Жиноят таркибининг субъектив белгиларига кўра қилмишни квалификация қилиш - Юриспруденция - Рефераты

Жиноят таркибининг субъектив белгиларига кўра қилмишни квалификация қилиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

99 KB

Жиноят таркибининг субъектив белгиларига кўра қилмишни квалификация қилиш Режа: 1. Жиноятнинг субъектив томони белгиларининг қилмишнинг квалификациясига таъсири. 2. Айб шаклининг квалификация қилишга таъсири. 3. Мураккаб айбли жиноятларнинг квалификацияси. 4. Қилмишларни квалификация қилишда мотив ва мақсаднинг аҳамияти. 5. Квалификация қилишда субъектнинг аҳамияти.

Жиноят таркибининг субъектив белгиларига кўра қилмишни квалификация қилиш Субъектив томон - бу жиноят белгиси ҳисобланиб, ижтимоий хавфли қилмишни ботиний (киши руҳиятида) шаклланиши ҳисобланади. Субъектив томон объекттив томон билан ўзвий боғланган. Шунингдек, субъектив томон билан мазмуни жиноятнинг тўла жамоат учун хавфли бўлган руҳий муносабатини ташкил этади. Унга қарашли ақли жиҳатидан олдиндан уйланган атрофдагиларга алоқада иродаси ва хис-тўйғулари орқали жиноятни содир этади. Ўзига хос хусусиятидан ақлий муносабатни ва тўла фаолятига тегишли ва хужум натижасида айб хусусияти шакллари ва турлари. Атрофга бўлган муносабат тусини ва бутунлигини кўрсатади. Бу вақтда, субъектив томондан жиноят белгисига айб, мотив ва мақсадга эътибор берилади. Айб субъектив томондан бажарилиши шарт бўлган ўзгани ташкил этади. Бу белгиланган тамойилда ва ЖК 9-моддасида жиноят ҳуқуқи тамойили сифатида мустаҳкамланган. ЖКнинг умумий қисмида айб ва унинг шакли йиғиндиси кўрсатилган. Айбнинг умуман йўқлиги ва жиноят таркибининг йўқлиги унинг шакли йўқлигидан далолат беради. Жиноят ҳуқуқий нормада жиноятнинг субъектив томони алоҳида қисми объектив томонлама жуда аниқ кўрсатилган. Субъектив томонинг факульттатив белгиси - бу мотив ва мақсаддир. Умуман олганда, ҳар бир инсоннинг ҳулқи нафақат унинг онги ва иродасига қарам бўлмай, балки унинг мотив ва мақсадидан иборатдир. Лекин жиноий жавобгарликка тортиш унинг қилган қилмиши (аҳамият касб этиб) ҳамма мотив ва мақсад учун аҳамиятли эмас. Факультатив ва бошқа белгилар, мотив ва мақсад 3 хил роль ў йнайди. Шунинг учун муҳим шартлардан ЖК нормаларини тўғри бажариш аниқ субъектив томондан қонуний кўрсатилган жиноят таркибини ташкил (айб, мотив ва мақсад).

Субъектив томон жиноят ҳуқуқининг жиноятдан муҳим белгисидир. А) У жиноий жавобгарлик субъектив чегарасини бошлайди ҳамда объектив вақтни кўрсатади. Б) Жиноят таркиби қисмининг бўлиниши жиноия жавобгарликда муҳим бўдиб ҳисобланади. В) Субъектив томон жиноят тўғри квалификация қилинишини таъминлайди ва хар-ҳил таркибий йўсинда чегараланади. Г) Айбнинг мотив ва мақсадини жавобгарликка тортишда ҳисобга олинади. Айб – бу жиноятнинг (ижтимоий ҳимоя қилиниши) субъектив томони, унинг оқибатларига руҳий муносабати ва оқибатнинг бошланиши ҳисобланади. Жиноят ҳуқуқи назариясида ва суд амалиётида айбни ўрганиш муҳим ҳсобланади. Муаамоларга бир томонлама қарамаслик, яъни айб даражаси унинг шакли ва кўриниши билан боғлиқ бўлиши керак. Айбнинг иккита концепцияси бор: а) айбнинг психологик мазмуни; б) айбнинг “баҳоланувчи” тушунчаси. Биринчи концепцияга мувофиқ, айб – содир этилган қилмишга нисбатан руҳий муносабат, бу онг ва ироданинг щзига хос фаолияти, онгли ва иродавий жараён. Иккинчи концепция тарафдорлари айбни объектив ҳақиқат сифатида тан олмайдилар. Уларнинг фикрига кўра айб, судда ҳосил бўлган тасаввурларни юзаки зиддиятлар мавжуд бўлмаган ҳолатларга асосланган айбланувчининг айбдорлиги ҳақидаги субъектив ишончидир. Жинояий жавобгарликнинг асосини ташкил қилади. Шахс хулқ-атворининг “нуқсонлари” жиноий жавобгарлик асосини ташкил қилади. Жиноят ҳуқуқида айбнинг психологик мазмуни концепцияси тан олинади. Айб аклий ва иродавий белгилар билан тавсифланади. Қилмишнинг ижтимоий хавфлилигини англаш, ижтимоий хавфли оқибатларни кўра билиш ақлий белгилардир. Ижтимоий хавфли оқибатларни келиб чиқишини исташи, онгли равишда йўл қўйиб бериши, уларнинг келиб чиқишига бефарқ

муносабатда бўлиши, шунингдек уларни олдини олишга асоссиз равишда ишониши – айбнинг иродавий белгиларидир. Айбнинг жиноят ҳуқуқий аҳамияти, унинг шаклларга ажратилиши назария ва амалиётда катта аҳамиятга эга. Амалиётда содир этилган жиноят ва унинг юз бергани учун турли қарашлар орқали квалификация қилишда турли муаммолар мавжуд. Айбнинг шакллари жиноятнинг категорияси, кўп миқдорда кўринишларни қонуншунос лар эътиборга олади. Айбнинг шакллари қаст билан истак бирга иштирок этади. Қонунчилик ЖКнинг умумий қисмида тўғридан - тўғри бир вақт нинг ўзида айбнинг шакллари қасддан ёки эҳтиётсизлик орқаси дан содир этилишини кўрсатган. Ҳуқуқ нормаларида айб шакллари бирга иштирок этиши тез-тез учрамайди. Қасд – айбнинг шакли. Қасд жамият учун хавфли ҳисобланади. Қонунчиликда иккита қасд тури мавжуд: тўғри ва эгри. Тўғри қасд - ижтимоий хавфли бўлган қилмиш содир этилишини билади, унинг хавфли оқибатларини олдиндан кўради, юз беришини хоҳлайди. Умумий қисмда қасддан содир этилган қилмишнинг умумий белгилари белгиланган. Қасднинг тафаккурий ҳолати – ижтимоий хавфли қилмиш содир этган шахснинг ўз қилмиши туфайли келиб чиқадиган хавфли оқи батларни олдиндан кўриши ҳисобланади. Ижтимоий хавфли содир этаётган шахс ўз ҳаракатининг оқибатида тажовуз қилган объектга зарар етишини олдиндан кўради, тафаккурида шакллантиради. Қасд иродавий ҳолати бўйича ижтимоий хавфли қилмиш содир этишни хоҳлайди. Ирода бир мақсадга йўналтирилган бўлади. Шунинг учун жиноят ҳуқуқ нормаларида аниқ мақсад қасдга йўнал тирилган бўлади. Бу ҳамма вақт ҳам мақсад қасд дегани эмас.

Бунда 3 та муаммо бор: Биринчи муаммо суд амалиётида жиноят мақсад айб билан бирга келади. Мақсад- оқибат ҳақидаги тасаввур ва қарашларга йўналтирилади. Иккинчи муаммо бир ҳаракат оралиғида бошқа жиноятнинг содир этилиши. Масалан, К ва П гуруҳ тузишни мақсад қилган милиция ходимларини ўлдириб қуролларни эгаллаш ҳисобланган. Учинчи вазият исталган жиноий оқибатлар муайян мақсадга эришиш воситаси сифатида намоён бўлганда келиб чиқади. Масалан, айбдор, меросни тезроқ олиш мақсадида қари отасига заҳар бериб ўлдиради. Қонунчиликда тўғри қасд шаклида оқибат жиноятнинг зарурий белгиси ҳисобланади. Жиноят қонунининг умумий қисми нормаларида қасднинг аниқ кўриниши йўқ. Жиноят қонунини тузишнинг муайян ҳолатларида айб фақат тўғри қасд шаклида намоён бўлади: а) барча формал таркибли жиноятларда; б) диспозицияда жиноят содир этиш мақсади кўрсатилган бўлса. Жиноят содир этишда эгри қасд – ижтимоий хавфли қилмиш эканлигини англаган бўлса, ҳаракат (ҳаракатсизлик) орқали онгли равишда йўл қўйилган бўлса, кўзи етган бўлса эгри қасд ҳисобланади. Эгри қасднинг тафаккурий белгиси – қилмишни англаш – худди тўғри қасддаги каби шакллантирилган бўлиб, уларнинг мазмуни бир-бирига мосдир. Тафаккурий белги – оқибатларни кўра билиш – турлича кўрса тилган. Эгри қасдда оқибат юз беришига шахснинг кўзи етади холос. Уларни келиб чиқиши муқарралигига кўзи етиш эса фақат тўғри қасдга хос. Бу, эгри қасднинг тў ғ ри қасддан биринчи фарқи. Улар орасидаги асосий фарқ иродавий белги бўйича аниқланади. Қонунда, шахс оқибат келиб чиқишини истамаслиги таъкидланган. Иродавий ҳолатда содир этилган жиноятларда айбдор ижтимоий хавфли оқибатлар

келиб чиқишини хоҳламайди. Эгри қасдда шахс иродаси оқибатга нисбатан чекланган. Масалан, гиёхвандлик воситаси таъсири остида бўлган шахс хонада сабабсиз тартибсиз равишда ўқ узади, натижада хонадаги шахслардан бири ўлади. Жаноят таркибини юридик таҳлил қилишда эгри қасд фақат моддий таркибли жиноятларда мавжуд бўлиши мумкинлигига эътибор бериш керак. Қасднинг тўғри ва эгри шакллари жиноятни квалификация қилишда муҳим аҳамиятга эга. Жиноятга тайёргарлик кўриш ва суиқасд қилиш фақат тўғри қасд билан содир этиладиган жиноятларда мавжуд бўлади, иштирокчиликда содир этиладиган жиноятларда ташкилотчи, далолатчи ва ердамчилар тўғри қасд билан ҳаракат қиладилар. бу эса жиноий жавобгарликдан озод қилинмайди қасд учун жавоб беради. Жиноят ҳуқуқи назарияси ва суд амалиётида қасднинг бошқа шакллари ҳам кўрсатилади. Кейинги қасд ҳаракати - ижтимоий хавфли қилмишни содир этилганини билиши ҳисобланади. Қасд аниқ ва ноаниқ бўлиши мумкин. Айбдор ўз қилмишининг оқибатлари, унинг миқдори тўғрисида аниниқ тасаввурга эга бўлса аниқ (муайян) қасд мавжуд бўлади. Субъект битта оқибат келиб чиқишини истаса оддий, икки ёки ундан ортиқ оқибатларни келиб чиқишига кўзи етса муқобил турлари бўлиши мумкин. Ноаниқ қасд жиноят содир этиш тўғрисида шахсда хоҳиш бўлган пайтда уни амалга оширади. Ноаниқ қасд содир этилган жиноят аввалдан режалаштирилган аниқ қасдга нисбатан бошқачароқ, яъни уриш вақтида вужудга келадиган ва бошқалар. Бу аффект ҳолати ҳам ҳисобланади. Жиноят қонуни моддаларида айбнинг эхтиётсизлик шакли ҳам кўрсатилган. Бу ижтимоий хавфлилик даражаси паст бўлган ва унинг юқори бўлган даражаси эмас. Алоҳида жиноятларда, яъни атроф-табиий муҳитни ҳимоя қилиш, меҳнат билан боғ лиқ жиноятларга хавфсизлик ҳаракатлари ва транспорт ҳаракатлари билан боғлиқ жиноятларда учрайди. Шунинг учун жиноий

жавобгарликда муаммолар эҳтиётсизлик учун амалий қарашлар ва унинг белгиларига эътибор бериш муҳим ҳисобланади. Эҳтиётсизлик - айбнинг алоҳида шакли, руҳий муносабат, яъни ижтимоий хавфли қилмишга бўлган муносабати ҳисобланади. Шунинг учун эҳтиётсизлик жиноятни фақат жойида, материалларга таянган ҳолда билиш мумкин. Қонун эҳтиётсизликни иккита кўрини шини белгилайди: ўз-ўзига ишониш ва бепарволик. Ўз-ўзига ишониш шахс ижтимоий хавфли ҳаракат (ҳаракатсиз лик) содир этилишини билади, лекин онгли равишда унга риоя қил майди. Тафаккурий ҳолатда эҳтиётсизлик шахснинг ўз хулқ - атвори натижасида келиб чиқади. Масалан, грузовик ҳайдовчиси катта тезликда поселка кўчасида келаётиб уйидан югуриб йўлга чиққан болани уриб юборади, шахснинг соғлигига зарар етказади. Ўз-ўзига ишонишда айбдаги руҳий муносабатни эътиборга қаратмайди. Жиноят ҳуқуқ нормасида аҳамиятга эга эмас. Бу маъмурий жавобгарлик ёки тартиббузарлик ёхуд умуман қандайдир ҳуқуқнинг бузилмаслиги ҳам бўлиши мумкин. Ўз-ўзига ишонишда ҳолат енгилтаглик билан содир этилади. Шахс ижтимоий хавфли оқибатга ўзининг хулқ-атворига бефарқ бўлмайди, балки ҳеч қандай оқибат юз бермайди. Субъект ўзига, ўзининг кучига, тажрибасига, билимига таяниши билан бирга табиат кучлари, бошқа шахсларнинг ҳаракатига таянади, лекин бу айбсиз деб топилишига асос бўлмайди. Масалан, грузовик ҳайдовчиси катта тезликда велосипед хайдаб юрган шахсни тормоз беришга улгурмай туртиб кетади. Натижада жабрланувчи соғлигига оғир шикаст етади. Қонунчилик шаклланишида ўз-ўзига ишониш тафаккурий ҳолати эгри қасднинг тафаккурий ҳолати билан ўхшаш. Эҳтиётсизлик ўз-ўзига ишониш ва эгри қасд ўртасида фарқ агар эгри қасдда айбдор ижтимоий хавфли оқибатларни келтириб чиқарилишига онгли равишда йўл қўяди. Ўз-ўзига ишониш эса оқибатларни келтириб чиқармаслик учун асоссиз умид қилади. Ўз-ўзига ишонишда ижтимоий

хавфли қилмиш ни олдиндан кўради. Масалан, грузовик ҳайдовчиси қулай вақтдан фойдаланиб катта тезликда велосипед ҳайдовчиси ва пиёдалар йўлакчасида кетаётган пиёдани туртиб йўловчининг баданига шикаст етказади. Субъект ўз қилмишини хавфлилигини англаган, шуни билган, йўл қўйиб берган бўлса эгри қасд ҳисобланади. Иродавий ўз-ўзига ишонишда ижтимоий хавфли қилмиш содир этишни хоҳламайди, онгли равишда йўл қўймайди. Балки, аксинча қарашлар ва ирода муҳим ўрин эгаллайди. Шунга умид қилади. Ўз-ўзига ишониш ҳал қилишда куч ишлатмаган оқибат келиб чиқмаслиги керак. Ҳар бир жиноят ишида хар-хил сабабларда ўлим бўлади, соғлиқ қа оғир, ўртача оғир шикаст ва шунга ўхшаш қасд белги олий ўринда турувчи хавфли айбдан фарқли айбнинг бепарволик ҳисобланади. Бепарволик- эҳтиётсизликнинг иккинчи айб шакли ҳисобланади. Агар шахс ўз қилмишининг ижтимоий хавфлилик хусусиятини англамаган, англаши мумкин ва лозим ҳам бўлмаган ёки унинг ижтимоий хавфли оқибатларига кўзи етмаган ва ишнинг ҳолатларига кўра кўзи етиши мумкин ва лозим ҳам мумкин бўлмаган бўлса, бундай қилмиш айбсиз ҳолда содир этилган деб кўрсатилган. Тафаккурий ҳолат бепарволик айбнинг кўриниши аҳамитяга эга эмас. Субъектив мезон шахснинг тафаккурий ҳолати: А) махсус билим; Б) ишдаги ҳолат; В) иш билан боғлиқ бўлган бошқа ҳолатлар. Объектив меъзон шахснинг ҳаракатларини олдини олиш қоида ларига риоя қилмаслик натижасида ижтимоий хавфли оқибатларни келиб чиқишини олдиндан кўриш мажбуриятини ўз ичига олади. Мажбуриятни ўз зиммасига олган шахс ижтимоий хавфли оқи батларни олдиндан кўра билмагани учун жавобгарликка тортилмайди.

Ижтимоий хавфли оқибатни олдиндан англамасликда жиноия бепарволик ўрнатилган мезон орқали намоён бўлади. Фақат қонунда кўрсатилган меъзонлар учун ижтимоий муносабатларга зарар етказиш учун жиноий жавобгарликка тортилади. Эҳтиётсизлик орқали содир этилган ҳуқуқбузарликларга меҳ натни муҳофаза қилиш қоидаларини бузиш, транспорт воситаларини ишга солиш, совуққонлик киради. Суд тергов амалиётида ҳам учрайдиган ҳолатлар айбсиз ҳолатда зарар етказиш “воқеа” ёки “казус” деб юритилади. Қачонки шахс шундай ҳолатларда тасодифий унинг ҳар қандай ишни енгиллаштирувчи ҳолатларни ҳаракат (ҳаракатсизлик) ни амалга ошиши жиноятни олдиндан кўра билиши ижтимоий хавфли оқибат ва ишни енгиллаштирувчи ва амалга оширилишида кўрилади. ЖКда субъектив томонни аниқлаш ва квалификация қилишда муҳим ўринни эгаллайди. Бу моддада айбдорнинг руҳий муносабати объектив томонини ифодаловчи айбнинг иккита шакли- қасд ва эҳтиётсизлик орқали ифодаланади. Жиноят қонунида жоий ва вақти умумий ифодаланган. Назарияда қасд ва эҳтиётсизлик бирга бир жиҳатда қатнашса “икки ёки мураккаб” айб шакли ҳисобланади. 1994 йилгача ЖК 23-моддасида қасд ва эҳтиётсизлик биргаликдаги иштироки мураккаб айбли жиноят кенгроқ ёритилмаган эди. Шу ўринда қонунчиликда белгиланганидек, ҳеч қандай “иккитали” ёки “мураккаб” кўриниши айбнинг шаклини ифодаламайди. Қасд ва эҳтиётсизлик бир вақтда содир этилиши мумкин. Масалан, қонун да ўрнатилишича агар шахс қасддан жиноят содир этиши натижасида ўз-ўзига ишониши орқасидан бошқа ижтимоий хавфли оқибатлар юз берган бўлса ёки олди олинган бўлса шахс фақат қасддан содир қилган жинояти учун жавоб беради ва шу қилмиши учун қонунда қаттиқроқ жавобгарлик кўрсатилса бундай жиноят қасддан содир этилган деб топилади.

Ҳуқуқий нормалар таҳлили шуни кўрсатадики, қонундаги битта нормада жиноят иккита таркибда мавжуд бўлиши, улар алохида аҳамиятга эга. Масалан, 104 модда 3-қисми, баданга оғир шикаст етказишда эҳтиётсизлик натижасида жабрланувчининг ўлими келиб чиқади. Қонунда кўрсатилган икки таркиб оқибатида айбнинг шакллари мавжуд бўлади. Бу тузилиши бўйича моддий таркибли жиноят ҳисобланади. Унинг таркибини аниқлаш квалификация қилиш учун субъектив томон бундай жиноятда аниқ таҳлил қилиниши керак. Инсоннинг ҳис-тўйғулари натижасида мотив ва мақсад субъектив томоннинг факультатив белгисини ифодалайди. Кишининг ҳулқ-атвори кучли ҳаракати, унинг фаолигига таъсир қилувчи омиллар бу руҳиятдаги мотивдир. Мотив шахсда қизиқиш, ички хоҳиш уйғотувчи ҳиссиёт ҳисобланади. Жиноят ҳуқуқий норма бўйича мотив остида ички ҳиссиёт, жиноятга ундовчи ва содир этишга хоҳиш уйғотувчи қарорга келиши мавжуд. Руҳшуносликда мотив бошқа хис омилларда квалификация қилинади. Лекин жиноят ҳуқуқида қўшимча мотив сифатида иккига бўлинади: ғаразгўйлик ва қўшимча ғаразгўйлик. ЖК моддаларининг диспозициясида мотив характери ҳақида шундай дейилади: таъмагирлик, безорилик, хун олиш, шахсий манфаатдорлик ва бошқалар. Мотивнинг ўзгармас қўшимча характерларининг бир нечта таркиби мавжуд. Ҳар қандай ҳолатда ҳам тергов ва суд вақтида мотив жиноятга ҳақиқатан ҳам сабаб бўлганлигига адолатли ёндашиш керак. Жиноят мақсади- шихс жиноят содир этганда унинг натижасини билади, қасддан содир этишига олиб келади. Жиноят ҳуқуқий нормаларда тақиқланган бўлса бу мақсад алоҳида аҳамиятга эга бўлади. Жиноят содир этишни мақсад қилиш ижтимоий келиб чиқадиган хавфли оқибатлардан фарқ қилади. Мақсад субъектив томоннинг белгиси ҳисобланади, оқибат – объектив томоннинг белгиси ҳисобланади. У ўзида объектив характер акс эттиради, ҳаракатнинг натижаси ҳисобланади, мақсад эса – ҳаракатларнинг натижаси ҳақида тасаввурларни ўз ичига олади.

Мотив ва мақсад жиноят ҳуқуқида жиноятларни квалификация қилишда ва тегишли жазо тайнлашда жуда катта аҳамиятга эга. Улар факультатив белгиларга ўхшаб жиноят ҳуқуқида 3 хил рол ь ўйнайди: 1. таркибнинг шартли белгилари; 2. квалификация қиладиган белги; 3. ҳолатлар, жиноятни енгиллаштирадиган ва оғирлаштирадиган ҳолатлар. Жиноят ишини қўзғатиш ва ишни жиноий жазога қаратиш ф а қатгина жисмоний шахслар томонидан ижтимоий муносабатларга зарар етказилганида мумкин. Юридик шахслар жиноят таъсир қилиш майдонидан чиқарилган бўлиб, улар жиноят субъекти бўла олмайдилар. Жисмоний шахс белгиланган ёшга етган бўлиши ва ўз хатти- ҳаракатларига жавоб берадиган бўлиши керак. Шундай қилиб, жиноят ҳуқуқи жавобгарликка тортишнинг учта муҳим шартларини белгилаб қўйди. Жиноят ҳуқуқий нормани анализ қилишдан келиб чиқиб жиноят субъектини аниқланади. Бу жисмоний қонун билан белгиланган ёшга етган, ўз ҳаракатларига жавоб берадиган ижтимоий хавфли қилмишни содир этган шахс. Жиноят субъекти Ўзбекистон Республикси фуқароси, хорижий давлат фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахслар бўлиши мумкин. Жиноят субъектини аниқлашда керак бўладиган белгилар жисмоний шахс бўлиши ва ёш шарт бўлган белгилар ҳисобланади. Лекин, жиноятнинг турли хилдалиги ва турли ҳаёт жабҳаларида содир бўлиши субъектларга янги факультатив белгиларнинг қўшилишига сабаб бўлади. Ҳозинги вазиятда гап махсус субъектлар ҳақида кетмоқда. Шундай қилиб, махсус қисмнинг бир хил нормалари ЖКнинг умумий нормаларини тўлдиради ва яна жиноий жавобгарликка тортишнинг янги шартларини келтириб чиқара ди. Лекин бу фақатгина белгиланган жиноятлар учун қўлланилади. Масалан, пора олишда

жиноий-жавобгарликка тортишнинг керакли шарти бу- айбланувчининг жавобгар шахслар категориясига киритилишидир. Жиноят ҳуқуқида яна бир қараш мавжуд, жиноят субъекти билан органик боғлиқлик – айбланувчининг шахси. Хар иккала қараш ҳам жиноят содир қилган шахснинг характеристикасига қарашлидир. Лекин хизмат қилиш ролига қараб улар бир биридан фарқ қилади. Шундай қилиб, жиноят субъектининг белгиси – ёш - бу шахснинг жиноий жазога тортилишининг минимал ёшига етиши, ЖКда белгиланган ёшга, лекин жиноят содир этган аниқ бир шахснинг ёши – бу шахснинг субъектнинг ақли расолик белгисида тафаккур ва ироданинг минимал даражасининг ўсишини тавсирлайди. Шахс қилаётган ҳаракатини ва уни бошқаришини онги етарлича билишидир. Шахснинг аниқ тафаккури ва иродаси ҳолати эса жиноят қилган айбланувчи шахс деб этироф этилишига асос бўлади. Шу билан бирга жиноятда субъектнинг фикри жисмоний шахснинг энг кам миқдордаги мужассамлашган белгисида ифодаланади. Уларнинг шарти: жиноий жавобгарликни вазифасини аниқлаш. Барча шахслар учун бошқа белгилар таркиби билан бирга жиноий жавобгарлик асосини ташкил этиш, ижтимоий хавфли ҳаракат қилиши. Шу вақтнинг ўзида аниқ белгилар, айбланувчининг шахсий фикри бутун шаклини ифодаланиши жиноятни содир қилганини кўр сатади. Бу тушунчалар демографик, жисмоний маълумотлар (жинс, ёши, соғлиғи), маълумотнинг даражаси, руҳий аҳволи, ақлий дара жаси, меҳнатга муносабати, оилавий аҳволи ва бошқалардир. Шу ўринда ЖК умумий қисмидаги айрим меъёрлар махсус қисмидаги айрим меъёрлар махсус қисм нормаларида тўлдирилади. Масалан, мансабдор шахсни пора олишда жиноий жавобгарликка олиш шарти. Жиноят қонунида яна бир тушунча мавжуд, айбланувчи шахс жиноят тушунчаси билан алоқадор. Бу тушунчаларнинг ҳар иккаласи ҳам жиноят содир этган шахснинг характеристикасига тегишли. Шундай бўлса ҳам улар

тубдан фарқ қилади. Шундай қилиб, жиноят субъекти қонунда белгиланган ёшга етган, жиноий жавобгарликда шахсан ўзи иштирок эта оладиган, ақли расо шахс, содир этган жиноятига шахсан ўзи айбланувчи сифатида қатнашувчи шахс. Шу ўринда айбланувчи шахс- бу психомантиқ хусусиятлар билан турли-туман, сифат, ижтимоий алоқадорлиги муносабати мақсадида ифодалайди. Жиноят ҳуқуқида бу тушунча ўзига хос жавобгарликда таққосланади. Амалдаги жиноий қонунчилик жиноий жавобгарликка тортиши учун шахслар жиноят содир этгунига қадар 16 ёшга тўлган бўлишини кўрсатади (ЖК 17-модда 1-қисм). Шундай қилиб, жиноий жавобгарликда умумий ёш – 16 ёшдир. Тан олиш керакки, 16 ёшда шахс руҳий жисмоний ривожланиб бўлади шу билан бирга баъзи жиноятлар учун махсус ёш белгиланган. Жк 17 - моддасида кўрсатилганидек қасддан одам ўлдиришнинг оғирлаштирувчи ҳолатларида субъект 13 ёш ҳисобланади. ЖК 17 - моддаси 3-қисмида махсус ёшни қисқариши кузатилади. 14 ёшга тўлган шахслар қайси жиноятни содир этганлиги учун жавобгарликка тортиш шартлари кўрсатилган. Баъзи кўринишларга қараб жиноятлар учун махсус ёш кўтарилади. Қонунда бу аниқ кўрсатилади. Жиноят содир этгунга қадар 18 ёшга тўлмаган бўлса шу модда қўлланилади. Масалан, харбий хизматдан бўйин товлаш. Шундай қилиб жиноий қонунчилик тўртта ёш босқичларини кўрсатади. 13, 14, 16, 18 ёшлар. Бундай таффакур даражалари ижтимоий хавфли ҳаракат ва жамият, ижтимоий сиёсий ҳаётни тушуниб етишга ижозат беради. Кейинги муҳим белги субъектнинг ақли расолигидир, қачонки ижтимоий хавфли ҳаракат ёки ҳаракатсизлик содир этаётганлигини ақлан англаган ва ўзини бошқара оладиган шахс тушунилади. Ақли расолик айб каби субъектнинг тафакури ва иродавий ҳолатидан келиб чиқади. Айб кишининг руҳий муносабати билан боғлиқ бўлса, ақли расолик эса, жиноят содир этиш вақтидаги руҳий муносабати ҳисобланади. Айб руҳий муносабатни аниқлайди, тафаккур ва ирода ҳаракатларини англайди, ижтимоий хавфли ҳаракат содир этилишини билади, бошқаради.

Ақли расолик эса шундай шароитларда келиб чиқади. Шунинг учун ақли расо шахс айбини тан олади. Ақли норасолик- иккита мезонни кўрсатади: биомантиқ тиббий ва психомантиқ (юридик). Бу хар иккаласи ҳам ақли норасоликни ва ақлни бошқара олмасликни билдиради. Тиббий (биомантиқ) меъзоннинг асоси ақли норасолик ЖКда руҳий касалликка чалинганлиги ҳам кўрсатилади. Сурункали, қийин даволанадиган руҳий касаллик бўлиши мумкин. Масалан, эпилепция, шизофрения, сифились онгнинг фалажлиги ва бошқалар. Ақли заифлик- бу тафаккурни пастлиги, ақли заифлик учта шаклда кўрилади (ўрта, оғир, енгил). Енгил даражаси- дебиллик, ўрта даражаси- имбецция, оғир даражаси- идиоция. Бошқа руҳий касалликлар- руҳиятнинг толиқишидан (юқори даражадагилардан ташқари) руҳий тартибсизликлар, туғма руҳий касаллик. Юридик меъзонда- ақли норасолик иккита меъзон ҳисобла нади. Ақли норасо деб суд томонидан топилади. Шунинг учун бу меъзон юридик меъзон ҳисобланади. Руҳий меъзон иккита таркибда тузилади: тафаккурий ва иродавий. Интеллектуал (тафаккурий) ҳолат жиноят содир этишда жиноятни фнглай олмаслигини билдиради ва ижтимоий хавфли ҳаракат ёки ҳаракатсизлик содир этилишидир. Масалан, идиотия билан касалланган шахс жабрланувчини уради, у буни билмайди, тушунмайди. Иродавий ҳолатда- ўз қилмишларини англайди, уни бошқариш имкони бўлмайди. Кўпроқ учрайдиган руҳий касалликлар иродани бошқара олмаслик орқали келиб чиқади. Шу ўринда жиноят қонуни ақли норасоликни иккитасидан биттасини тан олади, яъни тафаккурий ёки иродавий ҳолатини. Ақли норасо шахслар жиноят субъекти ҳисобланмайди. Шунинг учун жиноий жавобгарликдан озод қилинади. ЖК 18-моддаси 3-қисмида “Ижтимоий хавфли қилмишни содир этган ва суд томонидан ақли норасо, деб топилган шахсга нисбатан тиббий йўсиндаги мажбурлов чоралари

қўлланилиши мумкин” дейилади. Қонун мажбурият юкламайди, суд буни ҳал қилади. Суднинг ҳар бир одил ҳукми ижтимоий хавфли ҳаракатларни, касалликлардан сақлайди.

Фойдаланилган адабиётлар: 1.Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. – Тошкент: Ўзбекистон, 1992. 2.Международний пакт о гражданских и политических правах. Международная зашита прав и свобод человека. Сборник документов. М.: Юрид.лит., 1990 г. 3.Основние принципи независимости судебних органов. Международние права и свобода человека: Сборник документов. М: Юрид.лит., 1990 г. 4.Всеобшая декларация прав человека. – Права человека. Основние международние документи: Сборник документов. М.: Международние отношения. 1989 г. – С. 134-142. 5. Конвенция о правовой помоши и правових отношениях по гражданским, семейним и уголовним делам. (Хўжалик ва ҳуқуқ Хозяйство и право. – Ташкент. 1997, №1-2. С. 58-76). 6. Уголовно-процессуалний кодекс Республики Узбекистан. – Т.: Адолат, 1999.

Похожие

Жиноят таркибининг объектив белгиларига кўра қилмишни квалификация қилиш

Субъектив белгиларга кўра жиноятни квалификация қилиш

Бир неча жиноят содир этилганда қилмишни квалификация қилиш

Жиноятларни квалификация қилишнинг асосий босқичлари

Жиноят таркиби квалификация қилишнинг асоси сифатида