Astrofizik tekshirish usullari va osmon yoritkichlarining fizik ko’rsatkichlarini o’lchash - Информатика и ИТ - Рефераты

Astrofizik tekshirish usullari va osmon yoritkichlarining fizik ko’rsatkichlarini o’lchash

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

58.5 KB

Astrofizik tekshirish usullari va osmon yoritkichlarining fizik ko’rsatkichlarini o’lchash Reja: 1. Astrofizik tekshirishdan maqsad. 2. Yulduzlarning spektri. 3. Nurlanishlarning Yer atmosferasida kuchsizlanishi. 4. Astrofizik tekshirish usullari.

Astrofizik tekshirishlar osmon yoritkichlarinig fizik holati va ko’rsatkichlarini (temperatura, zichlik, bosim, massa, radius) va kimyoviy tarkibini aniqlashga qaratilgan. Osmon yoritkichi to’g’risidagi bu ma’lumotlarni undan kelayotgan nurlanish oqimi keltiradi. Osmon yoritkichidan kelayotgan nurlanish oqimi quvvatini va yoritkichning uzoqligini o’lchash yo’li bilan uning temperaturasini, undan kelayotgan nurlanishni spektrga yoyish va uni tekshirish yo’li bilan uning boshqqa ko’rsatkichlarini va kimyoviy tarkibini aniqlash mumkin. Bu ishlarni amaliy astrofizika bajaradi va u bir necha bo’limlarga bo’linadi. Astrofizik tekshirishlar yoritkichlardan kelayotgan nurlanish oqimini o’lchashdan va tahlil qilishdan boshlanadi. Yoritkichlarning rangi turlicha nurlanishlarni qabul qiluvchilarning spektral sezgirligi o’tkazish yo’li har xil. Shuning uchun tekshirish usullariga o’tishdan oldin osmon yoritkichlarining fizik xususiyatlarini belgilovchi, ularni bir – biridan ajratib turuvchi umumiy ko’rsatkichlariga to’xtalib o’tish kerak. Shunday ko’rsatkichlardan ikkitasi yoritkichlarning rangi va spektridir. Yulduzlarning yorqinligini o’zaro solishtirib o’lchashda ularning bu ko’rsatkichlarini hisobga olish zarur. Yulduzlarning spektri teleskopga o’rnatilgan spektrograf yoki ob’ektivi oldiga prizma o’rnatilgan astrograf yordamida olinadi. Bunday spektrlar past dispersiyali bo’ladi (100 mm/A) va ularda intensiv chiziqlar ko’rinadi. Ko’pchilik yulduzlarning spektri qora chiziqlar bilan kesilgan tutash spektrdan iborat. Tutash spektr yulduzning ichki zich gaz qatlamlarida hosil bo’ladi. Bunday tutash spektrga ega nurlanish yulduzning tashqi, nisbatan past temperaturali va siyrak gazlardan tarkib

topgan qatlamlari, atmosferasi, orqali o’tayotganda atomlar tomonidan yutiladi, natijada spektrda yutilish qora chiziqlari hosil bo’ladi. Bu yutilish chiziqlari orqali yulduz atmosferasidagi kimyoviy tarkib aniqlanadi. Yulduz spektrlariga qarab kuzatilgan barcha yulduzlar o’nta sinfga bo’lingan, ular quyidagi ko’rinishda S N R M K G F A B O          Kuzatilgan yulduzlarning 99 % M K G F A B      sinfig kiradi, qolganlari T L S N R O      sinflariga kiradi. Oxirgi yillarda past temperaturali yulduzlar aniqlandi va ularni 2 ta spektral sinfga ajratildi. Ularning harorati 3500 0 dan past bo’lib, L sinfiga kiruvchi yulduzlar spektrida ishqor metallar (Li, Na, K, Cs) chiziqlari T sinfiga kiruvchi yulduzlar spektrida metan (NH 4 ) va ishqor metallar chiziqlari kuzatiladi. (Yulduzlarning spekral sinflari mustaqil o’rganiladi). Yer yuzida turib bajarilayotgan astrofizik takshirishlar yoritkichning Yer atmosferasi orqali o’tib kelayotgan nurlanishi ustida olib boriladi. Bu nurlanish atmosferadan o’tayotganda uni tashkil qilgan zarrachalar tomonidan yutiladi va sochiladi natijada nurlanish intensivligi kamayadi, ya’ni kuchsizlanadi va uning spektral tarkibi o’zgaradi. Nurlanishning atmosferadan o’tgandan keyingi kuchsizlanish miqdorini o’lchash usulini Buger tomonidan kiritilgan va uni Buger usuli deb ataladi. Ko’rinma yulduz kattaligi quyidagi qonun bo’yicha topiladi: ) lg5.2)(1 ) ( ( 0 k z e z M m m m       bu yerda z m -z zenit masofada bo’lgan yulduz kattaligi. 0 m - z zenitda bo’lgan vaqtdagi yulduz kattaligi. ) (z M - z zenit masofadagi havo massasi.

k e - atmosferaning tiniqlik koeffitsienti. Yoritkichlardan kelayotgan nurlanishlar Yer atmosferasida sochiladi. Buning natijasida nurlanish kuchsizlanadi. U quyidagi qonun asosida aniqlanadi: 0 4 2 3 3 )1 ( 32 086.1 H N n mR      bu yerda n – atmosfera (havo) ning sindirish koeffitsienti, N – havo molekulalari konsentratsiyasi,  - nurlanishning to’lqin uzunligi, H 0 – bir jinsli atmosfera balandligi. Sof tiniq atmosferada sochilish natijasida har xil to’lqin uzunlik (  ) dagi nurlarda kuchsizlanish miqdori 5.2 – jadvalda keltirilgan. mkm, 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 R m 1,237 m 0,367 m 0,146 m 0,070 m 0,037 m 0,022 m Demak yoritkichdan kelayotgan nurlanish atmosferada kuchsizlanishi uning rangini va kuzatilayotgan spektrda energiya taqsimlanishini o’zgarishiga olib keladi. Nurlanish Yer atmosferasida yutiladi ham. Asosan yutuvchi elementlar azot molekulasi, kislorod molekulasi, suv, karbonad angidridi, karbonad oksidi. Yutilgan energiya molekulalarning parchalanishiga va ularning kinetik energiyasini ortishiga sabab bo’ladi. Yutilishdan qutilish uchun kuzatish asbobini atmosferadan tashqariga chiqarish kerak. Astrofizik kuzatishda yutilish sohasidan uzoqroq bo’lgan sohalarda amalga oshiriladi.

Astrofizikada nurlanishlarni o’rganadigan usullarga astrofotometriya, fotografik astrometriya, elektrofotometriya, kalorometriya, astropoliarimetriya, astrospektrofotometriya usullaridan iboratdir. Astrofotometriya osmon yoritkichlari yorqinligini o’lchash usullarini ishlab chiqadi va astrofizik amaliyotga qo’llaydi. O’lchash natijalarini tahlil qilish usullarini ishlab chiqadi. Fotografik astrometriya yulduzlarning yorqinligini tasvirga tushirish orqali o’rganadi. Elektrofotometriyada tashqi va ichki fotoeffekt hodisasiga asoslanib hosil bo’lgan fotoelektrik kattalik aniqlanadi va o’lchanadi. Kalorometriya usulida yoritkichlarning rangi o’lchanadi va unga asoslanib uning temperaturasi aniqlanadi. Astropoliarimetriya usulida osmon yoritkichlar nurlanishining qutblanish darajasi aniqlanadi va tekshiriladi. Astrospektrofotometriya osmon yoritkichlari spektrida energiyaning to’lqin uzunligi bo’yicha taqsimlanishini o’lchash va olingan natijalarga asoslanib yoritkichlarning fizik ko’rsatkichlarini aniqlash usullarini ishlab chiqish va astrofizik kuzatishlarga qo’llash masalasi bilan shug’ullanadi. Tayanch so’z va iboralar: astrofotometriya, yutilish, sochilish, spektral sinf, astrofotografiya, kalorometriya, astropoliarimetriya, astrospektrofotometriya.

Adabiyotlar 1 Martinov D. YA. Kurs prakticheskoy astrofizika. 2. Klimishin. I,A Astronomiya nashix dney. 3.N.M. Shaxmaev, S.N. Shaxmaev, D.Sh. Shodiev. Fizika. 9- sinf uchun darslik. – T.: “O‘qituvchi” 1996. 4.N.M. Shaxmaev, S.N. Shaxmaev, D.Sh. Shodiev. Fizika. 10- sinf uchun darslik. – T.: “O‘qituvchi” 1996. 5.N.M. Shaxmaev, S.N. Shaxmaev, D.Sh. Shodiev. Fizika. 11- sinf uchun darslik. – T.: “O‘qituvchi” 1998. 6.L.S. Jdanov, G.L. Jdanov. Fizika kursi. O‘rta maxsus o‘quv yurtlari (kollejlar) uchun darslik. –T.: “O‘qituvchi”, 1993. 7.A.A. Pokrovskiy. Fizikadan namoyish eksperimenti. 1-2 qismlar. –T.: “O‘qituvchi”, 1988. Keyingi yillarda akademik litseylar va kasb-hunar kolejlari uchun quyidagi yangi adabiyotlar yaratildi va joriy etildi: 6.A.M. Xudoyberganov va boshq. Fizika. 1- qism. Ma’ruzalar matni. Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma sifatida tavsiya etilgan. –T.: “O‘qituvchi”, 2002.

Похожие

Astrofizik tekshirish asboblari. Quyosh

Astrofizika fanining predmeti va tushunchalari

Astrofizik tekshirish asboblari (optik, rentgen, radio, gamma teleskoplari)

Axborot tushunchasi va uni o’lchash usullari

Astrofotometriya. Fotografik standart yulduzlar.