Жиноят процессуал мажбурловнинг бошқа чоралари - Юриспруденция - Рефераты

Жиноят процессуал мажбурловнинг бошқа чоралари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

104.5 KB

Жиноят процессуал мажбурловнинг бошқа чоралари Режа: 1.Лавозимдан четлаштириш 2. Мажбурий келтириш 3. Шахсни тиббий муассасага жойлаштириш 4. Жиноят процесси иштирокчиларининг хавфсизлигини таъминлаш. Суриштирув, дастлабки тергов ва судда процессуал мажбуриятларни ҳамда тартибни бузганлик учун жавобгарлик

Лавозимдан четлаштириш ЖПКнинг 255-моддасида назарда тутилган лавозимдан четлаштириш жиноят-процессуал мажбурлов чораси сифатида аниқ ифода этилган ўзига хос хусусиятларга эга. Кўриб чиқилаётган бу процессуал мажбурлов чораси, башарти айбланувчи, судланувчи ўз иш жойида қолса, у жиноят иши бўйича ҳақиқатни аниқлашга, жиноят оқибатида етказилган зарарни қоплашга тўсқинлик қилади ёки жиноий фаолиятини давом эттиради деб ҳисоблашга етарли асослар бўлса, қўлланилиши мумкин. Бунда айбланувчи, судланувчи мансабдор шахс бўлиши керак. Мансабдор шахс ва масъул мансабдор шахс тушунчаси Жиноят кодексининг 8-бўлимида берилган. Қуйидагилар масъул мансабдор шахслар ҳисобланади: 1) ҳокимият вакиллари; 2) давлат корхонаси, муассасаси ёки ташкилотларида сайлаш ёки тайинлаш бўйича доимий ёхуд вақтинча ташкилий бошқарув маъмурий- хўжалик вазифаларини бажариш билан боғлиқ лавозимларни эгаллаб турган ва юридик аҳамиятга эга ҳаракатларни содир этишга ваколат берилган шахслар; 3) мулкчиликнинг бошқа шаклларидаги корхоналар, муассасалар ва ташкилотларнинг раҳбарлари, давлат бошқаруви юзасидан белгиланган тартибда ҳокимият ваколати берилган жамоатчилик вакиллари; 4) иккинчи бандда назарда тутилган вазифаларни фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларида бажариш билан боғлиқ мансабларни эгалловчи шахслар. Айбланувчини, судланувчини лавозимдан четлаштириш асослари жиноят иши материалларида шахс ўзи эгаллаб турган хизмат ҳолатига кўра жиноий фаолият олиб бориш (давом эттириш, масалан хизмат бўйича бундай шахсга бўйсунган вояга етмаганларни ичкиликбозликка жалб этиш) ёки жиноят иши

бўйича холис ҳақиқатни аниқлашга тўсқинлик қилиш (у ёки бу ҳужжатларни олиб қўйиш ёки мазмунини ўзгартириш, хизмат бўйича бўйсунувидаги гувоҳлар ва жабрланувчиларга улар сўроқ қилинганда ўзига қулай бўлган кўрсатувлар бериши мақсадида руҳий таъсир этиш) истагида бўлганлиги ҳақида гувоҳлик берувчи ҳақиқий маълумотлар тўплами мавжудлиги билан вужудга келиши керак. Жабрланувчини, судланувчини лавозимдан четлаштириш тўғрисида қарор қабул қилиб, суриштирувчи, терговчи, прокурор бу ҳақда қарор чиқаради, суд эса ажрим чиқаради. Суриштирувчининг, терговчининг бу ҳақдаги қарори прокурор розилигини олиши зарур (ЖПК нинг 256-м.). Қарорда ёки ажримда қуйидагилар кўрсатилади: лавозимдан четлаштириладиган шахс; унинг иш жойи; лавозимдан четлаштириш асослари; шунингдек, корхона муассаса, ташкилотнинг ваколатли раҳбарларига шахсни лавозимдан четлаштириш тўғрисида йўналтирилган талаб. Қарор ёки ажрим албатта асосланган бўлиши керак. Айбланувчини лавозимдан четлаштириш тўғрисидаги қарорда прокурор рухсатини олиши керак (ЖПК нинг 256-м.). Прокурор томонидан бундай қарорнинг қонунийлиги ва асосланганлигини текшириш мансабдор шахсларни асоссиз айбловлардан ҳимоя қилишнинг муҳим, зарур кафолати ҳисобланади, бутун давлат аппаратини мустаҳкамлаш ишига хизмат қилади. Айбланувчини, судланувчини лавозимдан четлаштириш тўғрисидаги қарор ёки ажрим, бундай чорага кейинчалик зарурат қолмаган тақдирда, суриштирувчи, терговчи, прокурор, суд томонидан бекор қилади (ЖПК нинг 257-м.). Суд оқлов ҳукмида ёки ишни тугатиш тўғрисидаги ажримида судланувчини лавозимдан четлаштиришни бекор қилади. Лавозимидан четлаштирилган айбланувчи, унинг ҳимоячиси, қонуний вакили, шунингдек лавозимдан четлаштирилган шахс ишлаган корхона, муассаса, ташкилотнинг раҳбари юқори турувчи прокурорга ушбу қарор устидан шикоят қилишга ҳақлидир. Манфаатдор шахслар ҳам судланувчини лавозимидан четлаштириш тўғрисидаги суднинг ажрими устидан юқори

судга хусусий шикоят бериш ҳуқуқига эга (ЖПК нинг 258-м.). Агар шахснинг лавозимдан четлаштирилиши қонунга хилоф бўлса, бу шахсга етказилган зиён тўла ҳажмда қопланади (ЖПК нинг 260-м.). Бу нарса унга нисбатан оқлов ҳукми чиқарилган ёки у жиноят содир этишга алоқадор бўлмаган; унинг қилмишида жиноят таркиби бўлмаган; жиноят иши қўзғатилган ҳамда тергов олиб борилган ёки суд муҳокамаси ўтказилган жиноят воқеаси бўлмаган ҳолларда юз беради. Лавозимдан четлаштириш вақтинчалик чора бўлиб, у фақат жиноят ишини тергов қилиш ва судда ҳал қилиш даврида қўлланилади. Уни жиноий жазолар турлари ҳисобланадиган ҳам лавозимдан бўшатиш, ҳам муайян лавозимларни эгаллаш ҳуқуқидан ёки ҳам муайян фаолият билан шуғуланишдан маҳрум этиш билан аралаштириш мумкин эмас. Тўғри қўлланилган тақдирда у, одатда, самарали чора ҳисобланади. ЖПК нинг 259- моддасида мансабдор шахсларни лавозимдан четлаштиришнинг алоҳида тартиби назарда тутилган. Унга кўра суриштирувчи, терговчи ва прокурор, башарти улар ишда айбланувчи, судланувчи тариқасида иштирок этиш учун жалб қилинган бўлсалар, лавозимдан четлаштирилган ҳисобланади. Мажбурий келтириш Жиноят ишларини судда кўриш жиноят процессуал фаолият доирасига жалб этилган барча шахс ва органларнинг фаол иштироки заруратини назарда тутади. Жиноят ишларини судда кўришнинг у ёки бу иштирокчиларининг ўз процессуал мажбуриятларини бажаришдан бош тортиши иш бўйича холисона ҳақиқатни аниқлашга ҳамда одил судловни амалга оширишга жиддий тарзда халақит бериши мумкин. Шу боисдан ҳам қонун чиқарувчи тергов ва суд органларига шахсларни нафақат чақириш тартибини бирма-бир тартибга солади, балки уларни таъминлаш эҳтимоли бўлган воситаларни ҳам назарда тутади. Бундай воситалардан бири мажбурий келтиришдир.

Мажбурий келтириш жиноят-процессуал мажбурлов чорасидир. У тергов ва суд органларига чақирув бўйича келмаётган шахсни мажбурий келтиришдан иборатдир. Амалдаги жиноят-процессуал қонун ҳужжатларига кўра, жиноят ишини юритиш муносабати билан суриштирувчи, терговчи, прокурор, суд томонидан белгиланган тартибда чақирилган шахслар айнан кўрсатилган вақтда ҳозир бўлишлари шарт. Узрсиз сабабларга кўра келмаганлари тақдирда улар мажбурий келтириладилар (ЖПК нинг 261-м.). Амалдаги жиноят-процессуал қонун ҳужжатлари гумон қилинувчи, айбланувчи, судланувчи, жабрланувчи, гувоҳга нисбатан мажбурий келтиришни қўллаш мумкинлигига, башарти улар узрсиз сабабларга кўра келишдан бош тортганлиги аниқланган тақдирда, йўл қўйилади (ЖПК нинг 262-м. 1-қ.). Бу ҳолларда мажбурий келтириш қароридан олдин қуйидагилар амалга оширилади: биринчидан, шахснинг қонунда назарда тутилган тартибда ва шаклларда амалга оширилган тегишли органга чақирилиши; иккинчидан, чақирилаётган шахсда келмаслик учун узрли сабаблар йўқлигининг аниқланиши. Тергов ва суд органларига гувоҳни, жабрланувчини, гумон қилувчини ва озодликда юрган судланувчини чақириш тартиби ЖПК нинг 97-моддасида тартибга солиниб, унда белгиланадики, юқорида айтиб ўтилган шахслар чақирув қоғози билан чақирилади. Чақирув қоғози почта орқали жўнатилади ёки чопар орқали топширилади. Чақирув телефонограмма, телеграмма, радиограмма билан ёки телефакс орқали ҳам бўлиши мумкин. Тергов ҳибсхонасида, вақтинча қабул қилиш-тақсимлаш қабулхоналари, жазони ижро этиш ёки тарбия колонияларида сақланаётган шахслар шу муассасаларнинг маъмурияти орқали чақиртирилади (ЖПК нинг 97-м. 4-қ.). Қуйидагилар шахс чақирув бўйича келмаслигининг узрли сабаблари деб тан олинади: 1) чақирилаётган шахсни келиш имкониятидан маҳрум этадиган касаллик;

2) чақирув қоғозини ўз вақтида олмаслик; 3) белгиланган муддатда шахсни келиш имкониятидан маҳрум этадиган бошқа ҳолатлар. Чақирувлар бўйича келиш имкониятидан маҳрум этадиган касаллик тиббий муассасада ишлайдиган шифокор томонидан тегишли ҳужжатда тасдиқланиши керак. Айбланувчи томонидан чақирув қоғозини ўз вақтида олмаслик чақирув қоғозида уни олиш вақти тўғрисидаги белги билан ёки чақирув қоғозини топшириш учун олган шахснинг тушунтириши билан тасдиқланади. Чақирув қоғозида кўрсатилган муддатда келиш имкониятидан маҳрум этадиган бошқа ҳолатларга транспорт ҳаракатининг бузилиши, фавқулоддаги ҳолатлар (ёнғин, тошқин, зилзила ва шу кабилар), касалга қарашни бирон шахсга топшириш имконияти бўлмаганда оила аъзосининг касаллиги ва ҳоказолар киради. Бундай узрли сабабларнинг тўлиқ рўйхатини қонунда белгилаш мумкин эмас. Ҳар бир муайян ҳолда бу масала маълум ҳолатларга кўра ҳал этилади. Мажбурий келтиришни қўллаш мумкинлиги чақирувлар сони билан эмас, балки чақирилган шахснинг узрли сабаблар бўлмаган тақдирда келмаганлиги билан белгиланади. Бу ҳолатларни аниқлаб, дастлабки тергов ва суриштирув органлари, шунингдек суд келмаган шахсга нисбатан такроран чақирмасдан мажбурий келтиришни қўллашга ҳақли. Гумон қилинувчи, айбланувчи ва судланувчига нисбатан бундан ташқари олдиндан чақирувсиз мажбурий келтириш қўлланилиши мумкин (ЖПК 262- м. 2-қ.). Кўрсатилган шахслар суриштирув, дастлабки тергов ва суддан яшириниб юрган ёки аниқ яшаш жойи бўлмаган тақдирда бунга йўл қўйилади. Ҳар бир ҳолда мажбурий келтириш учун асос бўлиб хизмат қилган ҳолатлар жиноят иши материалларида ҳамда мажбурий келтириш тўғрисидаги қарорда ўз аксини топиши керак. ЖПК да мажбурий келтиришни процессуал расмийлаштириш лозимлиги мустаҳкамлаб қўйилган (ЖПК нинг 263-м.). Суриштирувчи, терговчи,

прокурор мажбурий келтириш тўғрисида қарор, суд эса ажрим чиқаради. Ушбу қарорда ёки ажримда: мажбурий келтириши керак бўлган шахснинг фамилияси, исми, отасининг исми; унинг процессуал мавқеи; яшаш ёки иш жойи; мажбурий келтириш учун асослар; шахсни қаерга ва қачон олиб келиш кераклиги; мажбурий келтириш кимга топширилганлиги кўрсатилган бўлиши лозим. Мажбурий келтириш тўғрисидаги қарор ёки ажрим ижро этиш учун иш юритилаётган жойдаги ички ишлар органига топширилади. Мажбурий келтирилиши лозим бўлган шахсни топиб, ички ишлар органининг ходими уни қарор ёки ажрим билан таништириб, тилхат олади ва мазкур қарорни ёки ажримни чиқарган терговчига, прокурор ёхуд судга олиб келади. Бунда қарорга ёки ажримга шахс топилган вақт ва жой ҳамда уни олиб келиб топширилган вақт, шунингдек унинг мажбурий келтирилиши билан боғлиқ ариза, шикоят ва илтимослар ҳақидаги маълумотнома илова қилиниши лозим. Ички ишлар органи шахснинг қочиб кетганлиги, таътилда, хизмат сафарида эканлиги, оғир касаллиги ёки бошқа сабабларга кўра йўқлиги оқибатида мажбурий келтиришга имкон бўлмаганлигини аниқласа, бу ҳақда маълумотнома тузади ҳамда қарорни ёки ажримни чиқарган суриштирувчи, терговчи, прокурорга ёки судга хабар беради. (ЖПК нинг 264-м.). Шахсни тиббий муассасага жойлаштириш Жиноят ишларини тергов қилишнинг ҳал этилишида кўпинча фан, техника, санъат ёки ҳунармандчиликка оид махсус билимларни талаб этадиган масалалар юзага келади. Бундай ҳолларда терговчилар экспертиза ўтказишга қарор қиладилар. Барча экспертизалар орасида суд-тиббиёт ҳамда суд-психиатрия экспертизалари катта ўрин тутади.

Стационар шароитида психиатрия ёки ўзга тиббиёт кузатуви зарурати айбланувчи (судланувчи) касалланишининг умумий кўриниши мураккаб ҳамда тўғри ташҳис узоқ ёки қисқа муддатли шахснинг шифокор-экспертлар кузатуви остида бўлган тақдирда қўйилиши мумкин бўлган ҳолларда вужудга келади. Эҳтимоли кутилаётган касалланиш хусусиятига кўра айбланувчи ёки судланувчи психиатрия ёки ўзга тиббиёт муассасасига (касалхона, клиника, госпиталга) жойлаштирилиши мумкин. ЖПК нинг 265- моддаси шахсни тиббий муассасага жойлаштириш тартибини белгилайди. Суд-тиббиёт ёхуд суд-психиатрия экспертизасини ўтказишда стационар кузатув зарурати бўлса, суриштирувчи, терговчи, прокурор, суд айбланувчини ёки судланувчини, башарти улар озодликдан маҳрум қилиш жазоси тайинланиши мумкин бўлган жиноятни содир этишда айбланаётган бўлсалар, тегишли тиббий муассасага жойлаштиришга ҳақлидир. Шахсни тергов, суд органларининг қарорига кўра тиббий муассасага жойлаштириш ўзининг барча хос аломатлари билан бирга жиноят- процессуал мажбурлов чорасидир. Бу чора маълум шарт-шароитларда жиддий тарзда шахснинг ҳуқуқ ва эркинлигини чеклаши; мажбурлов тартибида амалга оширилиши мумкин; ўз намоён бўлишининг муайян шаклидан ташқари махсус асосланган қарорнинг мавжудлигини назарда тутади. Руҳий ҳолати айбланувчи тариқасида ишда иштирок этишга жалб қилиш ва айблов эълон қилиш имкониятини истисно этадиган шахс ҳам, агар айнан унинг ижтимоий хавфли қилмиш содир этганлигига етарлича далиллар мавжуд бўлса, экспертиза ўтказиш учун психиатрия муассасасига жойлаштирилиши мумкин. Агар шахс гумон қилинувчи сифатида бўлса ҳамда унинг бу сифатда бўлиш муддати стационар суд-психиатрия экспертизаси тамом бўлганга қадар тугаса, бунда қандай иш тутиш керак? Бу саволга жавоб ЖПК нинг келтирилган 265-моддасида берилган. Бу ҳолда шахсга, башарти унинг руҳий ҳолати имкон берса, айблов эълон қилиш ёки уни тиббий муассасадан озод қилиш ёхуд унинг тиббий йўсиндаги мажбурлов чорасини қўллаш бўйича иш юргизилаётган шахс тариқасида

эътироф этиш тўғрисида қарор чиқариш керак. Шуни таъкидлаш керакки, ўз хусусиятига кўра турли таркибдаги жиноятларга тааллуқли бўлган жиноят ишларини ўрганишга доир статистика маълумотлари шуни кўрсатадики, гумон қилинувчини тиббий муассасага стационар кузатуви учун жойлаштириш камдан-кам ҳолларда бўлади 1 . Жабрланувчилар ва гувоҳларни экспертиза ўтказиш учун тиббий муассасага мажбурий жойлаштириш мумкин эмас. Улар гумон қилинувчи, айбланувчи, судланувчи Жиноят кодекси 15-моддасининг тўртинчи ва бешинчи қисмларида назарда тутилган оғир ва ўта оғир жиноятлар содир этишда айбли эканлиги, бераётган кўрсатувларнинг ишончлилигини текширишнинг бошқа имконияти бўлмаган ҳоллар бундан мустасно. Илмий адабиётда экспертизани ўтказиш усули тўғрисидаги масала, мисол учун шахсни амбулатория ёки стационар кузатуви орқали экспертизадан ўтказиш масаласи низоларга сабаб бўлган масала ҳисобланади. Ушбу шакллардан бирини, яъни амбулатория ёки стационарни танлашни терговчи, прокурор, суд ҳал қилиб, бунда улар нафақат касалликни аниқлаш қийинчиликлари тўғрисидаги тиббий мулоҳазаларга, балки бошқа хусусиятдаги маълумотларга (содир этилган қилмишнинг оғирлиги, даволовчи шифокорлар ўртасидаги касалланиш ташҳисини аниқлаш бўйича келишмовчиликлар, қилмиш содир этганнинг муғомбирлик тусидаги сабаблари ва шу кабилар) амал қиладилар. Процессуал мажбурлов соҳаси амбулатория экспертизалари етарли бўлган ҳолларда стационар экспертизалари асоссиз ўтказилганда айниқса кенгайиб боради. Бунда бошқа кўнгилсиз оқибатлар ҳам юзага келади: эксперт муассасалари бажарадиган иш кўпаяди, айбланувчиларни қамоқда сақлаш ҳамда унинг амал қилиш муддатлари узайтирилади. Аммо, бизнинг назаримизда, асосий хавф бошқададир. Бундай хавф, чунончи асослар бўлганда суд-психиатрия экспертизаларини тайинламасликда ҳамда стационар экспертизаларини амбулатория экспертизалари билан алмаштириб қўйишдадир. Стационар экспертизаларни

жуда кўп тайинлашга қарши бўлган асосий далил шундан иборатки, экспертизага юборилаётган аксарият шахслар барибир ақли расо деб тан олинади. Бу далил асосли эмас. Масалан, экспертиза тайинлаш пайтида терговчида айбланувчиларнинг руҳий ҳолати хусусида асосли шубҳа туғилади ва, демак, экспертиза бекорга ўтказилмаган. Юзта жиноят ишини ўрганиш шуни кўрсатдики, ўтказилган суд-психиатрия экспертизаларининг 80 фоизида текширилаётган шахсларнинг руҳиятида суд томонидан айбдорлик ёки жазони тайинлаш тўғрисидаги масалани ҳал қилишда ҳисобга олинадиган катта ёки кичик ўзгаришлар аниқланган. Шахс тиббий муассасага жойлаштирилганда процессуал мажбурлов чорасининг муддати амбулатория психатрия эспертизасини ўтказиш ҳисобига камаяди. Фақат 10 фоиз амбулатория экспертиза хулосаси эксперт олдига қўйилган вазифаларни ҳал эта олмаган ва шу боисдан стационар экспертизасини тайинлаш зарурати юзага келган. Шахсни тиббий муассасага жойлаштириш суриштирувчи ёки терговчининг прокурор розилик берган қарорига, прокурорнинг қарорига ёхуд суднинг ажримига асосан амалга оширилади (ЖПК нинг 266-м.). Шахсни тиббий муассасага жойлаштириш тўғрисидаги қарорда ёки ажримда: тиббий муассасага жойлаштириладиган шахс ва унинг процессуал мавқеи; шахс жойлаштирилаётган тиббий муассасанинг номи, зарур бўлганда шахсни шу муассасага олиб бориш тўғрисидаги фармойиш; эҳтиёт чораси тўғрисидаги қарор акс эттирилади. ЖПК нинг 266-моддаси матнидан кўриб турилганидек, шахсни психиатрия бўлмаган тиббий муассасага жойлаштириш прокурор рухсатини олишни назарда тутади. Қонуннинг бундай талаби, бизнинг назаримизда асослидир, чунки шахсни ҳар қандай тиббий стационарга мажбурий тартибда жойлаштириш унинг шахсий эркинлигини чеклаш билан боғлиқдир. Ушбу чоранинг қонунийлиги ва асосланганлиги устидан прокурорнинг назорати тиббий муассасага мажбурий равишда жойлаштириладиган шахснинг ҳуқуқларини муҳофаза қилишнинг муҳим кафолати бўлиб хизмат қилади.

Стационар суд-тиббиёт экпертизасига аксарият ҳолларда эҳтиёт чораси тартибида қамоққа олинган айбланувчилар юборилади. Агар бу муассаса қамоққа олинганларни сақлаш учун мўлжалланган бўлса, бундай эҳтиёт чораси танланиши мумкин, бошқа ҳолда кўрсатилган эҳтиёт чораси бекор қилиниши ёки енгилроғи билан алмаштирилиши лозим (ЖПК нинг 267-м.). Айбланувчи, судланувчи ёки ўзига нисбатан тиббий йўсиндаги мажбурлов чораларини қўллаш юзасидан иш юритилаётган шахснинг тиббий муассасада бўлган вақти қамоқда сақлаш муддатига қўшиб ҳисобланади. Тиббий муассасада сақлаш муддати бир ойдан ошмаслиги керак. Алоҳида ҳолларда шифокорларнинг стационар экспертиза ўтказиш жараёнида олинган хулосасига асосан бу муддат иш юритувида бўлган прокурорнинг қарори ёхуд суднинг ажрими билан бир ойга узайтирилиши мумкин. Бунинг учун иш юритилишида бўлган прокурорнинг қарори ёки суднинг ажрими зарур (ЖПК нинг 268-м.). Муддатнинг янада узайтирилишига қонун йўл қўймайди. Тиббий муассасага эксперт текшируви учун жойлаштирилган шахс, унинг ҳимоячиси ва қонуний вакили суриштирувчининг, терговчининг ва прокурорнинг тиббий муассасага жойлаштириш тўғрисидаги қарори устидан юқори турувчи прокурорга, суднинг бу хусусдаги ажрими устидан юқори судга шикоят қилишга ҳақлидир. Бу ҳуқуқ ЖПК нинг 269-моддасида мустаҳкамлаб қўйилган. Жиноят процесси иштирокчиларининг хавфсизлигини таъминлаш. Суриштирув, дастлабки тергов ва судда процессуал мажбуриятларни ҳамда тартибни бузганлик учун жавобгарлик ЖПК жиноят процессининг асосий принциплари сифатида қонунийликни одил судловни фуқароларнинг қонун ва суд олдида тенглиги асосида олиб боришни; шахс қадр-қимматини ҳурмат қилишни; фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилишни; айбсизлик презумпцияси ва бошқаларни мустаҳкамлаб қўйди. ЖПК жиноят процесси иштирокчилари доирасини

ҳамда уларнинг процессуал ҳолатини аниқ белгилаган. Бундан ташқари, ЖПК процесс иштирокчилари хавфсизлигини таъминлашга қаратилган кафолатлар тизимини назарда тутади. Масалан, ЖПК нинг 270-моддасига мувофиқ жабрланувчи, гувоҳ ёки ишда иштирок этаётган бошқа шахсларга, шунингдек уларнинг оила аъзолари ёки яқин қариндошларига ўлдириш, куч ишлатиш, мол-мулкини йўқ қилиб ташлаш ёхуд мол-мулкига шикаст етказиш билан ёки ўзга ғайриқонуний хатти-ҳаракатлар билан таҳдид қилинмоқда дейиш учун етарли маълумотлар мавжуд бўлган тақдирда суриштирувчи, терговчи, прокурор суд бу шахсларнинг ҳаёти, саломатлиги, шаъни, қадр-қиммати ва мол-мулкини муҳофаза қилиш, шунингдек айбдорларни аниқлаш ҳамда уларни жавобгарликка тортиш чораларини кўришлари шарт. Суриштирувчи, терговчи, прокурор ва суд ички ишлар органларига ишда иштирок этаётган шахсларнинг ҳаёти, саломатлиги, шаъни, қадр-қиммати ва мол-мулки муҳофаза қилинишини таъминловчи барча зарур чораларни кўриш хусусида ёзма равишда топшириқ беришга ҳақлидир. Ички ишлар органи хавф таҳдид солаётган шахсларга доир жиноят ишидаги мавжуд маълумотлардан, бу хавфнинг эҳтимол тутилган хусусияти, манбалари, жойи, вақти ва бошқа ҳолатларидан хабардор этилиши лозим. Процесс иштирокчилари хавфсизлигининг кафолатларига жабрланувчиларнинг, гувоҳларнинг, холисларнинг ёки процесс бошқа иштирокчиларининг, шунингдек уларнинг оила аъзолари ёки яқин қариндошларининг хавфсизлигини таъминлаш тақозо этган ҳолларда суднинг ёпиқ суд мажлиси ўтказиш ҳуқуқи ҳам тааллуқлидир (ЖПК нинг 19-м. 2-қ.). Жабрланувчилар, гувоҳлар, холислар ва процесс бошқа иштирокчиларининг хавфсизлигини таъминлаш мақсадида тергов ҳаракатлари баённомасининг кириш қисмлари танишиб чиқиш учун тақдим қилинмаслиги мумкин. Бундай ҳолларда баённомаларнинг кўрсатиб ўтилган

процесс иштирокчилари тўғрисидаги маълумотларни ўз ичига олган кириш қисмлари муҳрланган ҳолда сақланади (ЖПК нинг 375-м. 4-қ.). Бундан ташқари, суд мажлисига чақирилиши лозим бўлган шахсларнинг рўйхатида процесс иштирокчилари хавфсизлигини таъминлаш мақсадида уларнинг тахаллуслари кўрсатилиши мумкин. Хавфсизлиги таъминланишига муҳтож бўлган шахслар ҳақидаги маълумотлар улар иштирокида ўтказилган тергов ҳаракатлари баённомаларининг кириш қисми билан бирга муҳрланган ҳолда судга тақдим этилади. Улар билан фақат айблов хулосасини тасдиқловчи прокурор ва ишни кўриб чиқувчи судья танишишлари мумкин (ЖПК нинг 380-м.). Бундай шахсларни таниб олиш хавфсизлигини таъминлаш мақсадида уларнинг фотосуратидан фойдаланилади (ЖПК нинг 127-м.). Жиноят ишини юритишда одил судловга қарши қаратилган жиноятни (ЖК нинг 230-241-м.) содир этган процесс иштирокчилари жавобгарликка тортилади (ЖПК нинг 271-м.). Жавобгарлик – давлатнинг жамиятга зарар етказадиган шахс хулқига жавоб таъсиридир. Жиноят-процессуал ҳуқуқбузарлик учун жавобгарлик қонунга риоя этмасликда айбдор бўлган шахс хулқининг унинг ўзига нисбатан ноқулай оқибатларга олиб келадиган расмий салбий баҳоланишидир. Процессуал ҳуқуқбузарлик учун жавобгарлик ҳамма вақт фақат жарима хусусиятидаги санкциянинг татбиқ этилишидир. Жавобгарлик асоси – процессуал ҳуқуқбузарлик деб аталадиган жамият учун хавфли бўлган ҳамда шунинг учун қонун билан тақиқланган қилмиш (ҳаракат ёки ҳаракатсизлик)дир. Жиноят процессида жавобгарлик қонуннинг айб билан боғлиқ бузилиши учунгина (қасддан ёки эҳтиётсизлик) юзага келади. Процессуал ҳуқуқбузарлик кўпинча жиноят таркибини (масалан, гувоҳнинг суд чақирувига кўра келишдан атайлаб бош тортгани) ёки интизомий қилмиш таркибини ташкил этади. Шунинг учун процессуал ҳуқуқбузарлик кўпинча жиноий ёки маъмурий жавобгарликка сабаб бўлади. Жиноят процессуал ҳуқуқ ўзининг жарима хусусиятидаги санкцияларига эга эмас, шунинг учун процессуал ҳуқуқбузарларга жазо бериш уларни жиноий,

интизомий ва жамоат жавобгарлигига тортиш йўли билан амалга оширилади. Процессуал ҳуқуқни тиклаш санкцияларининг қўлланиши эса ҳуқуқий ҳимоялаш чораларидир. Шундай қилиб, жиноят-процессида жавобгарлик жиноят процессуал қонун меъёрларининг бузилишида айбдор бўлган шахсга нисбатан оммавий таъна бўлиб, у жарима хусусиятидаги ҳуқуқнинг турли соҳаларига тегишли бўлган санкцияларни процессуал ҳуқуқий тартиботни ҳимоялаш ҳамда айбдорларни жазолаш мақсадида қўлланилиши билан бирга амалга оширилади. Шунингдек, у айбдор шахсларга нисбатан ноқулай оқибатлар олиб келишга сабаб бўлади. Қонунда назарда тутилган процессуал мажбуриятларни бузганлик учун жавобгарликка қуйидагилар тортилиши мумкин: жабрланувчилар ва гувоҳлар – суриштирувчининг, терговчининг, прокурорнинг ва суднинг гувоҳлантиришдан, экспертизадан ўтиш, эксперт текшируви учун намуналар тақдим этиш тўғрисидаги қонуний талабларини бажаришдан бош тортганлик учун; уйида олиб қўйиш; тинтув ўтказилаётган шахслар, шунингдек мулки хатланган шахслар (айбланувчи, гумон қилинувчи ва уларнинг яқин қариндошларидан ташқари) – суриштирувчининг, терговчининг, прокурорнинг талаби билан изланаётган ашёларни беришдан бош тортганлик учун; алоқа муассасаларининг ходимлари - суриштирувчининг, терговчининг, прокурорнинг почта-телеграф жўнатмаларини хатлаб қўйиш тўғрисидаги қарорини бажармаганлик ёки етарли даражада бажармаганлик учун; мансабдор шахслар ва фуқаролар – башарти улар ҳодиса содир бўлган жойни кўздан кечиришга, эксперимент ўтказишга, олиб қўйиш, тинтув ўтказишга, мурдани эксгумация қилишга тўсқинлик қилсалар; процесс иштирокчилари – суриштирув ёки дастлабки тергов маълумотларини ошкор қилганлик учун, агар улар маълумотларни ошкор қилишга йўл қўймаслик ҳақида огоҳлантирилган бўлсалар; корхоналар, муассасалар, ташкилотларнинг раҳбарлари – суриштирувчи, терговчи, прокурор ва суднинг чақирувига биноан гумон қилинувчи, айбланувчи, судланувчи,

гувоҳ, мутахассис, эксперт, таржимон, шунингдек, жабрланувчи, фуқаровий даъвогар фуқаровий жавобгар, уларнинг вакиллари, жамоат айбловчиси, жамоат ҳимоячиси, халқ маслаҳатчиларининг келишига тўсқинлик қилганлик, жиноятнинг сабабларига ва унинг содир этилишига имкон берган шарт-шароитларга барҳам бериш тўғрисидаги суриштирувчининг, терговчининг, прокурорнинг тақдимномасини ёки суднинг хусусий ажримини бажармаганлик ёхуд талаб даражасида бажармаганлик учун. Процессуал мажбуриятларни бузганлик учун жавобгарликдан ташқари жиноят-процессуал қонунда суд мажлисида тартибни бузганлик учун жавобгарлик назарда тутилган (ЖПКнинг 272-м.). Суд мажлисида тартибни бузган, раислик қилувчининг фармойишларига бўйсунмаган ёки судни беҳурмат қилган тақдирда тартиббузар бундай ҳаракатларнинг такрорланиши уни суд мажлиси залидан чиқариб юборишга сабаб бўлажаги ҳақида, ушбу модданинг тўртинчи қисмида назарда тутилган тартиббузар эса, бундан ташқари, маъмурий жавобгарликка тортилиши ҳам мумкинлиги хусусида огоҳлантирилади. Бу огоҳлантириш таъсир қилмаса, процесс иштирокчиси суднинг ажримига, бошқа шахслар эса, раислик қилувчининг фармойишига мувофиқ суд мажлиси залидан чиқариб юборилади. Ишни кўриш чиқариб юборилган шахсларсиз давом эттирилади. Суднинг ажрими айбловчи ёки ҳимоячига тааллуқли бўлса, ишни эшитиш кейинга қолдирилиши лозим, бир шахсни бир неча айбловчи айблаётган ёки бир нечта ҳимоячи ҳимоя қилаётган ҳоллар бундан мустаснодир. Залдан чиқариб юборилган айбловчи ёки ҳимоячининг номуносиб хулқ-атвори тўғрисида суд хусусий ажрим чиқариб, уни тегишлилигига қараб, юқори турувчи прокурорга ёки адвокатлар ҳайъати раёсатига юборади. Суд залидан судланувчи чиқариб юборилган бўлса, ҳукм унинг иштирокида эълон қилиниши ёки эълон қилинганидан кейин унга дарҳол маълум қилиниб, тилхат олиниши лозим. Суд мажлиси залидан чиқариб юборилган шахс (судланувчи, айбловчи ва ҳимоячи бундан мустасно) раислик қилувчи томонидан унинг жойнинг ўзида

чиқарган ажримига асосан маъмурий жавобгарликка тортилиши мумкин. Ажрим суд мажлисининг баённомасида қайд этилади. Процесс иштирокчисининг одил судловга қарши жиноят содир этганлик учун жиноий жавобгарликка тортилишига асослар суд муҳокамасида ёки иш кассация ёхуд назорат тартибида кўриб чиқилаётганида аниқланган бўлса, суд бу процесс иштирокчисига нисбатан жиноят иши қўзғатади ва тергов қилиш учун уни прокурорга юборади. Бу ҳаракатларнинг суд томонидан юритилиш тартиби ЖПКнинг 273 ва 274- моддаларида мустаҳкамлаб қўйилган.

Фойдаланилган адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси . – Тошкент: Ўзбекистон, 1992. 2.. Международный пакт о гражданских и политических правах. Международная защита прав и свобод человека . Сборник документов. М.: Юрид.лит., 1990 г. 3. . Основные принципы независимости судебных органов. Международные права и свобода человека: Сборник документов. М: Юрид.лит., 1990 г. 4. Всеобщая декларация прав человека. – Права человека. Основные международные документы: Сборник документов. М.: Международные отношения. 1989 г. – С. 134-142. 5. Конвенция о правовой помощи и правовых отношениях по гражданским, семейным и уголовным делам. (Хўжалик ва ҳуқуқ Хозяйство и право. – Ташкент. 1997, №1-2. С. 58-76). 6. У головно-процессуальный кодекс Республики Узбекистан. – Т.: Адолат, 1999. 7. « Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартишлар ва қўшимчалар киритиш тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикасининг 2001 йил 7 декабрдаги Қонуни. 8. Жиноий жазоларни либераллаштириш муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг Жиноят, Жиноят процессуал кодекслари ҳамда Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексига ўзгартишлар ва қўшимчалар киритиш ҳақида. Ўзбекистон Республикасининг 2001 йил 29 августдаги Қонуни. 9. Ўзбекистон Республикасининг “Прокуратура тўғрисида” ги Қонуни (янги таҳрирда). 2001 й. 29 август. 10. Уголовный кодекс РУз от 22 сентября 1994 г. – Т.: Адолат, 1995 г. 11. Закон РУз «О судах» от 2 сентября 1993 г. Ведомости Верховного Совета РУз, 1994, №10, ст.367.

Похожие

Жиноят процессуал мажбурлов чоралари

Жиноят-процессуал кодексини такомиллаштиришда либераллаштиришнинг ўрни

Процессуал мажбурлов чоралари қўллашнинг қонунийлиги устидан прокурор назорати

Жиноят процессуал кодекси нормаларининг жиддий бузилган деб топиш

Тортишув принципининг жиноят процессидаги бошқа принципларга боғлиқлиги