Информатика и ИТ - Рефераты

Faksimil aloqa

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

330.5 KB

Faksimil aloqa Reja: 1. Faksimil aloqa standartlari va rejimlari 2. Shaxsiy kompyuterlar 3. Hisoblash mashinalari va ularning tasnifi 4. Shaxsiy kompyuterning asosiy bloklari va ularning vazifalari

«Barcha madaniylashgan insoniyat fakslarni yozayotgan, imzolayotgan va o’qiyotganlarga, bu fakslarni uzatayotgan va qabul qilayotganlarga va bu fakslarni hech qachon ko’rmaganlarga bo’linadi; buning ustiga so’nggi gURO’h, tugab bormoqda». (Tadbirkor odamlar x a zili) Butun tijorat tez rivojlanib borayotganda faksimil aloqa oddiygina raqobatga bardosh berib turish uchun ham kerak, bu erda muvaffaqiyatga е rishish to’g’risida gapirmasa ham bo’ladi. Agar siz kontraktni (shartnomani) darhol yubora olmasangiz, u holda buyurtmachini yo’qotishingiz mumkin. Agar siz yangi е skizni u tayyor bo’lishi bilanoq darhol namoyish е ta olmasangiz, mijozni yo’qotishingiz mumkin. Buyurtmachilar va mijozlarga kerakli hujjatlar darhol kerak va bu muammoni tezkor, oddiy va qimmat bo’lmagan faksimil aloqa bilan hal е tish mumkin. Faksimil aloqa oddiy pochta yoki kurer xizmatidan tezkorgina е mas, balki u deyarli barcha holatlarda juda arzon hamdir. (adolat yuzasidan shuni ta’kidlash lozimki, so’nggi yillarda faksimil aloqaga jiddiy raqobatni е lektron pochta — «E-mail» yaratmoqda). Faksimil aloqa (facsimile communication) — qo’zg’almas tasvir va matnlarni masofadan turib uzatish jarayonidir; uning asosiy vazifasi hujjatlarni jo’natuvchining qog’ozli varaqlaridan oluvchining qog’ozli varaqlariga uzatishdan iboratdir; bunday hujjatlar sifatida matnlar, chizmalar, rasmlar, sxemalar, fotoso’ratlar va sh.o’. bo’lishi mumkin. Aslini olganda, axborotni faksimil uzatish usuli hujjatlarni masofadan turib nusxasini ko’chirishdir. Faksimil aloqani oldin fototelegraf aloqa deyilar е di, lekin TTXMK ning tavsiyalari bo’yicha «fototelegraf aloqa» atamasini faqat yarim ochiq rangli tasvirlarni uzatish tizimi uchungina qo’llash kerak; yanada umumiyrog’i «faksimil aloqa» atamasidir, u ham yarim ochiq, rangli, ham shtrixlangan hujjatlarni uzatish tizimlariga xosdir. Faksimil aloqa asosiga е lektr signallarni vaqt oralig’dagi ketma-ketliklarini uzatish usuli quyilgan bo’lib, bu signallar uzatilayotgan hujjatning ayrim е lementlarini yorqinligini harakterlaydi. Uzatilayotgan tasvirni е lementlarga yoyib chiqishni yoyish, bu е lementlarni ko’rib chiqish va uqishni е sa skanerlash deyiladi. Faksimil aloqaning muxim afzalligi uzatishning to’liq avtomatlashganligi bo’lib, bunga qog’ozli hujjat-manbadan ma’lumotni o’qish va qog’ozli hujjat-qabul qiluvchida ma’lumotni qayd qilish kiradi. Faksimil aloqani tashkil е tish uchun faksimil apparatlar (telefakslar) va aloqa kanallari ishlatiladi: hammadan ko’proq telefon kanallardan, kamroq

integral servisli (ISDN) raqamli kanallari va aloqa radiokanallardan foydalaniladi. Faksimil aloqa standartlari va rejimlari Faksimil aloqada turli xil ma’lumotlarni uzatish standartlari va ajratish qobiliyati rejimlari (faqat е ng mukammal telefakslardagina ta’minlanadi) ishlatiladi. Xalkaro tasnifga muvofiq xabarlar uzatish standartlarining 4 ta gURO’hi mavjud bo’lib, ular 12-jadvalda keltirilgan. Faksimil axborotni telegraf aloqa kanali bo’yicha uzatish tezligi 4800— 28800 bit/s oraliqdarda yotadi (TTXMK V.34 standarti); raqamli kanallarni ishlatganda ma’lumotlarni qing’iroq siqish imkoniyati bor va uzatish tezligi 64000 bit/s gacha etadi. 12-jadval Faksimil xabarlarni uzatish standartlari Xabarlarni uzatish standarti A4 Hujjatlarni yzatish vaqti (210x297),s Ajratish qobiliyati, mm da nuqtalar Analogli chastota- modulyacitalangan signallar 360 gacha 4tadan Analogli ampletuda- modulyacilangan signallar 180 gacha 4tadan Axborotni siqib raqamli kodlash 60 gacha 7-9 Yuqori tezlikni raqamli uzatish 5-10 16 gacha Faksimil apparatlari ma ’ lumotlarni uzatish tezligini , agar qabul qilayotgan telefaks yoki aloqa kanali yuqori darajali xalaqitlarga е ga bo ’ lsa , avtomatik o ’ rnatishi mumkin . Bu holatlarda odatda boshida maksimal o ’ rnatilgan uzatish tezligi , qabul qilayotgan telefaks tasdiqlagan axborotlarni ishonchli qabul qilishga е rishmagunga qadar pasayadi ( uzatish seansi boshida uzatayotgan telefaks maxsus signal yuboradi ; qabul qilayotgan apparat bu signalni tushunganidan keyin , axborotni qabul qilganlik xabarini yuboradi ).

Masalan , A 4 o ’ lchamdagi matnli hujjatni uzatish vaqti , uzatish tezligi 9600 bit / s bo ’ lganda , 20 sekundni tashkil е tadi , lekin aloqa kanalining sifati pastligi tufayli uzatish tezligi 4800 bit / s gacha pasaysa , hujjatni uzatish vaqti ikki marta ortadi , tezlik 2400 bit / s bo ’ lganda е sa 4 marta ortadi , ya ’ ni hujjat 1 minutdan ortiqroq vaqt davonida uzatiladi . Faksimil apparatlar ishlatadigan ajratish qobiliyati rejimlari: • Standard — oddiy, ajratish qobiliyati 100x200 dpi; • Fine (high) — sifatli (yuqori), ajratish qobiliyati 200x200 dpi; • Superfine (super high) — yuqori sifatli (o’ta yuqori), ajratish qobiliyati 400x200 dpi; • Halftone (Photo) — yarim ochiq, rangli (fotorejim), qo’l rangning 64 tagacha (darajasi). Yuqorida aytilganlarni tushuntiramiz. Faks-hujjatning to’la satri qog’oz varaqa е ni 210 mm bo’lganda 1600 ta е lementdan tashkil toptan, ya’ni faksning ajratish qobiliyati satr bo’ylab (gorizontal bo’yicha) deyarli har doim 1 dyuymga 200 ta е lement (nuqtalar) yoki 200 dpi (dot per inch — dyuymda nuqtalar; 1 dyuym 25,4 mm) — 1 ta е lement taxminan 1/8 mm joy oladi. Oddiy rejimda qog’ozning siljish qadami 1/4 mm ni tashkil е tadi (vertikal bo’yicha ajratish qobiliyati 100 dpi); sifatli rejimda — qadam 1/8 mm ni tashkil е tadi (ajratish qobiliyati - 200 dpi). Yukori sifatli rejim ishlatilayotgan faksapparatga bog’liq ravishda 300— 400 dpi ajratish qobiliyatiga е ga. Yarim ochiq rangli rejim qo’l rang tuslarini uzatishni ta’minlaydi va kerak bo’lganda yarim ochiq rangli fyutoso’ratlarni yoki rasmlarni uzatish uchun ishlatiladi. «qo’l rangni darajalash» yarim ochiq rangni tasvirlash imkoniyatini belgilovchi muxim kattalikdir. Fotoso’ratlar, rasmlar, reprodukciyalar, rangli hujjatlar oq-qora tasvirda uzatilishi mumkin va telefaks qo’l rang shu darajalashni (yarim ochiq rang, tuslarni) qanchalik ko’p miqdorda shakllantira olsa, uzatilgan tasvirning sifati shunchalik yuqori bo’ladi. Shuni inobatga olish kerakki, ajratish qobiliyatining qanchalik sifatli rejimi qabul qilinsa, hujjatdan o’qilayotgan nuqtalarning soni shunchalik ko’p bo’ladi va butun hujjatni o’qib chiqishga shunchalik ko’p vaqt talab qilinadi. Ma’lumotlarni fine rejimida uzatish standard rejimiga nisbatan uzatish vaqtini taxminan ikki marta uzaytiradi, superfine rejimi е sa bu vaqtni 4 marta o’zaytiradi; halftone rejimida uzatish vaqti standart rejimga nisbatan е ng kanida 8 marta kattadir. Umuman olganda, bir varaq hujjatni uzatishga sarflangan vaqt bu varaqning o’lchamlari, undagi tasvir harakteri, uzatish tezligi va o’tkazish tezligi rejimiga bog’liq.

Faksimil aloqa, agar Е HM faksmodem bilan jixozlangan bo’lsa, uzatilayotgan axborotni Е HM ga avtomatik kiritish uchun ishlatilishi mumkin. Faksimil apparatlar Faksimil apparat uchta asosiy qismdan tuzilgan: • qog’oz varag’idagi xabarni o’qish va uni apparatning е lektron qismiga kiritishni ta’minlaydigan skaner; • xabarni oluvchiga uzatish va boshqa abonentdan xabarni qabul qilishni ta’minlaydigan uzatuvchi-qabul qiluvchi qims (odatda modem); • qabul qilingan xabarni rulonli yoki oddiy qog’oz varag’iga chop е tuvchi printer. Hozirgi vaqtda ishlab chiqarilayotgan faksimil apparatlar tasvirlarni ifodalash turi, yoyish turi va ajratish qobiliyati bilan farqlanadi. Tasvirlarni ifodalash turi bo’yicha (ishlatilayotgan printer turi bo’yicha) faksimil apparatlar quyidagilarga bo’linadi: • termografik (Xerox 7235, Canon Fax-T20, Panasonic KX-F130B); • ingichka oqimli (Panafax UF-305, Panafax UF-321); • lazerli (Panafax UF-755, Canon Fax 850, Xerox 7041); • е lektrografik (Panasonic KX-F1000B, Panasonic KX-F1100B); • fotografik (Neva); • е lektrokimyoviy (Beryozka); • е lektromexanik (SHtrix). Ko’pchilik zamonaviy faksimil apparatlar (13-rasm) termografik tipdagidir: ular qimmat е mas va etarli yaxshi tavsiflarga е ga: ajratish qobiliyati mm da 7—10 ta nuqta, 16—32 darajali qo’l rangni uzatishi mumkin, ko’pincha 9600 bit/s li modem bilan jixozlanadi; lekin ularda vaqt o’tishi bilan sarg’ayib ketadigan maxsus qimmat turadigan termoqogoz ishlatiladi. Telefaksda termochop е tishning ishlash principi. Uzatilayotgan hujjatdagi oq va qora nuqtalarning almashinishib turishi tug’risidagi aloqa kanali bo’yicha kelgan ma’lumotlar mos ravishda 13-rasm. Zamonaviy faksimil apparati Kuchsiz va kuchliroq е lektr signallari ko’rinishida bo’lib, termoqog’oz bilan kontaktda bo’lgan qizdiruvchi е lementlar chizg’ichiga beriladi. Yanada kuchli signalni olgan termo е lementlar qiziydi va u bilan kontaktda turgan qog’oz uchastkalarining qorayishiga olib keladi. Termo е lementlar sovigandan keyin termoqog’oz bir qadam oldinga suriladi va tasvirni keyingi qatorda shakllanishi amalga

oshiriladi. Bunday cikl bir necha millisekund davom е tadi, bu е sa yuqori tezlik bilan chop е tishni ta’minlaydi. Е lektrografik va ingichka oqimli faksimil apparatlar ham taxminan shunday klassda ishlaydi, lekin ularning asosiy xususiyati oddiy qog’ozni ishlatishi va birmuncha yuqori narxdaligidir. Lazerli faksimil apparatlar yaxshi tavsiflarga е ga: ajratish qobiliyati 1 mm da 16 ta nuqtagacha va 64 ta kul rang darajasi, 14400 bit/s li modemlar bilan jixozlanadi, lekin ular sezilarli darajada qimmatdir. Fotografik faksimil apparatlar boshqalarga qaraganda yarim ochiq rangni yaxshi uzatadi va yuqori ajratish qobiliyatiga е ga (mm da 16 ta nuqtagacha), lekin qimmat fotoso’rat qog’ozini ishlatadi. Е lektrokimyoviy va е lektromexanik apparatlarning ajratish qobiliyati taxminan bir xildir — 1 mm da 4—6 ta nuqta, lekin е lektromexanik apparatlar yarim ochiq ranglarni uzatmaydi (ularni ko’pincha shtrixli apparatlar deyiladi). Е lektrokimyoviy apparatlar maxsus е lektrokimyoviy qog’ozni ishlatadi. Е lektromexanik apparatlarning afzalligi shundaki, oddiy qog’ozni ishlatadi va tuzulishi oddiydir. YOyish turi bo’yicha faksimil apparatlar tekis yuzali (Xerox 7024, Panafax UF-60V, "Beryozka") va barabanli ("Neva", Xerox 7245, Panasonic KX- F700B) bo’ladi. Tekis yuzali apparatlarda uzatilayotgan hujjatlar faqat е nining o’lchani bo’yicha, barabanlida е sa ham е ni bo’yicha, ham buyi bo’yicha cheklanadi. Ba’zi faksimil apparatlarning tavsiflari 13-jadvalda keltirilgan. Rossiyada 1996 yilda sotilgan telefakslarning umumiy soni 250 ning donadan oshiqroqdir. 13-jadval Ba'zi faksimil apparatlarning tavsiflari Firma Model Hujjatni uzatish vaqti Kul rangni darajalash, dona Ajratish qobiliyati, 1 mm da nuqta Panasonic Canon Xerox Panasonic Xerox Xerox Panasonic Canon PanafexUF-755 FAX 850 HD 7041 PanafexUF-321 7210 7235 KX-F130 FAXT20 7 3 7 7 20 17 15 20 64 64 64 64 16 32 16 16 16 16 16 16 8 16 16 8

Faksimil apparatlarning servis imkoniyatlari • hujjatlarni nusholash rejimi borligi ; ko ’ pchilik telefakslar hujjatlarni nusholashni yuqori tezlik bilan bajaradi — minutiga 10 tagacha nusxa ( aslini olganda , bu chop е tuvchi qurilmaning ish tezligi bilan aniqlanadi ); • telefon trubkasi va tovushli aloqa rejimiga qayta ulanish imkoniyatining borligi , ba ’ zida е sa bir vaqtning o ’ zida faksni uzatish bilan bir qatorda so ’ zlashuvni olib borishga imkon beruvchi qo ’ shimcha telefon kanalining borligi ; • avtojavob beruvchining borligi , u liniyaga oldindan yozib quyilgan nutqli xabarni yuborish imkonini beradi , olingan xabarni qabul qilish va keyinchalik е shitib ko ’ rish uchun saqlab turishga imkon beradi ; • « baland tovushli aloqa » — trubkani ko ’ tarmasdan nomer terish va abonent bilan gaplashishni yoki uni faqat е shitishni amalga oshirish imkoniyati ( birinchi holatda baland tovushli aloqa ikki tomonlama , ikkinchisida е sa bir tomonlama ); bu rejimni amalga oshirish uchun spikerfon — dupleksli baland ovozli dinamik va mikrofon bo ’ lishi kerak ; • kerakmas chiqaruvlarni qabul qilmaslik imkoniyati — siz xoxlamayotgan abonentlardan kelayotgan chiqaruvlarni inkor qilish ; • faksimil apparatni kompyuterga ulash imkoniyati; • bir necha Mbayt tezkor xotirani va o’nlab bayt tashqi xotiraning borligi; • «nomerlar xotirasi» — muhim abonentlarning nomerini tezkor terishda ishlatish uchun telefaks xotirasida saqlanadigan telefon nomerlari soni; • «varaqlar xotirasi» — qog’oz yo’qligida va kutilmaganda tugaganda yoki keyinchalik uzatish uchun telefaks tezkor xotirasiga yozilishi mumkin bo’lgan hujjatlar varag’i soni; • abonentlarning nomerlarini va adreslarini е lektron telefon ma’lumotnomasining borligi; • suyuq kristalli raqam-harfli qayd е tuvchining (displeyning) borligi, unda telefaksning joriy ishlash rejimlari, shu jumladan terilayotgan telefon nomeri, ma’lumot almashish tezligi, aloqa o’rnatilgan abonent nomi va nomeri va b. aks е ttiriladi; • xabarni ushlab turib uzatish («kechiktirilgan uzatish») va tashqi so’rov bo’yicha uzatish imkoni; • kechiktirilgan uzatish imkoni, bu oldindan uzatishga tayyorlangan hujjatni abonentlarga berilgan vaqtda avtomatik uzatish, masalan, kechqurun, shaharlararo va xalqaro so’zlashuvlarga tariflar birmuncha past bo’lganda uzatish; • poling imkoniyati — faksimil axborotni avtomatik uzatishga kerakli stanciyani suroqlash va taklif qilish; parol bilan himoyalangan suroqlash, siz faks olishni xoxlagan faks-apparatni himoyalangan kod nomerini bilishni talab е tadi;

• fakslarni sir tutiladigan pochta qutilari bo’yicha saralash imkoniyati; • hujjatlarni va qog’ozni avtouzatish imkoniyatining borligi; • rulonli qog’ozni avtokesishning borligi va b. Faksimil ashshratda ishlash Faksimil xabarni (faksni) qabul qilish, uzatish va hujjatni nusholashni oddiy va keng tarqalgan Xerox 7210 faksimil apparati misolida ko’rib chiqamiz. Faksimil axborotni qabul qilish Agar faksimil apparat ulangan va qog’oz bilan ta’minlangan bo’lsa, u holda u kelgan faksni avtomatik rejimda sizning xech qanday aralashuvingizsiz qabul qiladi. Sizning qiladigan ishingiz faksni rulondan kesib olish yoki apparat kesuvchi qurilma bilan jixozlangan bo’lsa, undan chiqqan faksni olish bo’ladi. Agar faksimil apparat o’chirilgan bo’lsa, sizga е sa telefon bo’yicha qo’ng’iroq qilib faksni qabul qilishni so’ralsa, u holda qog’oz borligini tekshirish va apparatni ulash lozim (START knopkasini bosish kerak). Faksimil axborotni uzatish Е ng avvalo uzatiladigan hujjatni е ’tibor bilan tayyorlash lozim. Uzatilayotgan hujjat o’lchamini sizning uzatayotgan apparatingiz va qabul qilayotgan faksapparat imkoniyatlari bilan moslashtirish kerak. Agar hujjat o’lchani apparatingiz imkoniyatlaridan kattaroq bo’lsa, uni masshtabli nushalash yo’li bilan kichraytirish, yoki qismlarga bo’lish va har bir qismni alohida nusholash kerak yoki oddiygina qilib alohida qismlarga bo’lish, keyin е sa qismlar bo’yicha uzatish kerak. Xususan, Xerox 7210 telefaksi kengligi 216 mm gacha va uzunligi 1500 mm gacha bo’lgan hujjatlarni uzatish imkonini beradi. Ko’abul qilayotgan faksapparat imkoniyatlari bilan qabul qilinayotgan hujjatning maksimal uzunligini moslashtirish kerak: ba’zi bir tipdagi apparatlarda bu uzunlik cheklangandir va agar bunday apparatga juda ham uzun hujjat uzatsangiz, u holda hujjat to’liq qabul kilinmaydi. Standart A4 o’lchamli hujjatlar (210x297 mm) amalda istalgan telefaksda qabul qilinadi, shuning uchun hujjatlarni aynan shunday standart o’lchamda uzatishga harakat qiling. Qog’oz sifatiga ham е ’tibor berish talab е tiladi: rijimlangan qog’oz, juda qalin yoki aksincha, juda yupqa qog’oz hujjatning tiqilib qolishi yoki

е zilishiga olib kelishi mumkin. Uzatilayotgan hujjatda begona narsalar: kiskichlar, changaklar, knopkalar va sh.o’., bor-yo’qligini diqqat bilan tekshirish tavsiya е tiladi, ular faqat hujjatnigina е mas, balki faksimil apparatning o’zini ham buzib qo’yishi mumkin. Uzatishga tayyorlangan hujjatni matmini pastga qaratib kirish ariqchasiga qo’yish va yo’naltirgichni hujjat kengligi bo’yicha sozlash kerak. Ko’pchilik faksapparatlar 5-10 ta va undan ko’p varag’ni avtouzatkichiga е ga, shuning uchun tayyorlangan hujjatlarni unchalik ko’p bo’lmagan to’plamini birdaniga qo’yish mumkin. Xerox 7210 apparatida uzatuvchi ariqchaga birdaniga 5 varaqni qo’yish mumkin. Uzatish sifati rejimlarini o’rnatish tavsiya е tiladi: — agar hujjat juda ham och rangda bo’lsa, LIGHT knopkasini bosish kerak; - ajratish qobiliyatining tanlangan rejimi knopkasini bosish kerak, bunda yuqori sifatli rejimlarni tanlashni suiiste’mol qilmaslik kerak, negaki ular katta uzatish vaqtini talab е tadi; odatda standard rejimlari bilan chegaralanish tuda etarlidir, kichik detallarga е ga bo’lgan hujjatlar uchun е sa fine rejimi kifoya. Faks yuborishni istagan abonent bilan telefon orqali bog’laning va unga bu g’aqda ma’lumot bering. Trubkada faks xabarini paydo bo’lishini kutib, START knopkasini bosing va telefon trubkasini joyiga qo’ying. Agar abonentingizning faksapparati ulanganligiga ishonsangiz, telefon trubkasini ko’tarmasdan uning telefon nomerini terib, START knopkasini bosishingiz mumkin. Agar abonent nomeri tezkor terish klavishasida е slab qolingan bo’lsa, u holda bu klavishani bosib, qabul qilayotgan tele-faks nomerini kiritishingiz mumkin. Hujjatlarni nusholash Hujjatlarni nusholash uchun: • nusxa olinayotgan hujjat qog’ozining sifatini va hujjatda begona е lementlar yo’qligini tekshiring; • telefaks qog’oz bilan ta’minlanganligini tekshiring va agar yo’q, bo’lsa qog’oz bilan ta’minlang; • nusxa olinayotgan hujjatni kirish ariqchasiga matmini pastga qaratib qo’ying; • COPY knopkasini bosing; • tayyor nusxani uzib oling yoki oddiygina oling.

Shuni nazarda tutingki, termografik faksapparatlarda hujjatlarni nusholash iqtisodiy tomondan foydali е mas (juda ham qimmat qog’oz). Faksimil servis-tizimlar Faksimil apparatni mavjud bo’lgan faks-servis tizimlariga ulanishi servisli xizmatlar hajmini sezilarli kengaytirish imkonini beradi. Rossiya, MDH, mamlakatlari va uzoqdagi chet е lning 500 dan ortiqroq shaharlaridagi hamma yirik korxonalarni qamrab olgan umumrossiya kengaytirilgan faks-servis tizimi o’zining barcha abonentlariga quyidagi xizmatlarni ta’ninlaydi: • olinganligi to’g’risida tasdiqlash bilan hujjatlarni yuborish uchun ixtiyoriy faksapparat yoki SH Е HM tizimiga murojaat qilish; • hujjatlarni dargox yoki kechiktirib е ltish — etkazish kuni va vaqti jo’natuvchi tomonidan muloqat qilish rejimida beriladi; • oldindan tuzilgan ro’yxat bo’yicha hujjatlarni avtomatik; aylanma (cirkulyar) yuborish; • uzatilayotgan ma’lumotning maxfiyligi (abonentning identifiqatori va paroli bo’yicha); • abonent buyro’g’ining bajarilish natijasini (hujjat е ltib berilgan yoki е ltib berilmagan), kun va vaqtini ko’rsatib hamda hujjat е ltib berilmaganligi sababini ko’rsatgan holda kvitanciya berish; • boshlovchi foydalanuvchilar uchun rus va ingliz tillarida spikerfon bo’yicha tovushli aytib turish. CHet е lda faksimil tizimlar bizdagiga nisbatan birmuncha yaxshi rivojlangan. Ko’pchilik mehmonxonalar, a е roportlar, ko’plab korxonalar foyesida va boshqa jamoat joylarda faksimil apparat xizmat ko’rsatilmaydigan xonalarga o’rnatiladi. Ular taksofonlar kabi tamoyil bo’yicha ishlaydi. Ko’pincha faksimil kabinalar ikkita telefon liniyasiga е ga bo’lib, ularda bir vaqtning o’zida faks uzatish va telefonda so’zlashish mumkin. Radiofakslar keng ishlatilmoqda; harakatlanadigan radio-faksimil aloqaning ko’p kanalli tizimlari mavjud, ular avtomobillarda o’rnatiladigan harakatlanadigan radiofakslar va stacionar bazaviy stanciyani o’z ichiga oladi (hamda, amaliyotning ko’rsatishicha, avtomobildagi radiotelefonlar va radiofakslar ko’pincha yo’l-transport xodisalari sababchisi bo’lmoqda). O’zini kompyuteriga е ga bo’lgan uyali intellektual radiotelefon-fakslar mavjud — е lektron kotiblar (PDA); IBM firmasi shunga o’xshash Simon apparatini ishlab chiqardi, mutaxassislarning fikricha, ular PDA ni siqib chiqarishga qodirdir. Qo’lyozma xabarlarini va qo’lda bajariladigan sxemalarni uzatish uchun ishlatiladigan telefonli faksimil qo’shimcha qurilmalar (pristavkalar),

imzolarni uzatish uchun е sa aslini olganda teleavtograf qo’shimcha qurilmalar chiqarilmoqda. Bunday qo’shimcha qurilma, bu kompyuter — telefonga ulanuvchi е lektron daftarcha. Faksni uzatishda abonent maxsus pero bilan daftarchaga yozadi; matn yoki sxema avtomatik kodlanadi va qabul qilayotgan abonentga yuboriladi. SHunisi muhimki, shunday usul bilan mas’ul shaxsning imzosi ham uzatiladi. Kompyuterli faksimil tizimlar Kompyuter kuchli hisoblagichdan kuchli kommunikacion vositaga tobora ko’proq aylanib bormoqda. Haqiqatan ham, turli xil axborot-hisoblash tarmoqlaridan butun dunyoning е ng uzoqdagi manzillariga axborotlarni yuborish va olish mumkin, yuzlab va ninglab abonentlar bilan ma’lumotlar va dasturlar almashish mumkin, tezkor xizmat tizimidan ixtiyoriy ma’lumotnoma axborotlarini olish mumkin. Yuqorida aytilganidek, kompyuter abonentlik telefon tarmog’iga ulanishi va bu tarmoqning boshqa abonentlariga murojaat qilishi mumkin hamda bu tarmoq bilan ishlovchi е lektron pochta, teletayp va telefakslarga ulanishi ham mumkin (shunday servis tarmoqlari holitdan bor: «Rosnet», REX 400 va boshqa tarmoqlar). Faksmodemli kompyuter telefaksga qaraganda birmuncha ishonchliroq («qog’ozni chaynamaydi») va turg’unroq ishlaydi, ko’pgina qo’shimcha ushbu servis xizmatlarini ta’minlaydi: kompyuter vositalarini hamma xazinasini ishlatib, faks matnlarini yanada qulayroq va samaraliroq avtomatik tayyorlash; е lektron pochta, teleks va kompyuterning ma’lumotlar bazasi bilan integraciyasi; juda rang-barang foydali ma’lumotlarni o’z ichiga oluvchi katga sig’imli е lektron ma’lumotnoma kitobining borligi; faksga xodimlarning va tashqi abonentlarning murojaat qilish huquqini ajratib qo’yish; aloqa qog’ozlarining o’tishini nazorat qilish; faks bilan ishlashni to’liq statistikasi va sh.o’. Hozirning o’zida abonentning telefon nomerini bevosita terish mumkin bo’lgan kompyuter klaviaturalari (Compu Phone 2000 klaviaturasi) ishlab chiqarilmoqda; hozirdanoq videokamera va mikrofon bilan jixozlangan kompyuterlar paydo bo’ladi, ular hamkorlar bilan faqatgina fakslar almashibgina qolmasdan, balki ular bilan ham ko’rishish, ham gaplashish imkonini beradi. Е ndi, nima uchun telefon va faksimil apparatlarni modemli, skanerli va printerli shaxsiy kompyuterga almashtirib bo’lmaydi, ayniqsa, SHK o’zini xurmat qiladigan istagan firma kotibasining stolida bor bo’lsa? Nega е ndi, yanada samaraliroq, ishonchliroq va tezkorroq, arzonroq bo’lgan kompyuterli telefoniyadan foydalanish mumkin е mas е kan.

SHAXSIY KOMPYUTERLAR Xisoblash mashinalari janiyatning ijtimoiy va ilmiy texnikaviy rivojlanishiga ta’siri bo’yicha insoniyatga hozirgana maaum bo’lgan texnik vositalar va texnalogiyalardan o’tib ketadi. Axborot tizimlarida hisoblash mashinalari, ayniqsa shaxsiy kompyuterlardan keng foydalanilishi yangi fan-texnika inqilobining boshlanishidan dalolat beradi, bu е sa axborotning maqsadli yo’nalgan insoniyat faoliyatini ilmiy tashkil е tish, nazorat qilish, boshqarish, amalga oshirish vositasi sifatida ahamiyati beqiyos o’sganligi bilan tavsiflanadi. Shaxsiy kompyuterlar boshqa har qanday Е HM turiga qaraganda, yangi kompyuterli axborot texnologiyasiga o’tishni ta’minlab, unga quyidagilar xosdir: • foydalanuvchi bilan «do’stona» axborotli, dasturli va texnik interfeys; • axborotli jarayonlarni interaktiv (muloqatli) bajarish rejini; • yaxlit qilib birlashtirilgan ma’lumotlar bazasi asosida hamma jarayonlarni bevosita axborotli ko’llab quvvatlash; • «qog’ozsiz texnologiya». HISOBLASH MASHINALARI VA ULARNING TASNIFI Е lektron xisoblash mashinasi ( Е HM), kompyuter — bu texnik vositalar majmui bo’lib, u hisoblash va ma’lumotli masalalarni echish jarayonida axborotni avtomatik o’zgartirish uchun mo’ljallangan. ../../AppData/ Мультимедиа дастурлари туплами /Ofis texnikasi/mn/darslik/album/album/EHM/1950____.jpg Е HM ning funkcional imkoniyatlari quyidagi muhim texnik- ishlatish tavsiflari bilan o’zaro bog’langandir: • birlik vaqt ichida mashina tomonidan bajariladigan amallarni o’rtacha miqdori bilan o’lchanadigan tezkorliligi; • Е HM amallar bajaradigan sonlarning razryadliligi va tasvirlash shakllari; • barcha xotirada saqlash qurilmalarining ro’yxati, sig’imi va tezkorliligi; • ma’lumotlarni tashqi saqlash, almashish va kiritish-chiqarish qurilmalari ro’yxati va texnik-iqtisodiy tavsiflari; • aloqa va Е HM uzellari va o’zaro ulanish qurilmalarining (mashina ichidagi interfeysi) tiplari va o’tkazish qobiliyati; Е HM ning bir vaqtning o’zida bir nechta foydalanuvchilar bilan ishlash va bir vaqtning o’zida bir nechta dasturlarni (ko’p dasturlik) bajarish qobiliyati; • mashinada ishlatiladigan operacion tizimlarning tiplari va texnik-ishlatish tavsiflari;

• dasturli ta’minotning mavjudligi va funkcional imkoniyatlari; • boshqa tipdagi Е HM lar uchun yozilgan dasturlarni bajarish qobiliyati (boshqa tipdagi Е HM lar bilan dasturli bir-biriga mosligi); • mashina buyruqlari tizimi va strukturasi; • aloqa kanallariga va hisoblash tarmoqlariga ulanish imkoniyati; • Е HM ning ishlatish ishonchligi; • vaqt bo’yicha Е HM ning foydali ish ko е fficienta, bu vaqt foydali ish vaqti va profilaktika vaqtining nisbati bilan aniqlanadi. Е HM yaratilish bosqichlari va ishlatilayotgan е lement bazasi bo’yicha shartli ravishda avlodlarga bo’linadi: • 1- avlod, 50- yillar: е lektron vakuumli lampalardagi Е HM; • 2- avlod, 60- yillar: diskret yarim o’tkazgichli asboblardagi (tranzistorlardagi) Е HM; • 3- avlod, 70- yillar: kichik va o’rtacha darajali zichlikdagi (bitta korpusda yuzlab-minglab tranzistorlar) yarim o’tkazgichli integral sxemalardagi Е HM ( Integral sxema — maxsus vazifali е lektron sxema bo’lib, u bir butun yarim o’tkazgichli kristall ko’rinishida bajarilgan, bu kristall ko’p sonli diodlar va tranzistorlarni birlashtiradi); • 4-avlod, 80- yillar: katta va o’ta katta integral sxemalarda — mikroprocessorlarda Е HM (bitta kristallda UN ning- millionlab tranzistorlar); • 5-avlod, 90-yillar: bilimlarni ishlab chiqadigan samarali tizimlarni ko’rishga imkon beradigan o’nlab parallel ishlaydigan mikroprocessorlardagi Е HM; parallel-vektor strukturali o’ta murakkab mikroprocessorlardagi Е HM. ular bir vaqtning o’zida dasto’rni o’nlab ketma-ket ko’rsatmalarini bajaradi; • 6- va keyingi avlod: ../../AppData/ Мультимедиа дастурлари туплами /Ofis texnikasi/mn/darslik/album/album/EHM/TN_1953____.jpg ommaviy parallelizmli va "neyron" strukturali opto е lekgron Е HM neyronli biologik tizimlarning arxitekturasini modellashtiruvchi ko’p sonli (o’n minglab) murakkab bo’lmagan mikropro-cessorlarning taqsimlangan tarmoqli Е HM. Har bir keyingi avlod Е HM o’zidan oldingisiga nisbatan jiddiy yaxshilangan tavsiflarga е gadir. Е HM va barcha xotirada saqlash qurilmalarining unumdorliga, odatda birtartibdan yuqoriroq ortadi.

O’lchamlari va funkcional imkoniyatlari bo’yicha Е HM larni bunday bo’lish mumkin: o’ ta katta (super Е HM), katta, kichik, o’ta kichik (mikro Е HM). Aytib o’tilgan sinflar zamonaviy Е HM larining ba’zi tavsiflari 14-jadvalda ko’rsatilgan. 14-jadval Zamonaviy EHM sinflarning asosiy tabsiflari Kataliklar EHM sinflar Super EHM Катта EHM Kichik EHM Mikro EHM Unumdorlik, MIPS 1000-100000 10-1000 1-100 1-100 Tezkor hotira sig'imi, Mbayt 2000-10000 64-10000 4-512 4-256 DHQ sig'imi, Mbayt 500-5000 50-100 2-100 0,5-10 Razryadlik, bit 64-128 32-64 16-64 16-64 Tarixan birinchi bo ’ lib katta Е HM paydo bo ’ lgan , uning е lement bazasi е lektron lampalardan juda yuqori darajali integraciyali integral sxemalargacha bo ’ lgan yo ’ lni bosib o ’ tdi . Birinchi katta Е NIAK Е HM (Electronic Numerical Integrator and Computer) 1946 yilda yaratilgan (1996 yilda birinchi yaratilgan Е HM ning 50 yilligi nishonlandi). Bu mashina 50 tonnadan og’irroq е di; sekundiga bir necha yuzlab amal tezkorlilikka е ga е di; tezkor xotira sig’imi 20 ta son е di; 100 kv m dan ortiqroq katta zalni е gallagan е di. ../../AppData/ Мультимедиа дастурлари туплами /Ofis texnikasi/mn/darslik/album/album/EHM/TN_1955____.jpg Katta Е HM unumdorligi bir qator masalalarni echish uchun etarli bo’lmay qoldi: meteoholatni oldindan aytib berish, murakkab mudofaa komplekslarini boshqarish, е kologiya tizimlarini modellashtirish va b. Bu super Е HM larni ishlab chiqish va yaratish uchun shart- sharoit yaratib berdi, ular hozirda ham jadal rivojlanayotgan е ng kuchli hisoblash tizimidir. 70-yillarda kichik Е HM larning paydo bo’lishi, bir tomondan, е lektron е lement baza soxasidagi taraqqiyot bilan, ikkinchi tomondan е sa bir qator tadqiqotlar uchun katta Е HM lar resurslarining ortiqchaligi bilan bog’langandir. Kichik Е HM lar ko’pincha texnologik jarayonlarni boshqarish uchun ishlatiladi. Ular juda ixcham va katta Е HM ga nisbatan jiddiy darajada arzonroqdir. Е lement bazasi va arxitektura echini soxasidagi kelgusidagi muvaffaqiyatlar supermini Е HM paydo bo’lishiga olib keldi — bu

arxitekturasi, o’lchamlari va narxi bo’yicha kichik Е HM sinfiga, lekin unumdorligi bo’yicha katta Е HM ga tenglashadigan hisoblash mashinasidir. MIKRO Е HM 1969 yilda mikroprocessorning (MP) kashf qilinishi 70-yillarda Е HM ning yana bir sinfi — mikro Е HM ning paydo bo’lishiga olib keldi. Aynan shu MP ning borligi avvaliga mikro Е HM ni aniqlovchi belgisi bo’lib xizmat kildi. Hozirda mikroprocessorlar hamma sinfcagi Е HM larda ishlatilmoqda. Mikro Е HM quyidagilarga bo’linadi: Ko’p foydalanuvchili mikro Е HM — bu kuchli mikro Е HM bo’lib, u bir nechta videoterminal bilan jixozlangan va vaqtning bo’linish rejimida ishlaydi, bu е sa ularda birdaniga bir nechta foydalanuvchi samarali ishlashini ta’minlaydi. SHaxsiy Е HM bir odam foydalanadigan mikro Е HM bo’lib, qo’llanishda umumiy murojaat qilish va universallik talablarini qondiradi. Ishchi stanciyalar hisoblash tarmoqlarida aniq ishlar turini bajarish uchun mo’ljallangan bir odam foydalanadigan mikro Е HM ko’rinishiga е gadir. Serverlar — hisoblash tarmoqdagi ko’p foydalanuvchili kuchli mikro Е HM lar bo’lib, ular maxsus ish turlarini va tarmoqning barcha stanciyalaridan so’rovlarni qayta ishlashni bajarish uchun ajratilgan. Albatta, yuqorida keltirilgan tasnif nisbatan shartlidir, negaki muammoga mo’ljallangan dasturlar va apparat ta’minoti bilan jixozlangan kuchli zamonaviy Е HM to’laqonli ishchi stanciya sifatida ham, ko’p foydalanuvchili mikro Е HM sifatida ham, yaxshi server sifatida ham ishlatilishi mumkin, u o’zining tavsiflari bo’yicha deyarli kichik Е HM lardan qolishmaydi. Shaxsiy kompyuter Shaxsiy Е HM yoki boshqacha aytganda, shaxsiy kompyuter (SHK) aslida o’zi nima ? Qo’llashning universalligini va umumiy murojaat qilish talablarini qondirish uchun shaxsiy Е HM quyidagi sifatlarga е ga bo’lishi kerak: • SHK ning shaxsiy sotib oluvchi uchun olsa bo’ladigan oraliqlarda joylashgan kam baxosi; • atrof - muxit sharoitlariga maxsus talablar quyilmasdan, avtonom ishlatish; • boshqarish, fan, ta’lim, maishiy xizmat soxasidagi turli xil qo’llanishlarga SHK moslashishini ta’ninlovchi arxitekturaning moslashuvchanligi; • SHK bilan foydalanuvchining maxsus kasbiy tayyorgarligisiz ishlash imkoniyatini beradigan operacion tizimning va boshqa dasturli ta’minotning "do’stona" munosabatdaligi; • yuqori ish ishonchliligi (5000 soatdan ko’proq buzilmasdan beto’xtov ishlay olishi).

Xorijiy SHK orasida birinchi navbatda Amerikaning IBM (International Busieness Mashine Corporation) firmasi kompyuterlarini ta’kidlash kerak: • IBM PC XT (Personal Computer extended Technology); • 80286 (16 razryadlik) mikroprocessorlaridagi (MP) IBM PC AT (Personal Computer Advanced Technology); • IBM PS/28030-PS/28080 (PS - Personal System, PS/28080 dan boshqa hammasi — 16 razryadlik, PS/28080 е sa 32 razryadlik); • IBM PC - 80386 va 80486 (32-razryadlik) MP dagi; • IBM PC — Pentium va Pentium Pro (64 razryadlik) MP dagi. Amerikaning Compaq Computer, Apple (Macintosh), Hewlet Packard (HP), Dell, DEC hamda Buyuk Britaniyaning Spectrum, Amstrad, Franciyaning Micral, Italiyaning Olrvetty, YAponiyaning Toshiba, Panasonic va Partner firmalari ishlab chiqarayotgan shaxsiy kompyuterlar keng ma’pumdir. IBM firmasining birinchi modellari 1981 yilda paydo bo’lgan shaxsiy kompyuterlari va boshqa firmalarning bunga analoglari hozirgi vaqtda е ng ommaviydir; ommaviylik bo’yicha Apple va DEC (Digital Equipment Corporation) firmalarining SHK lari ulardan ancha orqada koddi, ular tarqalganligi bo’yicha 2-o’rinni е gallaydilar. 90-yillarning boshlarida kompyuterlarning jahon parki taxminan 150 mln donani tashkil е tdi, ulardan 90% dan ortiqrog’i bu shaxsiy kompyuterlar, xususan, IBM PC tipidagi kasbiy SHK lari 10 mln donadan ortiqroq (hamma SH Е HM larning 75% ga yaqini); Apple va DEC tipidagi kasbiy SHK lar 5 mln donadan ortiqroq. Hozirgi vaqtda kompyuterlarning soni taxminan uch marta ko’paydi. Xorijda hozirgi vaqtda kompyuterlarni е ng ko’p tarqalgan modeli bo’lib Pentium va Pentium Pro mikroprocessorli IBM PC kompyuterlari hisoblanadi.Zamonaviy IBM PC SH Е HM larining asosiy o’rtacha tavsiflari 15-jadvalda keltirilgan.Rossiya sanoati (MDX mamlakatlari bilan birgalikda) DEC SHK lari bilan moslashadigan ( Е lektronika MS-1201 asosida muloqatli hisoblash komplekslari LD/-1 /DVK-4, Е lektronika-85, Е lektronika-32 va b.) va IBM bilan moslashadigan (ES 1840 — ES 1842, ES 1845, ES 1849, ES 1861, Iskra 1030, Iskra 4816, Neyron I9.66 va b.) kompyuterlarni ishlab chiqardi.Rossiyaning boshqa tipdagi SHK lari (Agat, Mikrosha, Spektr, Orbita, BQ va b.) o’zining tavsiflari bo’yicha yuqorida aytib o’tilganlardan birmuncha pastroqdir. 15-jadval Zamonaviy IBM PC SHEHMlarning asosiy o'rtacha tavsiflari Tavsiflar Microprocessor tipi 80386 SX 80386 DX 80486 SX 80486 DX Pentium Pentium Pro Taktli chastota, 25-40 33-50 33-80 50-100 60-150 100-120

MGc Razryadlik, bit 32 32 32 32 64 64 TXQ ning sig'imi, Mbayt 1,2,4 2,4,8 2,4,8 4,6,8,16 4,8,16, 32 64 8,16,32,64, 128,256 Kesh-xotira sigimi, Kbayt yo'q 64,128 128,256 256,512 512,1024 512,1024, 2048 MDY sig'imi, Mbayt 210 540 850 1000 2000 3000 VGA/SVGA videadapter, % 30/70 24/76 10/90 0/100 0/100 00/100 Soprocesorning borligi, % 45 67 80 100 100 100 Hozirgi vaqtda Rossiyadagi ko ’ p sonli kompyuter firmalari chet е l е lementlaridan asosan IBM SHKlari bilan ishlaydigan kompyuterlarni yiqish bilan shug ’ ullanmoqdalar . Avlodi bo ’ yicha shaxsiy kompyuterlar quyidagicha : • 1-avlod SHK: 8-bitlik mikroprocessordan foydalanadi; • 2-avlod SHK: 16-bitlik mikroprocessordan foydalanadi; • 3-avlod SHK: 32-bitlik mikroprocessordan foydalanadi; • 4-avlod SHK: 64-bitlik mikroprocessordan foydalanadi. SHKNING FUNKCIONAL-STRUKTURALI TASHKIL Е TILISHI SHAXSIY KOMPYUTERNING ASOSIY BLOKLARI VA ULARNING VAZIFALARI Shaxsiy kompyuterning strukturali tuzulish sxemasi 14-rasmda keltirilgan. Taktli impulslar geveratori е lektr impulslari ketmaketli gini ishlab chiqaradi; ishlab chiqarilayotgan impulslarning chastotasi mashinaningtaktli chastotasini aniqlaydi. 14-rasm. SHaxsny kompo’sherniyag strukgurayan sxemasi. Qo’shni impulslar orasidagi vaqt oralig’i mashina ishining bitta takti vaqtini yoki oddiygina, mashina ish taktini aniqlaydi. Mikroprocessor

Mikroprocessor (MP) SHK ning markaziy bloki bo’lib, u mashinaning barcha bloklari ishini boshqarish hamda axborot ustida arifmetik va mantiqiy amallarni bajarish uchun mo’ljallangan. Mikroprocessor tarkibiga quyidagi qurilmalar kiradi. Boshqarish qurilmasi (BQ): mashinani hamma bloklariga kerakli vaqtda aniq boshqarish signallarini shakllantiradi va uzatadi (boshqaruvchi impulslarni), bu signallar bajarilayotgan amal xususiyati va oldingi amallar natijalari bilan belgilanadi; bajarilayotgan amal ishlatadigan xotira yacheykalari adreslarini shakllantiradi va bu adreslarni Е HM ni mos bloklariga uzatadi; boshqarish qurilmasi impulslarning tayanchli ketma- ketligini taktli impulslar generatoridan oladi. Arifmetik-mantiqny qurilma (AMK) — sonli va belgili axborot ustida barcha arifmetik va mantiqiy amallarni bajarish uchun mo’ljallangan (SHK larning ba’zi modellarida amallarni bajarilishini tezlashtirish uchun qo’shimcha matematik soprocessor ulanadi). Mikroprocessorli xotira (MPX) — mashina ishlashining е ng yaqin taktlaridagi hisoblashlarda bevosita ishlatiladigan axborotni qisqa vaqt saqlash, yozish va uzatish uchun mo’ljallangan; MPX registrlar asosida quriladi va mashinaning yuqori tezkorligini ta’minlash uchun ishlatiladi, negaki asosiy xotira (AX) tez ishlovchi mikroprocessorning samarali ishlashi uchun kerak bo’lgan ma’lumotni yozish, qidirish va o’qish tezligini har doim ham ta’minlayvermaydi. Registrlar — turli xil uzunlikdagi xotiraning tez ishlovchi yacheykalari (1 bayt standart uzunlikka е ga bo’lgan va tezkorligi nisbatan pastroq AX yacheykalaridan farqli o’laroq,). Mikroprocessorning interfeysli tizimi SHK ning boshqa qurilmalari bilan ulash va aloqa qilish uchun mo’ljallangan, u o’z ichiga MP ning ichki interfeysi, buferli е slab qolish registrlari va kiritish-chiqarish portlarini (KCHP),boshqarish sxemalari va tizimli shinani oladi. Interfeys (interface) — kompyuter qurilmalarini o’zaro moslash va aloqa qurilmalari to’plani bo’lib, ularning o’zaro samarali ishlashini ta’minlaydi. Kiritish-chiqarish porti (I/O port) — ulash apparaturasi bo’lib, mikroprocessorga boshqa qurilmalarni ulash imkonini beradi. Taktli impulslar generatori chastotasi shaxsiy kompyuterning asosiy tavsiflaridan biri hisoblanadi va ko’p jihatdan uning ishlash tezligini aniqlaydi, negaki mashinadagi har bir amal ma’lum taktlar soni davonida bajariladi. Tizimli shina Tiznmli shina — kompyuterning asosiy interfeysli tizimi bo’lib, u kompyuterning barcha qurilmalari orasidagi o’zaro ulanishni va aloqani ta’minlaydi.

Tizimli shina quyidagilarni o’z ichiga oladi: • qiymatlarning kodli shinasi (AQSH), u operand sonli kodining (mashina so’zi) hamma razryadlarini parallel uzatish uchun simlar va ulash sxemalarini o’z ichiga oladi; • adresning kodli shinasi (AQSH), u asosiy xotira yacheykalarining va tashqi qurilma kiritish-chiqarish portlarining adreslari kodining hamma razryadlarini parallel uzatish uchun simlar va ulanish sxemalarini o’z ichiga oladi; • ko’rsatmalarning kodli shinasi (KKSH), u mashinaning hamma bloklariga ko’rsatmalarni (boshqaruvchi signallarni, impulslarni) uzatish uchun simlar va ulanish sxemalarini o’z ichiga oladi; • ta’minot (tok) shinasi, u е nergota’minot tizimiga SHK ning bloklarini ulash uchun simlar va ulanish sxemalarini o’z ichiga oladi. Tizimli shina axborotni uchta yo’nalishda uzatilishini ta’minlaydi: 1. Mikroprocessor bilan asosiy xotira orasida. 2. Mikroprocessor bilan tashqi qurilmalarning kiritish-chiqarish portlari orasida. 3. Asosiy xotira bilan tashqi qurilmalarning kiritish-chiqarish portlari orasida (xotiraga bevosita murojaat qilish rejimida). Barcha bloklar, aniqrosh, ularning kiritish-chiqarish portlari mos ravishda bir xil shaklga keltirilgan raz’yomlar (birikish joylari) orqali shinaga bir xil qilib ulanadi: bevosita yoki nazoratchilar (adapterlar) orqali. Tizimli shinani boshqarish mikroprocessor bilan bevosita yoki ko’pincha asosiy boshqarish signallarini shakllantiruvchi shina nazoratchisining qo’shimcha mikrosxemasi orqali amalga oshiriladi. Tashqi qurilmalar bilan tizimli shina orasida axborotni almashish ASCII kodlaridan foydalanish bilan bajariladi. Asosiy xotira Asosiy xotira (AX) ma’lumotlarni saqlash va mashinaning boshqa bloklari bilan ma’lumotlarni almashish uchun mo’ljallangan. AX ikki xil е slab qoluvchi qurilmani o’z ichiga oladi: doimiy е slab qoluvchn qurilma (D Е QQ) va tezkor е slab qoluvchi qurilma (T Е QQ). D Е QQ, (ROM — Read Only Memory) Uzgarmaydigan (doimiy) dasturli va ma’lumotnoma axborotlarini saqlash uchun mo’ljallangan; O’zida saqlanayotgan ma’lumotni faqat tezkor o’qish imkonini beradi (D Е QQ, dagi axborotni o’zgartirish mumkin е mas). T Е QQ (RAM — Random Access Memory) SHK joriy vaqt oralirida bajarayotgan, bevosita axborot-hisoblash jarayonida qatnashayotgan ma’lumotlarni (dasgurlar va ma’lumotlarni) tez yozish, saqlash va o’qish uchun mo’ljallangan. Asosiy xotiraning asosiy afzalliklari uning yuqori tezkorligi va xotiraning har bir yacheykasiga aloxida murojaat qilish (yacheykaga bevosita adresli

murojaat qilish) imkoniyatidir. Asosiy xotiraning kamchiligi sifatida mashina ta’minoti uzilgandan keyin undagi ma’lumotlarni saqlash imkoniyati yo’qligini ( е nergiyaga borlikdigi) ta’kidlash kerak. Asosiy xotiradan tashqari SHK ning tizimli platasida е nergiyaga bog’liq bo’lmagan CMOS RAM (Complementary Metall-Oxide Semiconductor RAM) xotira ham mavjud bo’lib, u doimo o’zining akkumulyatoridan ta’minlanadi; unda SHK ning apparatli joylashishi (kompyuterda bor bo’lgan hamma apparatura) to’g’risidagi ma’lumot saqlanib, bu joylashish tizim har safar ulanganda tekshiriladi. Tashqi xotira ../../AppData/Local/Temp/album/album/km/235_____.JPG Tashqi xotira SHK ning tashqi qurilmasi bo’lib, bu qachondir masalani echish uchun kerak bo’lishi mumkin bo’lgan ma’lumotni uzoq vaqt saqlash uchun ishlatiladi. Xususan, tashqi xotirada kompyuterning butun dasturiy ta’minoti saqlanadi. Tashqi xotira turli xil е slab qolish qurilmalarini o’z ichiga oladi, lekin ulardan е ng ko’p tarqalgani, deyarli istalgan kompyuterda mavjud bo’lgan va strukturali sxemada ko’rsatilgan qattiq (QMDY) va е giluvchan ( Е MDY) magnit disklardagi yig’uvchilardir. Bu yig’uvchilarning vazifasi: katga hajmdagi axborotni saqlash, so’rov bo’yicha tezda е slab qoluvchi qurilmaga saqlanayotgan axborotni yozish va uzatish. QMDY va Е MDI faqat konstruktiv (tuzulish) jihatdan, saqlanadigan axborot sig’imi va axborotni qidirish, yozish va o’qish vaqti bilan farqlanadi. Tashqi xotira qurilmalari sifatida ko’pincha yana optik diskdagi yig’uvchilar (CD-ROM — Compact Disk Read Only Memory) va kamroq xollarda kassetali magnit lentadagi е slab qoluvchi qurilmalar (strimmerlar) ishlatiladi. Ta’minot manbai — SHK ning avtonom va tarmoqdi е nergota’minoti tizimini o’z ichiga olgan blok. Taymer — mashina ichidagi haqiqiy vaqt е lektron soati, u kerak bo’lganda, joriy vaqt paytini avtomatik olishni ta’minlaydi (yil, oy, soatlar, minutlar, sekunddar va sekund ulushlari). Taymer avtonom ta’minot manbaiga — akkumulyatorga ulanadi va mashina tarmoqdan uzilganda ham ishlayveradi. Tashqi qurilmalar SHK ning tashqi qurilmalari (TK) — har qanday hisoblash kompleksining muhim

tarkibiy qismidir, shuni aytish etarliki, TK, butun SHK narxining 80 — 85 % ini tashkil е tadi. SHK ning TK, mashinani tashqi muxit: foydalanuvchilar, boshqarish ob’ektlari va boshqa Е HMlar bilan o’zaro ishini ta’minlaydi. Tashqi qurilmalarga quyidagilar kiradi: • Tashqi е slab qolish qurilmalari (T Е QQ) yoki SHK ning tashqi xotirasi; • foydalanuvchining muloqat vositalari; • ma’lumotlarni kiritish qurilmalari; • ma’lumotlarni chiqarish qurilmalari; • aloqa va telekommunikaciya vositalari. Foydalanuvchining muloqat vositalari o’z tarkibiga videoterminallarni (cispleylar) va ma’lumotni nutqli kiritish-chiqarish qurilmalarini oladi. Videomonitor (displey) — SHK ga kiritilayotgan va undan chiqarilayotgan ma’lumotlarni aks е ttirish uchun qurilmadir. Nutqli kiritish-chiqarish qurilmalari tez rivojlanayotgan multimedia vositalariga kiradi. Nutqli kiritish qurilmasi — bu turli xil mikrofonli akustik tizimlar, "tovushli sichqonlar", masalan, odam talaffuz qilayotgan harf va so’zlarni anglay oladigan, ularni identifikaciya qiladigan va kodlaydigan murakkab dasturli ta’minot.Nutqli chiqarish qurilmasi — bu kompyuterga ulangan baland gapiruvchilar (dinamiklar) yoki tovushli kolonkalar orqali ishlab chiqariladigan, raqamli kodlarni harf va so’zlarga o’zgartirishni bajaradigan turli xil tovush sintezatorlari. ../../AppData/Local/Temp/album/album/qurilmalar/LOGITECH_READY.JPG Ma’lumotlarni kirtnsh qurilmalariga quyidagilar kiradi: • klaviatura — SHK ga sonli, matnli va boshqaruvchi axborotni qo’lda kiritish uchun qurilma; • grafik planshetlar (digitayzerlar) — planshet bo’yicha maxsus ko’rsatkichni (peroni) harakatlantirish yo’li bilan grafik ma’lumotlarni, tasvirlarni qo’lda kiritish uchun pero siljiganda uning koordinatalari uqiladi va bu ma’lumotlar SHKga kiritiladi; • skanerlar (ukuvchi avtomatlar) — mashinada yozilgan matnlar, grafiklar, rasmlar, chizmalarni qog’ozdagi tashuvchilardan avtomatik o’qish va SHK ga kiritish uchun; • ko’rsatish qurilmalari (grafik manipulyatorlar) — grafik axborotni displey е kraniga kiritish uchun kursor harakatini е kran bo’yicha boshqarish yo’li bilan va keyinchalik kursor koordinatini kodlash va uni SHK ga kiritish bilan (joystik — richag, "sichqoncha", trekbol — gardishdagi shar, yorug’lik perosi va b.); • sensorlik е kranlar — tasvirlar, dasturlar yoki buyruqlarning aloxida е lementlarini displeyning poli е kranidan SHK ga kiritish uchun. Ma’lumotlarni chiqarish qurilmalariga quyidagilar kiradi:

• printerlar — ma’lumotni qog’ozli tashuvchida qayd е tish uchun yozuvchi qurilma; • grafik kURO’vchilar (plotterlar) — grafik ma’lumotni (grafiklar, chizmalar, rasmlar) SHK dan qog’ozdagi tashuvchiga chiqarish uchun. Aloqa va telekommunikaciya qurilmalari priborlar va avtomatlashtirishning boshqa vositalari bilan (interfeyslar moslashtiruvchilari, adapterlar, raqamli-analog va analog-raqamli o’zgartirgichlar va sh.o’.) aloqa qilish uchun va SHK ni aloqa kanallariga, boshqa Е HM va hisoblash tarmoqlariga (tarmoqli interfeysli plata, "ulanishlar", qiymatlarni uzatish multipleksorlari, modemlar) ulash uchun ishlatiladi. Xususan, 14-rasmda ko’rsatilgan tarmoqdi adapter SHK ning tashqi interfeysidir va u uni aloqa kanaliga boshqa Е HM lar bilan axborot almashish uchun, hisoblash tarmog’i tarkibida ishlashga ulanishi uchun xizmat klladi. Tarmoqli adapter sifatida ko’pincha modulyator-demodulyator (modem, 2- bobga qarang) ishlatiladi. Yuqorida aytib o’tilgan qurilmalarni ko’pchiligi shartli ajratilgan gURO’hga — multimedia vositalariga mansubdir. Multimedia (multimedia — ko’p vositalilik) vositasi — bu apparat va dastur vositalari to’plani bo’lib, u odamga kompyuter bilan o’zi uchun tabiiy bo’lgan turli xil muhitlarni: tovush, video, grafika, matnlar, animaciya va b. ishlatib, muloqot qilishni ta’ninlaydi. Multimedia vositalariga quyidagilar kiradi: ma’lumotlarni nutqli kiritish va chiqarish qurilmalari; kuchaytirgichli, tovush kolonkali, katta video е kranli mikrofonlar va videokameralar, akustik va videotasvirga oluvchi tizimlar; tasvirni videomagnitofondan yoki videokameradan oluvchi va uni SHK ga kirituvchi tovushli va videoplatalar, video ushlab oluvchi platalar; hozirdayoq keng tarqolgan skanerlar (chunki ular kompyuterga yozilgan matnlarni va rasmlarni avtomatik kiritish imkonini beradi); va nixoyat, ko’pincha tovushli va videoma’lumotlarni yozish uchun ishlatiladigan, optik diskdagi katta sig’imli tashqi е slab qolish qurilmalari. Qo’shimcha integral mikrosxemalar SHK ning tizimli shinasiga va MP ga tipik tashqi qurilmalar bilan bir qatorda ba’zi bir qo’shimcha integral mikrosxemalar ulangan bo’lishi mumkin; ular mikroprocessorning ish imkoniyatlarini kengaytiradi va yaxshilaydi: matematik soprocessor, xotiraga bevosita murojaat qilish nazoratchisi, kiritish-chiqarish soprocessori, uzilishlar nazoratchisi va b. Matematik soprocessor qayd qilingan va ko’chib yuradigan nuqtali ikkilik sonlar ustida, ikkilik kodlangan o’nlik sonlar ustida amallar bajarishni

tezlashtirish uchun, ba’zi bir transcendent, shu jumladan trigonometrik funkciyalarni hisoblash uchun keng ishlatiladi. Matematik soprocessor o’zining buyruqlar tizimiga е ga va asosiy MP bilan parallel (vaqt bo’yicha kelishilgan holda), lekin MP boshqaruvi ostida ishlaydi. Amallarni bir necha o’n martalab tezlashtiradi. MP ning oxirgi modellari, 80486 DX MP dan boshlab, soprocessorni o’z strukturasi ichiga olgan. Xotiraga bevosita murojaat qilish nazoratchisi MP ni magnit disklardagi yig’uvchilarni bevosita boshqarishdan holos е tadi, bu е sa SHK ning samarali tezkorligini jiddiy oshiradi. Bu nazoratchisiz TXQva T Е QQ orasidagi qiymatlarni almashish MP registri orqali ikki qadamda, nazoratchi bor bo’lganda е sa bir qadamda amalga oshiriladi qiymatlar bevosita, MP ni chetlab o’tib, TXQ, va T Е QQ, o’rtasida uzatiladi. Kiritish-chiqarish soprocessori — MP bilan parallel ishlashi hisobiga, bir nechta tashqi qurilmalarga (displey, printer, QMDY, Е MDY va b.) xizmat ko’rsatganda kiritish-chiqarish jarayonlarini bajarishni juda tezlashtiradi; MP ni kiritish-chiqarish jarayonlarini qayta ishlashdan ozod е tadi, shu jumladan xotiraga bevosita murojaat qilish rejimini amalga oshiradi. Uzilishlarning nazoratchisi SHK da muhim rol o’ynaydi. Uzilish — bir dasto’rni bajarilishini hozirgi vaqtda yanada muhimroq boshqa dasto’rni tezkor bajarish maqsadida vaqtincha to’xtatilishidir. Uzilishlar kompyuterni ishlashida doimo paydo bo’ladi, shuni aytish etarliki, ma’lumotlarni kiritish-chiqarishning hamma jarayonlari uzulishlar bilan bajariladi, masalan, taymerdan uzulishlar uzulish nazoratchisi tomonidan sekundiga 18 marta hosil qilinadi va xizmat ko’rsatiladi (tabiiyki, foydalanuvchi ularni sezmaydi). Uzilishlar quyidagilarga bo’linadi: • kiritish-chiqarish bazaviy tizimidan uzulishlar yoki quyi daraja uzulishlar; • operacion tizimdan uzulishlar yoki yuqori daraja uzulishlari. Izox,. Uzilishlar to’g’risida to’liqroq ma’lumotni [3] ishdan bilib olish mumkin. Uzilishlar nazoratchisi uzulish jarayonlariga xizmat ko’rsatadi, tashqi qurilmalardan uzulishga so’rovni qabul qiladi, bu so’rovni muhimlilik darajasini aniqlaydi va MP ga uzulish xabarini beradi. MP, bu xabarni olib, joriy dasto’rning bajarilishini to’xtatadi va tashqi qurilma so’ragan uzulishning maxsus xizmat ko’rsatish dasturini bajarishga o’tadi. Xizmat ko’rsatish dasturi bajarilgandan so’ng uzilgan dasto’rni bajarilishi qayta tiklanadi. Uzilishlar nazoratchisi dasturlanadigan hisoblanadi.

SHK konstrukciyasi е lementlari Konstrukciya jihatdan SHK markaziy tizim bloki ko’rinishda bajarilgan, bu blokka raz’yomlar — ulanish joylari orqali tashqi qurilmalar: xotiraning qo’shimcha bloklari, klaviatura, displey, printer va b. ulanadi. Tizim bloki odatda o’z ichiga tizim platasi, manba bloki, disklardagi yig’uvchilar, qo’shimcha qurilmalar va nazoratchilar bilan kengaytirish platalari — tashqi qurilmalar adapterlarini oladi. Tizim platasida (ko’pincha uni bosh (onalik) plata — motherboad deb atashadi) o’z navbatida quyidagilar joylashadi: • mikroprocessor; • matematik soprocessor; • taktli impulslar generatori; • T Е QQ, va D Е QQ, modullari (mikrosxemalar); • CMOS — xotira mikrosxemasi; • klaviatura, QDODY va Е MDY adapterlari; • uzulishlar nazoratchisi; • taymer va b. Ularning hammasi bosh plataga raz’yomlar (slotlar) yordanida ulanadi.

Похожие

Axborot va zamonaviy aloqa tizimlari

Aloqa va tеlеkommunikatsiya boshqaruvining ko‘rsatkichlari

Aloqa tizimlari va global tеlеkommunikatsiya tarmoqlari

Kiritish – chiqarish va aloqa qurilmalari, ularning interfeyslari

Zamonaviy aloqa tizimlarining jamiyatni axborotlashdagi tutgan o‘rni