Astrofizik tekshirish asboblari (optik, rentgen, radio, gamma teleskoplari) - Информатика и ИТ - Рефераты

Astrofizik tekshirish asboblari (optik, rentgen, radio, gamma teleskoplari)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

373 KB

Astrofizik tekshirish asboblari (optik, rentgen, radio, gamma teleskoplari) Reja: 1.Teleskopning asosiy ko’rsatkichlari. 2. Radio teleskop va uning asosiy ko’rsatkichlari. 3. Rentgen va gamma telaskoplari.

Astrofizik tekshirishlar osmon yoritkichlarining xususiyatlarini e’htiborga olgan xolda kuzatish asboblarini yaratishni talab e’tadi. Osmon yoritkichlari xar xil yorug’likka e’ga. Quyoshning ko’rinma yulduz kattaligi m = -26 m 8 bo’lsa tim korongi osmoning bir yoy minut kvadrat yuzasini m 0 = 13 m 50. Astrofizik kuzatishlarda asosan ishlatiladigan asboblar teleskoplar va nurlanish qabul kiluvchilardir.Bu asboblar davr talabiga asosan rivojlanib mukammallashib bormoqda. Teleskoplar turlari quyidagicha: Optik, radioteleskoplar, gamma, rentgen turli teleskoplardir. Bu teleskoplarning uziga xos yutuk va kamchiliklari, shuningdek xar biri uchun umumiy bo’lgan ko’rsatkichlari mavjuddir. Teleskoplar asosan qanday masalani xal kilinishiga qarab uning loyixasi chiziladi. Teleskopning asosiy maqsadi osmon yoritkichlaridan kelayotgan parallel nurlarni yig’ish va sifatli tasvir xosil qilishidir. Optik teleskoplarda nur yig’uvchi sifatida qabariq linza yoqi botiq ko’zgu olinadi. Refraktorning ob’ektivi bitta yoki bir nechta (4 tagacha)

bo’lishi mumkin. Reflektorning nur yig’uvchi qismi bosh ko’zgu deyiladi . Uning optik o’qi va fokusi, fokal tekisligi mavjuddir. Agar fokal tekislikka fotoplastinka o’rnatilsa u xolda yoritgichlar yoki ob’ektlarning suratini olish mumkin. Fokl tekislikdagi ob’ekt tasvirining kattaligi ob’ektivning fokus masofasiga bog’liq. Agar yoritgich burchak kattaligi α bo’lsa, u xolda foksi F bo’lgan teleskopning foqal tekislikdagi chiziqli tasvirning kattaligi ℓ bilan belgilanib, quyidagicha aniqlanadi. ℓ=F tg α u tasvir masshtabini bildiradi. Uning o’hov birligi minut va sekundlarda ifodalanadi. A kichik bo’lgani uchun tangensi radian o’hovida o’lchash qulay yahni tg α = α /3438 / = α /206265 // α burchak minut, sekundlara, maxrajda esa bir radianda minut va sekundlar soni keltirilgan Tasvirning kattaligi ℓ= F α /3438 / yoqi ℓ= F α /206265 // Tasvir masshtabi ;

ℓ/ α =F/3438 / mm/yoy.sekundi. yoqi ℓ/ α = F/206265 // mm/yoy.sekundi. Agar α =1 bo’lsa ℓ= F/3438 mm bo’ladi. M; Oy gardishining burchak kattaligi α =30 1 fokus masofasi F=100mm bo’lgan teleskopda oy tasvirining chiziqli kattaligi 9mm masshtabi 9mm/ey.min. teleskop ob’ektivining diametri D va fokus masofasi F uning asosiy ko’rsatkichi xisoblanadi . Obektiv diametri qancha katta bo’lsa teleskop shuncha ko’p nurlanish oqimi F yig’di. F=ES= π ED 2 / 4 Ob’ektivning diametrining fokus masofasiga nisbati A=D /F teleskop aperturasi yok nisbiy tuynugi deb ataladi. Sirti ko’rinadigan yoritkichlarning (Oy , sayera) teleskop foqal tekisligidagi yoritilganligi E= (D/ F) 2 =A 2 orqali aniqlanib A 2 teleskopning optik kuchi deyiladi. Odatda nuqtaviy yorug’lik manbalari uchun teleskopning optik kuchi deyilganda A tushuniladi, chunki ularni yaqinlashtirish (kattalashtirish) foydasizdir. Agar A qancha kichik (0<A<1) bo’lsa teleskopning optik kuchi shuncha

katta bo’ladi. E’ng katta optik kuchga e’ga bo’lgan teleskoplar A=1/1 ya’ni D= F Astrometrik o’lchashlarda esa A=1/10 Astrofizik o’lchashlarda A=1/3 ga teng bo’lgan teleskoplar ishlatiladi. Juda katta optik kuchga ega bo’lgan

teleskopni yasash qiyin, chunki ob’ektivda kuzatiladigan kamchiliklar (abberauiya) A 2 va A 3 ga proporuional ravishda kuchayadi. Yulduz kuz orqali kuzatilganda undan kelayotgan parallel nurlar dastasining o’lchami ko’z qorachig’ining diametriga teng qismi sezgi xosil qiladi. Teleskopda nurlar tasvir xosil qilishda ishtiroq etadi. Teleskop (D/ d ) 2 marta ko’proq kuzata oladi, chunki E 1 /E 0 = (D/d ) 2 d- nur dastasi. Agar yulduz kattaligi ko’z yordamida m 0 =6 m teng bo’lsa teleskop yordamidagi Pogson formulasi asosiida m 1 -m 0 =2.5ℓg (E 1 /E 0 ) = 2.5ℓg(D/d ) 2 m 1 =m 0 + 2.5ℓg(D/d ) 2 = m 0 + 5ℓgD/d Masalan, agar d=6mm, D=10sm va F=1000mm bo’lsa, ko’rinma yulduz kattaligi quyidagicha bo’ladi. m 1 =6 m +5ℓgD- 5ℓg 6= 2,1+5ℓg D = 12 m ,1 Oddiy kuz 3000 ta yulduzni kura olsa maktab teleskopi orqali 200000 ta yulduzni kurish mumkin. Vizualh kuzatishlarga muljallangan teleskopga oqulyar kuyiladi. Oqulyar teleskopning kattalashtirishini kuchaytiradi yahni

N=F/f = D/d Bu erda f - oqulyarning fokus masofasi, d- oqulyar diametri u kuz korachigining diametriga δ teng bo’lishi maqsadga muofikdir. Demak f qancha kichik bo’lsa , uning kattalashtirishi shuncha katta bo’ladi. Teleskop ikkita yonma-yon yoritkichni ajratish kobilyatiga e’ga va uni ajratish kuchi deyiladi. Yorug’lik to’lqinlari ob’ektivning chegarasida og’di va difrakuiya xodisasi kuzatiladi. Uning natijasida teleskopning Fokal tekisligida difraksion xalqalar xosil bo’ladi. Bu difrakuion xalqa radiusi α =1,22 λ /D orqali aniqlanadi. λ =5500Å α 11 =14/D(sm) agar ikki manba orasidagi burchak masofasi a dan kichik bo’lsa ularni bir-biridan ajratib bo’lmaydi. Ko’z uchun α =1 1 ,D=0,5m bo’lgan teleskop uchun α α =0, 4 23 D=1m α = 0, 4 12 D=5m α =0 11 ,03. Fotografik usuldan foydalanilganda teleskopning optik kuvvati aloxida axamiyatga e’ga. Yulduzning chegaraviy qiymati m 2 ≈ 4 m + 5ℓg D + 2.1ℓg t orqali aniqlanadi. Agar D= 600sm 20 m 1 kattalikdagi yulduzni aniqlash uchun t=10min.e’kspoziuiya berildi. D=60sm uchun e’sa 17 soat

berish kerak. E’kspoziuiya vaqti ℓg t ≤(0,6-2032ℓg A) min. aniqladi. Agar A=1/1 bo’lsa t r =4m A=1/5da 3 soat A=1/10 da e’sa t=14 s. Fotografik usulda sharoit bir xil bo’lishi va atmosfera tinch bo’lishi zarurdir. Optik teleskoplarda uch xil bo’lib linzali, ko’zguli va linza-ko’zguli teleskoplarga bo’linadi. Ularning o’ziga xos kamchiliklari mavjud. Bu kamchilikni abberauiya deyiladi.U ikki turli fizik va geometrik. Fizik abberauiyaga xromatik abberauiya kiradi. Geometrik abberauiyaga esa sferik abberauiya, koma, astigmatizm, maydoning egrilanish, distoruiya. Xromatik abberauiya n=n(1/λ)ga boglikligidan kelib chikadi. Bu abberauiyani 16 marta kamaytirishda ikki yoqlama kabarik linza bilan sochuvchi linza bir qilib olinadi. Linzalar xar xil shishalardan yasaladi. Ularning sindirish ko’rsatkichi turlicha bo’ladi. Dubletlar diametri 50sm, fokus masofasi 28m uchun bu kamchilikni tula yukotish mumkin, diametri 1m, F=112m uchun mumkin e’mas. Ko’zguda bu kamchilik yuk, ammo qolganlari albatta mavjuddir. Sferik abberauiya parallel nurlarning optik ukka yaqinlari kaytgandan sung

kuzgudan uzoqda, optik ukdan uzoqlari e’sa kuzguga yaqin nuqtada yigiladi. Bu kattalikni ko’zguni parabolik kurinishda yasash orqali yukotiladi. Koma va boshqa kamchiliklar optik ukka burchak ostida kelayotgan yoritkich nurlari tahsirida kuzatiladi. Komada nuqtaviy yorug’lik manbaining tasviri kometaga o’xshash bo’ladi. Astigmatizmda yorug’lik manbai chiziqcha sifatida kuzatiladi. Bu kamchiliklar Kun firmasi tomonidan yasalgan linzalar sistemasida yukotiladi . Ular ikkita Tashqi kron, urtasidagi flintdan yasaldi. Radioteleskop osmon yoritkichlaridan kelayotgan radionurlanishni yigish, o’lchash va qayd qilish uchun qo’llaniladi. Radioteleskop ikki kismdan iborat bo’ladi; antenna va priyomnik. Antenna osmon yoritgichidan kelayotgan radionurlanishni aks kaytaradi va kaytgan nurlanish antennaning fokusida yigiladi. Yigilgan nurlanishlar to’lqin tashuvchi yordamida priyomnikda nurlanishga ishlov berilgandan keyin u qayd kilinadi. Kuyilgan maqsadga muvofik antennalar turlicha bo’ladi: dipolli antenna, parobalik antenna, reflaktor, ruporli, spiralli va xakazo. Dipolli antenna 2 ta metal

sterjendan iborat. bo’lib uning uzunligi λ /2 ga tengdir.(3- rasm) E’lektromagnit to’lqin antennaga etib kelib unda uzgaruvchan toq xosil qiladi va u uzgaruvchan simlar orqali (fider yo’llar ) priyomnikka uzatiladi. Antennaning sezgirligi kelayotgan to’lqin frontining antennaga nisbatan qanday yunalganligiga boglikdir. Bu boglanish yunalish diagrammasi grafigi deyiladi. (4-rasm) φ burchak tarkalaetgan to’lqin yunalishi bilan antenna uki orasidagi buchakdir. φ = 0 da signal kuvvati maksimal bo’ladi. Agar φ = 45 0 bo’lsa kuvvat 2marta kichik bo’ladi. φ = 90 0 kuvvat 0 ga teng bo’ladi. Bu antenna yagona bulmasdan, balki bir necha bo’lib ular bir- birlaridan λ /2 masofada bitta tekislikda joylashtiriladi. Bu dipollarni barchasi ulovchi simlar orqali priyomnikka shunday ulanadiki, ulardan keluvchi tebranishlar fazasi bir xil bo’ladi. Bu antennani sinfazali deyiladi.. Uning ishi oddiy teleskop kabi

bo’lib, uziga tushgan barcha e’nergiyani priyomnikka yigadi. Sinfazali ko’p dipolli antenna tekisligiga perpendikulyar bo’lgan nurlanishga sezgirligi kuchli bo’ladi, chunki cheksiz uzoqdan kelayotgan radioto’lqinlar antennaga bir vaqtda etib keladi va bir xil fazali uzgaruvchan toqni xosil qiladi. Agar radioto’lqin chikaruvchi manba radioteleskop ukidan φ burchakka siljigan bo’lsa u xolda dipollarga xar xil keladi va ularda xosil bo’lgan uzgaruvchan toqlar turlicha bo’lib, ular uzoro kushilganda bir birini yukotadi eki kuchsizlantiradi. Mahlum bir . φ 2 burchakda 2ta dipolning xosil kilgan tebranishlarning yo’llar farqi λ ga teng bo’lib qoladi va signal kuchayadi. Ammo uning intensivligi φ = 0 ga nisbatan 100 marta kichik bo’lishi mumkin. SHuning uchun sinfazali antennada asosiy yaproqcha va bir nechta kichik enboshdagi yaproqchalar mavjud bo’ladi. (5- rasm) Agar ŉ ta dipolli bo’lsa asosiy yaproqchaning kengligi φ n ≈ 120 0 / ŉ orqali aniqlanadi. Agar dipolli antenna m qatordan va xar bir qatorda n tadan dipollar bo’lsa antennaning kengligi b = m λ /2 uzunligi a = n λ /ℓ bo’lib yaproqchalarning kengligi

φ n2 = 60 0 λ / b φ n = 60 0 λ /a agar manba radioteleskop ukidan φ n /2 burchak ostida bo’lsa, uning intensivligi maksimal qiymatdan 2 marta kichik bo’ladi. agar φ = φ n intensivlik 0 ga teng bo’ladi . M; n = m =10 φ n = 13 0 shu aniqlikda radio manba kordinatasi aniqlanadi. SHuning uchun dipollar sonini ortirish kerak. bu antenna juda tor sohada ishlaydi yahni bitta λ uchun Parobalik antenna uz fokusida barcha e’lektromagnit to’lqinlarni yigiladi. Fokusga yarim to’lqinli dipol eki rupor urnatiladi. va fakat u uziga mos keluvchi nurlanishni xosil qiladi. Bu dipolni boshqa dipol bilan almashtirib boshqa to’lqinlani xam qabul qilishi mumkin. Parobalik kuzguni chekka kismlarida difrakuiyalanish kuzatiladi, natijada fokusda nuqta e’mas doiraviy tasvir xosil bo’ladi. Φ D . = λ / D rad =57 0 3 radioteleskopning ajratish kobiliyati deyiladi. D=60m. λ =1m, φ 0 =1 0 A ngliyada radioteleskop diametri 76m, ogirligi 750t, λ =50sm

uchun ishlaydi. Krimda D=576m . uning fokusining ogirligi 100tonna. Radioteleskoplarning ajratish kuchini oshirishda radiointerferometrlardan foydalaniladi. Bunda sinfazali dipolli antennalardan foydalanish mumkin buning uchun ular yunalishida xuddi shunday dipollar qatorini urnatish kifoyadir Masalan . 2 ta dipolli antennasi olib ularni bir- biridan a masofada urnatib ulardan bir xil uzunlikdagi utkazgichlar yordamida qabul kiluvchiga ulash etarlidir. Xuddi shu usulda 2ta parobalik antennalar diametri D bir xil bo’lganligi sababli ular bir xil fazali toqni xosil qiladi va ularning intensivligi 2marta kuchli bo’ladi. Agar erning xarakatini e’htiborga olsak ular orasida fazalar farqi vjudga keladi bu farq d=a ѕі ח φ eki d=a φ φ = λ a /2 bo’ladi. Natijada to’lqinlar uzaro kushilib interferenuiyalanadi. Gamma kvantlar kalpoqchadan utib konvertorga tushadilar. Xosil bo’ladigan zarralar didektorlar orqali qayd kilinadi. Kosmik astrofizik tekshirish astrofizikada aloxida axamiyatga e’gadir. Bu masalani xal qilishda rentgen nurlarni va gamma nurlarni qayd e’tuvchi

teleskoplardan foydalaniladi. Rentgen nurlarni osmon yoritkichlarida relyativistik e’lektronlarni magnit maydonlarda tormozlanishi yoqi e’lektronni ogir atomlar yadrosida e’ng yaqin e’lektron kobikka (K) tushish natijasida xosil bo’ladi. birinchi xolda tutash spektr, ikkinchi xolda chiziqli spektr bo’ladi. Rentgen nurlarning e’nergiyasi bir necha kiloe’lektronvolht bo’ladi. Gamma kvantlari xosil bo’lishi mexanizmlari turlichadir. Birinchidan yuqori e’nergiyali protonlar yulduzlararo muhitdagi gaz atomlari bilan tuknashishi natijasida xosil bo’ladi. Bunda gaz atom yadrolari uygongan xolatga utadi. Yadro normal xolatga utganda 10Me’V e’nergiyali gamma kvantlari nurlanadi.

Ikkinchidan e’lektron bilan pozitron tuknashuvida 0,5Me’V e’nergiyali ikkita gamma kvant xosil bo’ladi. Uchinchidan kosmik nurlar yulduzlararo muhit gaz atomlari bilan tuknashishida π mezon xosil bo’ladi. Biroq π mezon e’nergiyasi 50Me’V dan ortik bo’lgan 2 ta gamma kvantga parchalanadi. Bu jaraenlar kosmik fazodagi noissiklik jaraenidir. Uning tabiatini o’rganish aloxida axamiyatga e’ga va uni atmosferadan tashqarida kuzatiladi. Ularni kuxatish uchun rentgen va gamma teleskoplari yaratilgandir. Rentgen teleskoplarning dastlabkisi rentgen nurlarini gazga tahsiri natijasida xosil bo’lgan ion va e’lektronlarni sanashga asoslangan Geyger xisoblagichi (sanoqchisi) ishlash prinupiga o’xshash bo’lgan. Rentgen nurlari maxsus tanlangan gaz (argon) tuldirilgan Geyger soqchisi bo’lib uning nur tushadigan tuynigini berilliydan yasalgan,10mikron kalinlikdagi folhga urnatilgan .U 1,5-6 Ke’V e’nergiya kvantlarni qayd kila oladi. Bundan teleskop orqali e’nergiyasi 1000Me’V gacha bulagn protonlar va e’lektronlar oqimini o’lchash mumkin. Tasvir xosil kiluvchi rentgen teleskoplari xam yaratilgan. Ularning kuzgulari parabolik va giperbolik

kuzgulardan iborat. Rentgen nurlar kuzgu sirtiga tik tushsa kaytmaydi. Ularning tula kaytishini tahminlash uchun rentgen fotonlari sirt yuzasiga urinmaga yaqin yunalishda tushishi kerak. SHuning uchun rentgen teleskopning kuzgusi e’grilik radiusi ikki xil (parabola, giperbola ) bo’lgan xalqasimon bo’ladi. Ular shunday simmetrik joylashtiriladiki ulardan kaytgan nurlar teleskopning foqal tekisligida yigiladi. Kuzgular oldiga xalqasimon tusik va nur saralagich urnatiladi. Tusik kalinligi 13m bo’lgan berilliy folhga λ =3,5 Ǻ dan 14Ǻ, lavsan tusik e’sa λ = 44Ǻ dan 60Ǻ larni uikazadi. Ular erdamida rentgen nurlari manbaining tasvirini xosil kilinadi.

Gamma teleskoplar xam Geyger sanoqchisi kabi ishlaydi. U gamma kvant modda bilan tuknashganda xosil bo’ladigan e’lektrondan pozitron juftligini qayd qiladi. Ammo Geyger sanoqchisida boshqa zaryadlangan zarralar tahsirida xosil bo’ladigan jaraenlar xam bo’ladi. SHuning uchun gamma kvantlarni ajratish zarurligi kelib chikadi. Buning uchun gamma kvantlar yo’liga kurgoshin konventor (almashtirish) eki ko’p qatlamli kristal kuyiladi. Bu tusiklardan gamma kvantlar utganda uzining bir kism e’nergiyasini e’lektronlarga beradi. ( Kompton sochilishi ) eki konverterda yutiladi eki e’lektrondan pozitron juft xosil bo’ladi. Xosil bo’lgan zarralarni 3ta detektor orqali aniqlanadi. Suintilyauion va CHerenkov sanoqchilari chaknash kamerasi va atom yadrolari qayd kiluvchi fotoe’mulhsiya tasvir xosil bo’ladi. Tayanch suz va iboralar : tasvirning masshtabi, optik kuchi, ajrata olish kobiliyati, kuvvati, chiziqli kattalashtirish, astigmatizm, koma, distoruiya, xromatik abberauiya, geru dipoli, antenna, priyomnik, rupor, spiralli, detektor,radioteleskop, sinfaza, fider yo’llari, uzgaruvchan toq, interferometr.

Adabiyotlar. 1.N.M. Shaxmaev, S.N. Shaxmaev, D.Sh. Shodiev. Fizika. 9- sinf uchun darslik. – T.: “O‘qituvchi” 1996. 2.N.M. Shaxmaev, S.N. Shaxmaev, D.Sh. Shodiev. Fizika. 10- sinf uchun darslik. – T.: “O‘qituvchi” 1996. 3.N.M. Shaxmaev, S.N. Shaxmaev, D.Sh. Shodiev. Fizika. 11- sinf uchun darslik. – T.: “O‘qituvchi” 1998.

4.L.S. Jdanov, G.L. Jdanov. Fizika kursi. O‘rta maxsus o‘quv yurtlari (kollejlar) uchun darslik. –T.: “O‘qituvchi”, 1993. 5.A.A. Pokrovskiy. Fizikadan namoyish eksperimenti. 1-2 qismlar. –T.: “O‘qituvchi”, 1988. Keyingi yillarda akademik litseylar va kasb-hunar kolejlari uchun quyidagi yangi adabiyotlar yaratildi va joriy etildi: 6.A.M. Xudoyberganov va boshq. Fizika. 1- qism. Ma’ruzalar matni. Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma sifatida tavsiya etilgan. –T.: “O‘qituvchi”, 2002.

Похожие

Astrofizik tekshirish asboblari. Quyosh

Astrofizika fanining predmeti va tushunchalari

Astrofizik tekshirish usullari va osmon yoritkichlarining fizik ko’rsatkichlarini o’lchash

Optik tolalarning turlari va tavsiflari

Pezoelektrik, termoelektrik, induktsion, optik datchiklar