Жазони ижро этиш муассасаси ходимларининг шахси ва фаолиятига психологик тавсиф - Юриспруденция - Рефераты

Жазони ижро этиш муассасаси ходимларининг шахси ва фаолиятига психологик тавсиф

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

166 KB

Жазони ижро этиш муассасаси ходимларининг шахси ва фаолиятига психологик тавсиф Режа: 1. Жазони ижро этиш муассасаси ходими шахсининг психологик тузилиши 2. Сезги ва унинг жазони ижро этиш хизмати ходимларининг фаолиятида тутган ўрни 3. Идрок ва унинг жазони ижро этиш хизмати ходимлари фаолиятида тутган ўрни 4. Диққат ва унинг жазони ижро этиш хизмати ходимлари фаолиятида тутган ўрни 5. Хотира ва унинг жазони ижро этиш хизмати ходимлари фаолиятида тутган ўрни

Жазони ижро этиш муассасаси ходими шахсининг психологик тузилиши Ўзбекистон Республикасининг Президенти Ислом Каримов 2007 йил 25 октябрда ички ишлар органлари ходимларига йўллаган байрам табригида: «Биз мураккаб замонда яшамоқдамиз. Бугунги кунда мамлакатимиз ҳаётига уюшган ва трансмиллий жиноятчилик, наркобизнес билан боғлиқ хавф- хатарлар таҳдид солмоқда. Бундай бало-қазоларга қарши самарали курашиш, уларга муносиб зарба бериш ички ишлар органларига тегишли барча хизматлардан аниқ ва ҳамжиҳатликда ҳаракат қилишни, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларнинг ҳар бир ходимидан ўз хизмат бурчини, масъулиятини чуқур ҳис этган ҳолда, ҳалол адо этишни талаб қилади» деган эди ҳамда бу мақсадларга эришиш учун, аввало, мамлакатимизда ички ишлар органларининг жамоат тартиби ва хавфсизлигини таъминлашга қаратилган фаолиятини янада такомиллаштириш бўйича бошланган тизимли ишларни изчил давом эттириш ходимлар зиммасига катта масъулиятни юклайди. Жазони ижро этиш хизмати ходимлари шахсини ўрганишдан олдин «шахс» тушунчасига психологик тавсиф бериш лозим: «Шахс» тушунчаси кенг ва кўп қиррали. Шахсни у ёки бу йўналишда бир қатор фанлар: фалсафа, тарих, педагогика, социология, тиббиёт ва психология ўрганади. Психология фани бошқа фанлардан фарқли ўлароқ, шахснинг ички дунёсини, бошқача айтганда, унинг руҳий жараёнларини, ҳиссий-иродавий ҳолатларини, индивидуалпсихологик хусусиятларини тадқиқ қилади. Замонавий психологияда шахсга қуйидагича таъриф берилган. «Шахс ўз менлигини англаган, ўзгалар билан ўзаро муносабатларга кириша оладиган табиат ва жамиятга фаол таъсир ўтказа оладиган ҳар қандай индивид». Жазони ижро этиш хизмати ходимлари шахсининг психологик тузилишида билиш фаолияти бошқа касб кишиларникига қараганда чуқурлиги, кенг қамровлилиги, тезкорлиги, аниқ мақсадга қаратилганлиги, мантиқийлиги, махсуслиги билан фарқ қилади. Қуйида буларнинг барчасига батафсил тўхталамиз.

Сезги ва унинг жазони ижро этиш хизмати ходимларининг фаолиятида тутган ўрни Сезги оддий психик жараён бўлиб, у моддий оламдаги нарса ва ҳодисаларнинг айрим хусусиятлари аксидан, шунингдек, моддий қўзғатувчилар тегишли рецепторларга бевосита таъсир этганда организмда ҳосил бўладиган ички ҳолатлардан таркиб топади. Материя бизнинг сезги иродаларимизга таъсир этиб сезги ҳосил қилади. Сезги аъзолари ахборотни қабул қилиб олади, саралайди, жамлайди ва мияга етказиб беради. Сезги аъзолари ташқи оламнинг киши онгига кириб келадиган ягона йўлларидир. Сезгилар моҳиятига кўра объектив оламнинг субъектив сиймоси ҳисобланади. Лекин сезгиларнинг ҳосил бўлиши учун организм моддий қўзғатувчининг тегишли таъсирига берилиши кифоя қилмайди, балки организмнинг ўзи ҳам қандайдир иш бажариши даркор. Жазони ижро этиш хизмати ходимларининг ҳаёти ва фаолиятида сезгиларнинг роли жуда катта. Чунки, улар маҳкумларнинг хулқатвори ва хатти-ҳаракати ҳақидаги билимлар манбаи ҳисобланади. Ходим муассасада содир бўлаётган воқеа-ҳодисалар ҳақида ҳамиша ахборот олиб туриши керак. Касбий сезгирлик ҳис қилиш жараёнларини машқ қилдириш орқали ривожлантирилади. Бу хусусият фаолият давомида шаклланиб боради. Идрок ва унинг жазони ижро этиш хизмати ходимлари фаолиятида тутган ўрни Идрок сезгига нисбатан мураккаб ва мазмундор психик жараён ҳисобланганлиги сабабли барча руҳий ҳолатлар, ҳодисалар, хусусиятлар, хоссалар ва инсон онгининг яхлит мазмуни, эгалланган билимлар, тажрибалар, кўникмалар бир даврнинг ўзида намоён бўлади, акс эттиришда иштирок этади. Нарса ёки ҳодисаларнинг сезги аъзоларига бевосита таъсири жараёнида киши онгида унинг яхлит ҳолда акс этиши идрок деб аталади.

Идрок этиш жараёнида алоҳида ҳолдаги сезгиларнинг тартибга солиниши ҳамда нарса ва воқеа-ҳодисаларнинг яхлит образларга бирлашуви юз беради. Қўзғатувчининг алоҳида хусусиятлари акс этадиган сезгилардан фарқли ўлароқ, идрок нарсаларни унинг ҳамма хусусиятлари билан биргаликда акс эттиради. Бунда идрок алоҳида сезгилар йиғиндиси тарзида эмас, балки ҳиссий билишнинг ўзига хос хусусиятлари билан сифат жиҳатидан юқори босқичи сифатида тасаввур қилинади. Жазони ижро этиш хизмати амалиётида идрок касбий фаолият учун муҳим аҳамият касб этадиган ҳодиса, ҳолат, объектлардан предметли равишда керакли нарсаларни ажратиб олиб, яхлит ҳолда онгида акс эттириш, оддий шахс кўра олмайдиган ҳолатлардаги нарсаларни тез ва осон илғаш жараёнидир. Яхши ривожланмаган касбий идрок ходимда иллюзион (нотўғри) идрок қилиш хусусиятини шакллантиради. Шу нуқтаи назардан идрок ходимларнинг касбий фаолиятида муайян ўзига хос хусусиятларни намоён этади. Яъни, ходимлар аниқ маълумот олиш учун жиноий жазоларни ижро этиш тартиби ва шартлари, жазони ижро этиш муассасаларидаги режим, маҳкумларнинг моддий-маиший таъминоти ва уларга тиббий хизмат кўрсатиш, озодликдан маҳрум этишга ҳукм қилинган шахслар меҳнати, озодликдан маҳрум этишга ҳукм қилинган шахсларга тарбиявий таъсир кўрсатиш, озодликдан маҳрум этишга ҳукм қилинган шахслар таълими ва касб тайёргарлиги, озодликдан маҳрум этишга ҳукм қилинган шахсларга нисбатан қўлланиладиган рағбатлантириш ва интизомий жазо чоралари, жазони ижро этиш муассасаларининг турлари ва уларда жазо ижросини ташкил этиш тартиби, айрим тоифадаги маҳкумлар томонидан жазони ўташ хусусиятлари, умрбод озодликдан маҳрум қилиш тариқасидаги жазони ижро этиш тартиби ва шартлари, жазони ўташдан озод қилиш масалаларини яхлит ҳолатда идрок қилади. Ходимлар воқеликни тўғри идрок этишлари учун унинг принципларига риоя қилишлари зарур.

Идрок қилиш принциплари қуйидагилар: – билиш зарур бўлган ҳолат юзасидан мияда аниқ ақлий занжир тузиш; – сезги аъзоларининг имкониятларидан тўлиқ фойдаланиш; – ўрганилаётган объектга нисбатан қизиқиш уйғотиш; Идрок қилиш принциплари асосида ходим турли профилактик чора- тадбирларни ташкиллаштириш юзасидан таҳлил қилади. Диққат ва унинг жазони ижро этиш хизмати ходимлари фаолиятида тутган ўрни Диққат киши фаолиятнинг барча турлари, энг аввало, меҳнат ва ўқув фаолияти самарадорлигининг муҳим ва зарур шартидир. Билиш жараёнлари кечишининг энг муҳим хусусияти унинг танланганлиги, йўналтирилганлигидан иборатдир. Теварак-атрофдаги кўплаб таъсирлар орасидан киши ҳамиша ниманидир идрок этади, ниманидир фараз қилади, нима ҳақидадир фикр юритади, ўйлайди. Онгнинг бу хоссаси диққат каби хусусият билан ўзаро боғлиқ. Терговчиларнинг касбий фаолиятида билиш жараёнларининг аҳамияти беқиёсдир. Биз қуйида билиш жараёнларига ва унинг терговчилар фаолиятидаги ўрнига тўхталамиз. Диққат индивиднинг ҳиссий, ақлий ёки ҳаракатлантирувчи фаоллиги даражасининг оширилишини тақозо этадиган тарзда онгнинг йўналтирилганлиги ва бир нарсага қаратилганлигидир. Эътиборни маълум объектга қаратиш учун иродавий куч-ғайрат сарфлаш зарурати юзага келганда, бинобарин, қийинчиликлар пайдо бўлганида, билишга оид қизиқиш сусайганида ва шунингдек, тўсиқлар мавжуд бўлган кезларда диққат аниқ-равшан намоён бўлади. Ҳосил бўлиш хусусияти ва амал қилиш усулларига кўра диққатнинг учта асосий тури мавжуд: ихтиёрсиз диққат; ихтиёрий диққат; ихтиёрий диққатдан кейинги диққат. Ихтиёрсиз диққат кишининг ниятлари ва мақсадларидан мустасно тарзда ҳосил бўлади ва қўллаб-қувватланади. Ихтиёрсиз диққатнинг пайдо

бўлиши жисмоний, психофизиологик ва психик омиллар билан белгиланади. Индивиднинг эҳтиёжларига мос келадиган, унинг учун аҳамиятига эга бўлган қўзғатувчилар ихтиёрсиз диққатни қўзғайди. Ихтиёрсиз диққатда бевосита қизиқишнинг роли бениҳоя каттадир. Нимаики қизиқарли, мароқли, ҳиссиётга бой, завқли бўлса, диққатнинг узоқ вақт мобайнида тўпланиб туришини тақозо этади. Ихтиёрсиз диққат шахснинг умумий йўналганлигига ҳам боғлиқдир. Ихтиёрий диққат онгли равишда бошқариладиган ва тартибга солинадиган диққат-эътибордир. Ихтиёрий диққат ихтиёрсиз диққат замирида ҳосил бўлади. Ихтиёрий диққат, агар киши ўз олдига маълум бир вазифа қўйган ва ҳаракат дастурини онгли тарзда ишлаб чиққан бўлса, юз беради. Ихтиёрий диққатдан кейинги диққат мақсадга йўналтирилган фаолиятда шахс учун диққатнинг ихтиёрий тўпланганлигидаги каби, фақат унинг мазмуни ва жараёнининг қизиқарли ҳамда аҳамиятли бўлиши натижасида қизиқиб, киришиб кетиш хусусиятида намоён бўлади. Диққатнинг жамланиши, жалб қилиниши ихтиёрий диққатдан кейинги диққатда унумли ва сермаҳсул ҳисобланади. Ихтиёрий диққатдан кейинги диққат шароитига ўтиш учун иш жараёнини фаоллаштириш талаб этилади. Иш жараёнини хотира қонуниятларини яхши билган ҳолда, унинг ёрдамидан фойдаланиб амалга ошириш талаб этилади. Булар мантиқан тушуниш ва қизиқиш уйғотиш қонуниятлари ҳисобланади 1 . Касбий диққат яхши шаклланган ихтиёрий диққатнинг англанганлиги ва керагича бошқариш имкониятининг мавжудлиги билан ажралиб турувчи ва нима, қачон, қаерда ҳамда нимага диққатни қаратиш кераклигини белгилаб берувчи жараён ҳисобланади. Касбий диққатнинг яхши ривожланганлиги унинг мақсадли ва моҳирона йўналтирилганлиги билан белгиланади. 1 Қаранг: Военная психология / Под редакцией А. Г. Малакова. – М., 1999. – С. 82.

Диққатни бир жойга жамлаш ва уни тўғри йўналтиришда қуйидаги омилларни ҳисобга олиш зарур: – иш жараёнига хос ва мос шароитни яратиш, яъни иш жойини саранжомлаш, ёруғликка қулай жойлашиб олиш; – муайян вазифани бажариш учун психологик тайёргарлик кўриш; – ақлий тайёргарлик, зарур адабиётлардан фойдаланиш, тажриба орттириш, ақлий фаолият юритиш учун қулай вақтларни ҳисобга олиш (тонги соат 5 дан 11 гача, кундузги соат 16 дан кечки 20–24 гача ақлий фаолият унумдорлиги юқорилигини кузатиш мумкин). Ходимнинг касбий фаолиятида диққатнинг асосий хусусиятлари ( тақсимланиши, тарқоқлиги, барқарорлиги, тез ўрин алмашиши ) ҳам ўзига хос аҳамият касб этиши, яъни содир бўлган воқеа-ҳодисаларнинг зарур томонларини ўрганиш ва аниқлик киритишда, маҳкумларнинг психик ҳолатини кузатишда қўл келишини англаб етиш лозим. Шундай экан, жазони ижро этиш хизмати ходимлари ўз хизмати фаолиятида касбий диққатни юзага келтириш учун қуйидаги усуллардан фойдаланишлари зарур: – объектни кузатиш жараёнида маҳкумнинг ўзига хос хусусият- ларини инобатга олиш ва унинг ўрнида ўзини тасаввур қилиши; – объектни кузатиш жараёнида диққатни тўғри тақсимлаш ва тез кўчира билиш кўникмасини шакллантириш усулларидан фойдаланиш; – давомли машқ қилиш ёрдамида диққат марказида 2–7 тадан, 8–15 тагача бўлган объектни ушлаб туриш; – диққатни бир объектдан иккинчисига кўчиришда ҳар бир сониядан унумли фойдаланиш; – диққат доирасининг торайишини ҳисобга олиш, яъни ахборот қанчалик муҳим бўлмасин, бир объектга боғланиб қолмаслик; – умумий кузатув объектида, шароитни ўрганиш мақсадида, диқ- қатни тенг тақсимлаш орқали объектни қисмларга бўлиб кузатиш.

Диққатни кучайтириш усуллари: – жавобгарлик ҳиссини сезиш, фаолият самарадорлигини белги-ловчи аҳамиятли томонларни ҳисобга олиш; – муайян хатти-ҳаракатларни амалга оширишда иродавий кучга таяниш; – объектни «эътибор билан кузат», «яхшилаб қара», «яна бир бор текшир» каби диққатни кучайтирувчи буйруқларни бериш; – салбий ҳиссиётларни кузатиш жараёнига аралаштирмаслик; – кузатувчанлик фаолиятини сусайтирувчи омилларни инобатга олмаслик. Диққатни жамлаш принциплари: – муайян ҳолатга диққатни йўналтириш; – аҳамиятсиз маълумотларни мияда сақламаслик; – кераксиз фикрларга чалғимаслик. Диққат жараёни, ўз навбатида, кузатувчанлик фаолияти билан уйғун шаклланади. Кузатиш ходимнинг касбий фаолиятида ўзига хос аҳамият касб этади. Хусусан, ходимларнинг асосий вазифаларидан бири бўлган озодликдан маҳрум этишга ҳукм қилинган шахсларга тарбиявий таъсир кўрсатиш жараёнида тегишли маълумотларни тўплаш давомида касбий кузатувчанлиги намоён бўлади. Кузатиш деганда, маълум бир мақсадли режани амалга ошириш учун нарса ва ҳодисани онгда атайлаб идрок этиш тушунилади. Касбий кузатиш эса жазони ижро этиш хизмати ходимларнинг фаолиятида маҳкумлар билан психологик алоқа ўрнатиш ва уларнинг хулқ- атвори, хатти-ҳаракатларини визуал кузатишда муҳим аҳамият касб этади. Касбий кузатувчанлик ходимнинг шахсий хусусияти эмас, балки табиий хусусиятига айланиб, фаолиятнинг барча турларида намоён бўлишида, кузатувчанлигининг олий даражага чиққанида намоён бўлади 2 . 2 Қаранг: Асямов С. В., Пулатов Ю. С. Ички ишлар идоралари ходимларининг касбий-психологик тренинги. –Т., 2002. –39-б.

Касбий кузатишда кўзга тушган барча нарса идрок этилмайди, балки энг муҳим, зарур, хизмат фаолияти учун аҳамиятга молик бўлган объект (нарса, предмет)лар идрок этилади. Бу, одатда, кузатиш асосини ташкил қиладиган мақсадлар, вазифалар, режалар билан боғлиқ бўлади. Жазони ижро этиш хизмати ходимларининг амалиётида маҳкумларга нисбатан кузатув ишларини олиб боришда қуйидаги психологик омилларни ҳисобга олиши керак: – ўзи кузатаётган шубҳа уйғотувчи маҳкумнинг хулқ-атворига хос бўлган хусусиятлар (масалан, жиноий фаолиятига хос хусусиятлари, йўналиши, жиноий тажрибаси, нималарга қизиқиши, мойиллиги ва бошқ.)ни; – зарур бўлганда махсус техник воситалар ва эслаб қолиш орқали кузатилаётган объектнинг хатти-ҳаракатларини тўлиқ эсда сақлаши, керак бўлса аниқ қайд этиши; – қайд этилган фактларни кузатилаётган объект тўғрисида олин-ган аввалги маълумотлар билан қиёслаши ва хулосалар чиқариши. Жазони ижро этиш хизмати ходимларининг касбий кузатувчанлигини ривожлантиришда қуйидагиларни эътиборга олиши зарур: – кузатувдан олдин ўрганилаётган маҳкум ҳақида тўлиқ тасаввурга эга бўлиш; – вазифани аниқ мақсад асосида белгилаб олиш (хаёлан бўлса-да) ва кузатув режаси ҳамда тартибини тузиш; – кузатилаётган объектда нафақат топилиши кутилган нарсани, балки унинг тескарисини ҳам излаш; – кузатиш предметини қисмларга бўлиб ўрганиш билан бирга, бутун жараённи кузатишни эсдан чиқармаслик; – бир марталик кузатишга ишонмаслик, объектни турли нуқтаи назар ва турли вазиятларда текшириш; – кузатиш давомида ҳар бир элементга нисбатан «нега?», «нима учун?» каби саволлар қўйиш, ўз фикр ва хулосалари асосида тахмин қилиш;

– кузатув объектларини солиштириш, уларни бир-бирига қарама-қарши қўйиш ва улардаги ўхшаш ҳамда фарқ қилувчи томонларни топиш; – кузатиш натижаларини ушбу предмет ҳақида маълум бўлган маълумотлар билан қиёслаш; – кузатиш натижаларини аниқ ифодалаш ва тегишли шаклда қайд этиш; – кузатишга турли мутахассисларни жалб этиш, кузатиш натижаларини солиштириш ва ҳамкасблари билан муҳокама қилиш; – кузатувчи ўзи ҳам кузатиш объекти бўлиши мумкинлигини эсда тутиши 3 . Касбий кузатувчанликни ривожлантиришнинг муҳим йўналиши омили тегишли психологик қонуниятларга асосланган касбий кузатиш техникасини эгаллаш саналади. Хотира ва унинг жазони ижро этиш хизмати ходимлари фаолиятида тутган ўрни Одам кўрган, ҳис қилган ва эшитган нарсаларининг жуда оз миқдоринигина эслаб қолади. Психиканинг энг муҳим хусусияти шундан иборатки, индивид ташқи таассуротлардан ўзининг кейинги хаттиҳаракатларида доимо фойдаланади. Индивидуал тажриба орта бориши ҳисобига хулқ-атвор секин-аста мураккаблашади. Агар ташқи дунёнинг мия қобиғида ҳосил бўладиган образлари беиз йўқолиб кетаверса, тажрибанинг шаклланиши мутлақо мумкин бўлмай қолар эди. Бу образлар бир-бири билан ўзаро турли хил алоқалар боғлаган ҳолда мустаҳкамланиб, сақланиб қолади ҳамда ҳаёт ва фаолият талабларига мувофиқ тарзда яна бошқатдан намоён бўлади. Индивиднинг ўз тажрибасини эсда олиб қолиши, эсда сақлаши ва кейинчалик уни яна эсга тушириши хотира дейилади. Хотирада эсда олиб қолиш, эсда сақлаш, эсга тушириш ва унутиш каби асосий жараёнлар алоҳида ажратиб кўрсатилади. Бу жараёнларнинг ҳар бири 3 Қаранг: Ратинов А. Р. Судебная психология для следователей. – М., 1967. – С. 90.

алоҳида мустақил психик хусусият ҳисобланмайди. Улар фаолият давомида шаклланади ва ўша фаолият билан белгиланади. Хотира механизмларини ўрганишнинг психологик даражаси хронологик жиҳатдан бошқаларидан устунроқ бўлиб, фанда турли йўналишлар ва назарияларнинг илгари сурилганлиги билан маълумдир. Бу назарияларни улар хотира жараёнларининг шакллантирилишида субъектнинг фаоллиги қандай роль ўйнашига ва бундай фаолликнинг моҳиятига қандай ёндашувига боғлиқ ҳолда таснифлаш ва баҳолаш мумкин. Хотиранинг эсда олиб қолиш ва қайта эсга тушириш жараёнлари содир бўладиган фаолиятнинг хусусиятларига боғлиқлиги хотиранинг ҳар хил турларини ажратиш учун умумий асос бўлиб хизмат қилади. Бунда хотиранинг айрим турлари учта асосий мезонга мувофиқ тарзда бўлинади: 1) фаолиятда кўпроқ сезилиб турадиган психик фаолликнинг хусусиятига қараб хотира ҳаракат, ҳис-ҳаяжон, образли ва сўзмантиқли турларга бўлинади; 2) хотира фаолиятнинг мақсади, хусусиятига кўра ихтиёрсиз ва ихтиёрий турларга бўлинади; 3) материални қанча вақт эсда олиб қолиш ва эсда сақлаш муддатига кўра (унинг фаолиятдаги роли ва тутган ўрнига боғлиқ равишда) хотира қисқа муддатли, узоқ муддатли ва оператив турларга бўлинади. Шу ўринда жазони ижро этиш хизмати ходимларига хотирани мустаҳкамлашнинг қуйидаги саккизта қонунини эслаб қолиш тавсия этилади: Англанганлик қонуни . Оддий, лекин мураккаб қонун, яъни берилган материални қанчалик чуқур англасак, шунчалик уни хотирада мустаҳкам муҳрлаган бўламиз. Қизиқиш қонуни . Анатоль Франс «Билимларни яхши ҳазм қилиш учун уни иштаҳа билан ютиш керак» деганда, албатта, материалга жонли қизиқиш

билан муносабатда бўлишимиз ва уни яхши кўришимиз кераклигини назарда тутган. Илгариги билимлар қонуни . Маълум мавзу юзасидан билимлар қанчалик кўп бўлса, янгисини эсда сақлаб қолиш шунчалик осон бўлади. Масалан, илгари ўқиган бирор китобни қайтадан ўқиб, уни янгидан ўқиётгандай ҳис қилсангиз, сиз илгариги тажрибангизни ҳис қилишингиз мумкин. Демак, эски билимлар тажрибага айлангандагина янгиларига замин бўла олади. Эслаб қолишга тайёргарлик қонуни . Бирор материални эслаб қолишдан аввал, бўлғуси ақлий ишга қандай ҳозирлик кўрган бўлсангиз, шунга мос тарзда эслаб қоласиз. Агар материални мутахассис бўлишим учун жуда керак деб, муҳимлигини англасангиз, у нарса хотирада муқим сақланади. Ассоциациялар қонуни . Бу қонун ҳақида эрамиздан аввал Арасту ҳам ёзган. Қонуннинг моҳияти шундаки, бир вақтда шаклланган тасаввурлар хотирада ҳам ёнма-ён бўлади. Масалан, муайян хона ўша ерда рўй берган ҳодисани ҳам эслатади. Кетма-кетлик қонуни. Ҳарфларни алифбодаги тартибда ёддан айтиш осон, уни тескарисига айтиш қийин бўлганидек, хотирада ҳам маълумотларни маълум тартибда жойлаштиришга ва керак бўлганда, тартиб билан бирин-кетин тиклаш мақсадга мувофиқдир. Кучли таассуротлар қонуни . Эслаб қолинадиган нарса тўғрисидаги биринчи таассурот қанчалик кучли бўлса, унга алоқадор образ ҳам шунчалик ёрқин бўлади ва сиз учун аҳамиятли маълумотлар оқимида эсланаётган материал ҳам яхши эсга тушади. Тормозланиш қонуни. Ҳар қандай янги маълумот ўзидан олдинги маълумотни тормозлайди. Олдинги маълумотнинг ўчиб кетмаслиги учун, янгини эсда сақлашдан аввал, уни мустаҳкамлаш чораларини кўришингиз керак 4 . 4 Қаранг: Каримова В. М., Акрамова Ф. А. Психология. – Т., 2000, – 75–76-б.

Жазони ижро этиш хизмати ходимларининг фаолиятида « касбий хотира – ходимнинг илгари идрок этиб амалга оширган, бошидан кечирган, хизмат фаолиятига алоқадор ва уни муваффақиятли амалга ошириш учун зарур бўлган маълумотларни эслаб қолиш, эсда сақлаш ва кейинчалик яна хотирада қайта тиклаш хусусиятларини ифодаловчи хислат» 5 . Жазони ижро этиш хизмати ходимларининг фаолиятини ташкил этишда хотиранинг муваффақиятга эриштирувчи асосий жараёнларини билиш талаб этилади. Хотирада ахборотни эслаб қолиш, кейин эсга тушириш жараёни субъект фаолиятида катта аҳамият касб этади ва бу ахборотдан қандай мақсадда фойдаланишга боғлиқ. Фаолиятнинг мақсади билан бевосита боғлиқ материал кўпроқ эсда қолади, у ҳатто астойдил эсда сақлаш жараёнидан ҳам кучли бўлади. Шуни таъкидлаш жоизки, эсда сақлаш жараёнида ҳис-туйғуларнинг ҳам таъсири кучли бўлади. Кучли ҳиссиёт таъсирида ахборот эсда яхши сақланади. Воқеа-ҳодисалар ҳис-туйғуларни қўзғатса (яъни кечирилган ҳиссиётларнинг қайта-қайта қўзғалиши натижасида), фикр юритиш қобилияти ёки ақлий фаолият янада фаоллашади. «Шахс онгидаги қабул қилинган ёки қабул қилинмаган ахборотлар кўп ҳолларда аҳамиятга эга бўлмай қолганда турли муддат ичида ёддан кўтарилиши кузатилган. Бу ҳолат ахборотнинг шахс фаолиятидаги аҳамияти билан эмас, балки ҳаёти ёки фаолиятида вужудга келган янги шароитлар, ўзгаришлар билан боғлиқ бўлиб, унинг бирламчи аҳамиятини сусайтириб юбориши мумкин» 6 . Жазони ижро этиш хизмати ходимларининг хизмат фаолияти жараёнида тарбияси оғир бўлган маҳкумларни аниқлашда айни вазиятда уларга қайси бир ҳолат аҳамиятли бўлса (ижобий ёки салбий таъсир), ўша ҳолатни эслаши мумкин. Ходим ўзида шубҳа уйғотувчи, тарбияси оғир бўлган маҳкумларни 5 Қаранг: Столяренко А. М . Психологическая подготовка сотрудников ОВД. – М., 1997. – С.20. 6 Қаранг: Зинченко П. И . Непроизвольное запоминание. – СПБ., 2000. – С. 26.

аниқлашга хос алоҳида хусусиятларни ҳисобга олиши, шахснинг кўтаринки (оптимистик) ёки тушкун (пессимистик) кайфиятига қараб бир хил вазиятни турли шахслар турлича талқинда (яхши ва ёмон таассуротлар асосида) эслаб қолиши мумкинлигини инобатга олиши зарур. Хотиранинг идрок қилиниши онгда сақланиш муддатига қараб қисқа ва узоқ муддатли бўлиб, уларнинг ишлаш механизми ҳам турлича бўлади. Ҳар қандай воқеа-ҳодиса, аввало, бирламчи қисқа муддатли хотира блокига тушади. Ишлатилиш аҳамиятига қараб узоқ муддатли хотира блокига ўтиши мумкин. Акс этиш ревербациянинг давомийлиги (30–50 дақиқа) миянинг асаб катакчаларида турғун ўзгаришларни қўзғатади. Бу жараён узоқ муддатли хотира механизми ҳисобланади 7 . Эслаш ва эслашга ҳаракат қилиш бир-биридан ажралган жараёнлар эмас. Бир томондан, эслашга ҳаракат қилиш дастлабки маълумотларни тиклаш бўлса, иккинчи томондан, натижадир. Эслашга ҳаракат қилиш фикрни эркин ҳикоя, баён қилиш натижасида вужудга келади. Шуни унутмаслик керакки, заруратсиз шубҳа остидаги маҳкумнинг фикрини чалғитмаслик, савол бериб гапини бўлмаслик, ҳикоясини узмаслик зарур. Миянинг муҳрланган латент қобиқни фаоллаштириш учун сўроқни эркин баёндан бошлаш лозим 8 . Эсдан чиқариш – эслаш ва эсда олиб қолиш жараёнининг акси бўлиб, нормал физиологик ҳодиса ҳисобланади. Агар хотирадаги барча маълумотлар инсон онгига қалқиб чиқса, самарали тафаккур бўлмайди. Инсон фақат ирода кучи ёрдамидагина айнан керакли манбаларни эслай олади. « Фикрлар ҳаракати – узоқ муддатли хотира блокидан тезкор хотира блокига ўтишни таъминловчи ип» 9 дейди А. Н. Лук. Бу жараён унчалик осон кечмайди. Меъёрида фаолият юритадиган мия индивиднинг бутун ҳаётий 7 Қаранг: Лук А. Н. Памят и кибернетика. – М., 1999. – С. 11. 8 Қаранг: Васильев В. Л . Юридическая психология. – СПБ., 2005. – С. 75. 9 Қаранг: Лук А. Н . Память и кибернетика. – М., 1999. – С. 80.

тажрибасини сақлаб қолади. Унинг мураккаб томони маълумотларни эркин эслаш мумкин эмаслигидадир. Хотиранинг фақат маълум шароитга алоқадор қисмигина зарурат туғилганида тикланиши, яъни ёдга тушиши мумкин. Инсон хотирасидаги доимий ишлатилмайдиган, эслаб янгиланмайдиган ахборот тез ёддан чиқади. Гоҳида доимий ҳаракатдаги ахборот ҳам, агар айни вақтда муҳим деб ҳисобланмаса, эсдан чиқиши мумкин. Ходимнинг касбий хотирасини мақсадли ривожлантириш қуйидаги йўналишларда машқлар бажаришни тақозо этади: – одамларнинг юзлари, ташқи қиёфаси, белгилари ва хаттиҳаракатларидаги ўзига хосликларни эслаб қолиш ва таниш; – хизмат вазифаларини бажаришда доимо юзага келадиган муам- моларни ҳал этиш хусусиятларини ифодаловчи сўздаги ахборотни эслаб қолиш ва хотирада сақлаш; – маҳкумлар томонидан маъмуриятдан яшириладиган буюмлар ва уларнинг белгиларини эслаб қолиш ва таниш; – жой чизмалари, ҳаракатланиш йўналишларини эслаб қолиш ва хотирада сақлаш. Ходимларнинг касбга оид муҳим маълумотларни эслаб қолиш, эсда сақлаш, эсга туширишларида бир қатор психологик усуллардан фойдаланишлари касбий хотирани ривожлантиришга ёрдам беради. Маълумотни эсда сақлаш принциплари: 1) мақсадни тўғри танлаш; 2) ахборотни сақлаш учун (ҳиссий, образли, эшитиш, кўриш орқали) турли боғлиқликларни ўрнатиш. Маълумотни ёдлаш принципи: – маълумот идрок қилинганидан сўнг 20 сония ичида такрорлаш; – маълумотни такрорлаш, такрорлашни ҳар икки соатда амалга ошириш;

– мавжуд имконият чегарасидан ортиқча ишлашга ҳаракат қилиш; – маълумотни мантиқий бутунликда такрорлаш. Касбга оид муҳим маълумотни эслаб қолиш самарадорлигини ошириш усуллари: Эслаб қолиш ҳақида ўзига буйруқ (установка) бериш . Ходим ҳар сафар касбга оид муҳим ахборотга дуч келганида ўзига: «Буни эслаб қолиш керак!», деб айтиши зарур. Ёдлаш. Катта ҳажмдаги, эслаб қолиш қийин бўлган маълумотни одам «ичида» ёки фикран такрорлаши, унинг хотирада аниқ сақланиб қолишига эришиши лозим. Англаш. Ҳар қандай маълумот, агар у англанган бўлса, эсда яхши сақланиб қолади. Эслаб қолинадиган маълумотдаги маъноли алоқаларни аниқлашга «Нима учун?» деган саволини қўйиш ёрдам беради; Қонуниятларни излаш. Бу рақамли маълумотларни, масалан, автомашина ва телефон рақамларини эслаб қолишни осонлаштиради. Ушбу усул эслаб қолинадиган маълумотда муайян қонуниятни – маъноли, рақамли ва бошқа қонуниятларни топишга асосланади. Аналогия, ўхшашликлардан фойдаланиш. Янги маълумотни маълум маълумот билан қиёслаш доимо уни эслаб қолишни осонлаштиради. Объект нимага ўхшашини аниқлаш керак. Образли тасаввур. Сўзда ифодаланган маълумотни тасаввур қилиш орқали эслаб қолиш анча осон. Хаёлан гапириш . Қидирилаётган шахснинг сурати, агар ходим уни эслаб қолаётганда фикран, ички нутқида «гапирса», юзидаги айрим жиҳатларни таъкидласа, хотирада мустаҳкамроқ ва аниқроқ сақланиб қолади. Моделлаштириш. Мантиқий алоқалар ёрдамида бетартиб фактлар ягона тизимга бирлаштирилади. Ана шу тизим эслаб қолиш учун модель бўлиб хизмат қилади. Тахминни илгари суриш ёрдамида бўлган воқеа қайта гавдалантирилса, моделлаштирилса, керакли маълумотни яхши эслаб қолишга ёрдам беради.

Оқибатларини тасаввур қилиш орқали хотирани фаоллаштириш . Керакли маълумот хотирада сақланиб қолинмаса (ёки, аксинча, сақлаб қолинса) нима бўлишини тасаввур қилиш ҳам яхши самара беради. Тартибга келтириш . Илгари эсда олиб қолинган маълумотни энди эсда олиб қолиш керак бўлган маълумот билан боғлаш уларнинг хотирада ишончлироқ сақланиб қолишига имкон беради. Унутиш орқали эслаб қолиш. Ниманидир унутишни истасак, биз ана шу нарсага диққатимизни жамлаймиз ва натижада уни эсда олиб қоламиз. Хаёлан ёқтирган одамингизни душманингиз деб тасаввур қилишга ҳаракат қилиб кўринг... Тасаввур қилдингизми? Энди эса уни каллангиздан чиқариб ташлашга ҳаракат қилинг. Сиз бу тўғрида ўйламасликка қанчалик кўп ҳаракат қилсангиз, у сизни шунчалик кучлироқ таъқиб этади. Вазиятни жисмонан тиклаш. Гўёки «ўша жойнинг ўзида бўлиб қолиш» ва у ердаги нарсаларни, масалан, керакли тартибда жойлаштириш лозим. Кўриш тасаввурларига таяниш зарур нарсаларни эслашни осонлаштиради. Вазиятни хаёлан эсга тушириш . Ҳар доим ҳам ўша шароитда жисмонан бўлиш, ҳолатни жисмонан эсга туширишнинг имкони бўлмайди, аммо бутун вазиятни унинг қисмлари бўйича хаёлан тасаввур қилиш, эсга тушириш, орқали маълумотни ҳам эслаш мумкин; Вазиятларни саралаб танлаш . У ким? Эслолмайсиз... Шунда у кишини қаерда кўрган бўлишингиз мумкинлигини тасаввур қилинг: бўлимда, уйингиз ҳовлисида, транспортда ва ҳоказо. Вазиятларни саралаш чоғида сизни қизиқтираётган шахс ҳақидаги маълумотлар ҳам чиқиб келади; Воқеалар кетма-кетлигини хаёлан эсга тушириш (узилган занжирни тиклаш) . Хотирада воқеаларнинг бутун кетма-кетлигини тиклаш занжирдаги йўқолган ҳалқани топишга ёрдам беради. Қидирилаётган маълумот сақланиши керак бўлган маълумотлар-нинг хаёлий занжиридаги барча ҳалқаларни кетма-кет текшириб чиқинг. Занжирда кемтик топганингизда ундан сакраб ўтинг, олдинроққа ўтинг, сўнгра орқага

қайтинг. Агар ҳалқа тикланмаса, хотирангизни узоқ вақт зўриқтирманг – бунинг ёрдам бериши гумон. Танани бўш қўйиш . Релаксация – танани бўшаштириш амалда ҳаммага ёрдам беради. Агар тез, айтайлик, уч дақиқага танангизни бўшаштиринг ва ҳеч нарсани ўйламасликка ҳаракат қилинг, керакли фикр мияга тез ва осон келади 10 . Хотира турлари ичида касбий хотира энг самарали ҳисобланади, чунки у инсоннинг қизиқишлари билан боғлиқ бўлиб, муддатли машқ ва истеъдод (мусиқачи, математик), диққат хусусиятларига бевосита алоқадор. Айрим шахсларда образли хотира ривожланган бўлади (инсоннинг тузилиши, предметлар, овоз, ранг), бошқаларда сўз, рақамлар билан боғлиқ (сўз, фикр, сонлар) хотира устувор ҳисобланади. Инсон ҳамма таассуротларни эслаб қола олмайди. Ахборотни ҳам турли маъно, шаклда сақлаш мумкин. Яна алоҳида образли кўриш хотираси ҳам мавжуд бўлиб (эйдетизм), инсон кўрган нарсаларини (тезкор хотирада) кўриш майдонидан четда, ҳатто майда тафсилотлари билан узоқ сақлай олади. Хотиранинг маълум тури ривожланишида шахс хусусиятларининг бевосита аҳамияти катта. Файласуф, юрист, адвокатларда мантиқий хотира кучли бўлади. Санъаткор, спортчиларда ҳаракат хотираси, мусиқачи-ларда эшитиш хотираси, дегустаторларда таъм билиш, мазани сезиш хотираси, кимёгарларда ҳид хотираси, кўрларда сезиш хотираси ривожланган бўлади. Масалан, ҳисобчиларда сон, саналарни, кадрлар билан ишловчиларда исмларни, рассомларда рангларни ажратиб фарқлаш, илғаш хотираси яхши ривожланган бўлади. Хотира бутун умр давомида ривожланиб, такомиллашади. Унга асаб тизими, тарбия ва ўқиш жараёнлари таъсир қилади 11 . Хотира қонуниятидан самарали фойдаланиш учун эслаб қолиш ва эсга тушириш жараёнида табиий ассоциациялардан фойдаланишни, шунингдек, 10 Асямов С. В., Пулатов Ю. С. Ички ишлар идоралари ходимларининг касбий-психологик тренинги. – Т., 2002. – 32-б. 11 Қаранг: Васильев В. Л. Юридическая психология. – М., 2005. – С. 77.

хотиранинг ишини енгиллаштирувчи сунъий ассоциатив алоқалар ўрнатишни ўрганиш зарур. Хотирани ривожлантириш қонуниятлари 12 № Номланиши Тавсифи 1. Ассоциация қонуни (Аристотель) Нотаниш нарсани эслаб қолиш учун уни бирорта таниш нарса билан боғлаш зарур. 2. Мустаҳкамлаш қонуни (А. Р. Лурия) 10 дақиқа инсонга бирор нарсани хотирасида мустаҳкамлаш учун етарли ҳисобланади. 3. Эсдан чиқариш қонуни (Г. Эббингауз) Ҳар қандай материал ёдланганидан сўнг, 1–2 соат ичида хотирада 40% қолади. Кейинроқ эсдан чиқиш тезлиги камаяди, 6 суткада ахборотнинг 20% сақланиб қолади. 4. Б. В. Зейнгарник қонуни Машғулотни энг қизиқ жойида тугаллаш, ёдланаётган материални энг қизиқ жойида тўхтатиш қайта ёдлаш жараёнигача материалнинг тўлиқ сақланиб қолишини таъминлайди. 5. Ёш қонунияти Хотира 18–25 ёшгача яхшиланиб боради, 45 ёшда бир хиллик сақланиб қолади, 45 ёшдан сустлаша боради. 6. «Бошидан охиригача» қонуни Ёдланаётган материалнинг боши ва охиридаги ахборот, ўртасидагига қараганда яхши сақланади. Кўпгина мнемотехник тизимлар ушбу қонуниятларнинг амал қилишига асосланади. Эслаб қолишнинг қуйидаги асосий усуллари мавжуд: мантиқий, маъноли, механик ва мнемотехник. Мантиқий эслаб қолиш – эслаб қолишнинг асосий усули. Ушбу усулдан қанчалик самарали фойдаланиш ақлий имкониятларга, маъноли ва 12 Қаранг: Мальцева О. А., Ратова И. В. Профессиональная психологическая подготовка сотрудников ОВД. – М., 1998. – С. 29.

мантиқий алоқалар ўрнатишга боғлиқ. Мантиқий эслаб қолишга асос бўладиган маъноли алоқалар тасодифий юзага келадиган алоқаларга қараганда анча мустаҳкамлиги билан ажралиб туради. Мантиқий эслаб қолишнинг муҳим усулларидан бири, аввало, манбани гуруҳларга ажратиш, яъни маъноси бўйича гуруҳлаштиришдан иборат. Механик усул – маъносини тушунмай қуруқ ёдланадиган усул. Унинг асосини эсда олиб қолинадиган маълумотларни оддий такрорлаш, маъносини англамасдан туриб кўп марталаб идрок этиш ташкил этади. Механик хотира анча юқори турдаги хотираларнинг энг оддий асосидир, усиз маълумотларни эслаб қола олмаймиз. Мнемотехника энг қизиқарли ва машқ қилиб ривожлантирса бўладиган усул. У асосан маъносиз ахборотни билвосита эслаб қолишга хизмат қилади. Унинг ёрдамида маъноли ахборотни эслаб қолишнинг рационал усулини анча кучайтириш ва маъносиз материални механик эслаб қолиш самарадорлигини бениҳоя ошириш мумкин 13 . Касбий хотирани ривожлантиришнинг асосий қонуниятлари-ни ёдда тутиш зарур. Шунингдек, ахборот инсон ҳаёти ва фаолияти учун қанчалик муҳим бўлса, шунчалик мустаҳкам эсда қолади ва осон ёдга тушади. Шунинг учун ҳам қандайдир ахборотни ёд олаётганда доимо уни ўзингиз, масалан, касбий фаолиятда мақсадга эришишингиз учун муҳимлигини таъкидлаб туришингиз зарур. Ахборот инсон фаолиятига қанчалик алоқадор бўлса, шунчалик мустаҳкам ёдланади (эслаб қолинади). Хотирани ривожлантириш учун бирон билимни, қонуниятни оддийгина ёдлаш эмас, балки уни амалий фаолиятда иложи борича кенгроқ қўллаш муҳимдир. Ахборот қанчалик чуқур англанса, у хотирада шунчалик яхши сақланиб қолади. Ушбу қонуниятдан фойдаланиш эслаб қолиш жараёнини фикрлаш жараёнига энг кўп даражада яқинлаштиришни билдиради. Англанган ҳолда 13 Қаранг: Асямов С.В. , Пулатов Ю.С. Ички ишлар идоралари ходимларининг касбий-психологик тренинги. – 2002. – 30-б.

эслаб қолиш объектларнинг энг муҳим жиҳатларини ва муносабатларини ифодаловчи мантиқий алоқаларга асосланади. Қизиқиш уйғотувчи ёки манфаат келтирувчи ахборот осон эслаб қолинади. Ўзлаштираётган нарсамизни бизни қизиқтираётган, биз учун манфаат келтирадиган нарсалар билан боғлаш – муваффақиятли эслаб қолишнинг асосий шартларидан биридир. Муваффақиятли эслаб қолишда муайян ахборотни идрок этишга тайёргарлик ва яхши эслаб қолиш мақсадини қўйиш катта аҳамиятга эга. Булар эслаб қолиш жараёнига катта таъсир кўрсатиши билан бирга, унинг натижаларини олдиндан кўриш имконини беради ва хотирада тиклашни осонлаштиради. Бир вақтнинг ўзида юзага келадиган тасаввурлар эслаш жараёнида бир- бирини ёдга туширади. Хотиранинг ушбу қонуниятидан фойдаланиш учун эслаб қолиш ва эсга тушириш жараёнида табиий ассоциациялардан фойдаланиш, шунингдек, ички ишлар идоралари ходимларининг касбий фаолиятида хотиранинг ишини енгиллаштирувчи сунъий ассоциатив алоқалар ўрнатишни ўрганишимиз зарур. Хотирани шакллантириш усуллари: – билишга бўлган қизиқишлар доирасини, хотирада сақлаш мақ- садларини шакллантириш; – мантиқий эслаш усулларини ўрганиш; – жавобгарлик ҳиссини кучайтириш: билим олишга, ўрганишга, қунт қилишга, ўзини тарбиялашга эътибор бериш; – ўтилган машғулотлардаги материалларни тизимли равишда қайта такрорлаш, хотирани мустаҳкамловчи машқларни бажариш. Шу маънода ички ишлар идоралари фаолиятида касбий хотира – тезкор, узоқ муддатли, сўз мантиқли шаклда, рақам, сон, исм, фамилия, қиёфаларни тез таниб эслаб қолиш, қайта тиклаш (кейинчалик фарқлай олиш)да намоён бўлади 14 . 14 Қаранг: Арифходжаева И. Х. Ички ишлар идоралари ходимлари психологияси. – Т., 2008. – 134-б.

Тафаккур ва унинг жазони ижро этиш хизмати ходимлари фаолиятида тутган ўрни Тафаккур атроф-муҳитдаги воқеаликни нутқ ёрдамида бевосита, умумлашган ҳолда акс эттирувчи психик жараён, социал сабабий боғланишларни англашга, янгилик яратиш ва башорат қилишга йўналтирилган ақлий фаолиятдир 15 . Инсоннинг билиш фаолияти воқеаликни, нарса ва ҳодисаларни сезиш ва идрок қилишдан бошланади, сўнгра аста- секин тафаккурга, фикр юритишни ақлий йўл билан акс эттиришга ўтади. Тафаккур жараёнида инсон ҳиссий билиш қобиғидан ташқари чиқиб, сезги ва идрокларда бевосита аниқлаш имконияти мумкин бўлмаган мураккаб ҳолатларни англай бошлайди. Инсоннинг билиш фаолиятида сезги, идрок, тасаввур образлари билан тафаккур узлуксиз бир-бирларини бойитиб туради. Тафаккур бошқа психик жараёнлардан ажралган ҳолда ривожланиши мутлақо мумкин эмас. Шунинг учун шахснинг тафаккури ривожланиши билан бирга нутқ фаолияти ҳам ўсади. Бу эса шахсда ўз фикрини тўғри, аниқ ифодалаш малакасини таркиб топтиради, нутқининг тузилишини такомиллаштиради ва луғат бойлигини оширади. Жазони ижро этиш хизмати ходимларининг фаолиятида тафаккур касбий масалаларни ечишга оид ҳолат ва ҳодисаларнинг моҳиятини тез англаш, турли туман ахборотлар ичидан зарурини ажратиб олиш, улар ўртасидаги фарқ ва тафовутларни осон аниқлаш, кўпчилик илғай олмайдиган майда нарсаларни кўриш билан уларни турли ҳаракат, шаклларда образлаштириш, жонлантиришда намоён бўлади. Жазони ижро этиш хизмати ходимларининг олдида турган вазифаларни ҳал этиши учун унинг касбий тафаккурини ривожлаштириш катта аҳамиятга эга. Идрок ва тасаввурда акс этадиган нарса тафаккурда таққосланади, таҳлил қилинади ва умумлаштирилади. 15 Қаранг: Ғозиев Э . Тафаккур психологияси. – Т., 1990, – 15-б.

Жазони ижро этиш хизмати ходимларининг фикрлаш орқали масалани самарали ҳал қилишда тўхтовсиз ишлайди, бунда ижодий жараён – тафаккур ишга тушади. Бу босқичда янги маълумотлар изланади, зарур материалларни йиғиш, ишга дахлдорларни сўроқ қилиш амалга оширилади. Кейин барча маълумотлар умумлаштирилади, таҳлил қилинади ва улар асосида турли тахминлар илгари сурилади. Жазони ижро этиш хизмати ходимларининг фаолиятда тафаккурга «ўта хавфли шароитда онгнинг юқори даражада самарали ишлаш қобилияти» 1 , деб таъриф бериш мумкин. Умумий психология асосчилари талқинида эса тафаккур воқеликнинг умумлаштирилган, бевосита, тўлиқ ҳамда энг аниқ ифодаси ҳисобланади. Тафаккур, хусусиятига кўра, шахс фаолиятида вужудга келган муаммо ва масалаларни ҳал қилишга ёрдам беради, муаммонинг ечимини топиш билан бир қаторда, муаммоли вазиятга алоқадор нарса ва ҳодисаларнинг ноаниқ хусусиятлари, айни вазиятдаги муносабатларига ҳам аниқлик киритади. Тафаккур юритишдан кўзланган асосий мақсад муайян вазиятдаги турли муносабатлар, ҳолатлар юзасидан аввал алоҳида, сўнгра умумлаштирилган ҳолда олинган манбаларни ўзаро солиштириш орқали масалага ойдинлик киритиш усулларини онгда шакллантиришдир 2 . Касбий тафаккур нафақат ҳаракатга келтириш зарур бўлган ақлий имконият, балки инсон омилини фаоллаштириш қуролидир 3 . Шу нуқтаи назардан, жазони ижро этиш хизмати ходимларининг касбий тафаккури деганда, ўз хизмат вазифаларини бажаришларида муҳим аҳамият касб этадиган воқеа, ҳодиса ва ҳолатлардаги умумийликни кўра олиш, анализ ва синтез қилиш, таққослаш, асослаш ва тахминий хулосалар чиқариш жараёни тушунилади. Касбий ривожланган тафаккур ходимнинг муҳим хислати бўлиб, нарсалар, одамлар ва уларнинг хатти-ҳаракатларидаги муҳим жиҳатларини билиш, улар ўртасидаги қонуниятли алоқаларни топиш қобилиятида намоён бўлади. Ходимнинг тафаккури мураккаб тезкор хизмат вазифаларини

бажариш, амалий муаммоларни ҳал этишнинг янги йўлларини топиш қобилияти. Касбий тафаккурни фаоллаштиришнинг асосий усуллари қуйидагилардан иборат 16 . Касбий вазифани тушуниш усули . Дастлаб умумий вазифани оддий вазифаларга бўлиш зарур. Ишнинг тафсилотлари, икир-чикирларига эътибор бериш, ҳеч нарсани назардан қочирмаслик, вазифани бажаришнинг бир неча вариантларига эга бўлишга ҳаракат қилиш керак. Масаланинг ечимини топиш усули. Аввало, изланишнинг дастлабки нуқтаси ажратиб олинади, бунда излаш чегаралари аниқланади ва тартибга солинади. Излаш йўналишлари танланади, уйғунлаштирилади ва қайта кўриб чиқилади. Текширилаётган ҳодисанинг манзарасини фикран шакллантириш усули. Ходимдан умумий манзара ва ундаги элементларнинг образли ишловини амалга ошириш ҳамда шу асосда текширилаётган ҳодисанинг қолипи (схемаси)ни шакллантириш талаб этилади (бу тезкор ёки тахминлар (тусмоллар) шаклида амалга оширилиши мумкин). Ҳодисанинг элементлари ўртасидаги алоқаларни кўриб чиқиш ва ишлаш, уларни бир бутун кўринишга бирлаштириш ҳамда асосий бўғинни топиш зарур. Тафаккурни йўналтириш усули тадқиқ этилаётган вазиятда руҳий йўналиш олиш (масалан, маҳкумнинг хатти-ҳаракатлари мотивларини тушунишга ҳаракат қилиш), шунингдек психологик таҳлил ўтказиш ва унинг асосида вазиятнинг бундан кейинги ривожланишини башорат қилишдан иборат. Баъзи мураккаб вазиятларда рефлексия усулидан, яъни рақиб нуқтаи назаридан мулоҳаза қилишдан фойдаланилади. Тафаккур жараёнида назоратни кучайтириш усули. Ходим ўзини назорат қилишнинг сўзда ифодаланган формулаларидан («Мен буни қандай қилиб бажара олдим?», «Нима учун мен бундай хулосага келдим?» ва ҳ.к.) фойдаланган ҳолда текшириб туриши зарур. Ўз хулосалари ва баҳоларида 16 Қаранг: Асямов С.В., Пулатов Ю.С. Ички ишлар идоралари ходимларининг касбий-психологик тренинги. –Т., 2002. – 44- б.

субъективликка йўл қўймасликка, шахсий мойиллик ва хусуматни йўқ қилишга ҳаракат қилиши керак. Тафаккурни шакллантириш усуллари: 1) мустақил фикр юритиш, жавобгарлик ҳиссини англаш каби шахсий хусусиятларни ривожлантириш; 2) касбий масалаларни ҳал қилишда талаб этиладиган билим, кўникма ва тажрибани эгаллашга ҳаракат қилиш; 3) касбий масалаларни ҳал қилишда талаб этиладиган билим, кўникма ва тажриба эгаллашга ҳаракат қилиш; 4) бир-бирига қарама-қарши фикрлар чигалини ечиш, қийин, мавҳум вазиятларда ечим топиш машқларини мукаммаллаштириш; 5) мантиқий фикрлаш, тафаккур операциялар моҳиятини англаш, масалани ечишдаги ғайритабиий усуллар билан танишиш; 6) ақлий имкониятларни такомиллаштириш. Хаёл ва унинг жазони ижро этиш хизмати ходимлари фаолиятида тутган ўрни Хаёл ёки фантазия тафаккур каби юксак билиш жараёнлари қаторига кириб, ҳар бир кишида ўзига хос тарзда намоён бўлади. Меҳнатнинг тайёр натижасини хаёлга келтирмай туриб, ишга киришиб бўлмайди. Фантазия ёрдамида кутилаётган натижани тасаввур қилиш инсон меҳнатининг ҳайвонлар инстинктив фаолиятидан туб фарқидир. Исталган меҳнат жараёни зарур тарзда хаёлни ўз ичига қамраб олади. Хаёл бадиий, конструкторлик, илмий-адабий, мусиқавий ва, умуман, ижодий фаолиятнинг зарур томони сифатида намоён бўлади. Хаёл – инсон ижодий фаолиятининг зарур элементи бўлиб, меҳнатнинг охирги ва оралиқ маҳсулотларида ўз ифодасини топади, шунингдек, муаммоли вазият, ноаниқ ҳолатларда хулқ-атворнинг намоён бўлишини таъминлайди. Шу билан бирга, хаёл фаол фаолиятни йўналтирувчи эмас, балки унинг ўрнини алмаштирувчи тимсоллар ҳосил қилиш воситаси сифатида юзага келади.

Хаёл тафаккур билан чамбарчас боғланган. Хаёл ҳам тафаккур сингари келажакни олдиндан кўриш имконини беради. Тафаккур сингари хаёл шахсларнинг эҳтиёжларига асосланади. Эҳтиёжларни қондиришнинг реал жараёнидан олдин уларни қондиришнинг сохта, хаёлий жараёни содир бўлади, яъни бу эҳтиёжларнинг қондирилиши мумкин бўлган вазиятни жонли, ёрқин тасаввур қилиш мумкин. Хаёл ўзининг фаоллиги билан тавсифланади. Айрим ҳолларда хаёл фаолиятнинг ўрнида, унинг сунъий аралашмаси сифатида намоён бўлиши мумкин. Мана шундай ҳолатда одам ҳал қилиб бўлмайдигандек кўринадиган масалалар, турмушнинг оғир шароитлари, ўз хатоларининг таъқиби ва шу кабилардан қочиш учун реал тасаввурлардан узоқ бўлган фантастика оламига вақтинча кириб кетади. Фантазия ҳаётда гавдаланмайдиган образларни яратади, амалга ошмайдиган ва кўпинча амалга ошириб бўлмайдиган иш-ҳаракат дастурларини белгилайди. Хаёлнинг бундай шакли пассив хаёл дейилади. Киши пассив хаёлни олдиндан ўйлаб юзага келтириши мумкин. Атайлаб юзага келтирилган, ирода билан боғлиқ бўлмаган, лекин ҳаётда гавдалантиришга қаратилган хаёлнинг мана шундай образлари ширин хаёл деб аталади. Қандайдир қувончли, ёқимли, қизиқарли нарсалар ҳақида ширин хаёл суриш ҳамма одамларга хос. Мана шундай ширин хаёлларда фантазия билан эҳтиёж ўртасидаги алоқа енгил намоён бўлади. Аммо инсоннинг хаёлий жараёнларида ширин хаёл кечириш ҳоллари кўпроқ бўлса, бу шахснинг пассивлигидан далолат берувчи нуқсон ҳисобланади. Агар киши пассив бўлса, у келажакда яхши ҳаёт кечириш учун курашмаса, унинг ҳозирги ҳаёти эса қийин, кўнгилсиз бўлса, бундай ҳолда у ўзининг эҳтиёжлари тўла қондириладиган, истаган нарсасини қўлга кирита оладиган, ҳозирги пайтда умид қила олмайдиган бирор мансабни эгаллайдиган сохта ҳаётни кўп хаёл қилади. Агар пассив хаёлни олдиндан ўйлаб ва ўйламасдан қилинган турларга бўлиш мумкин бўлса, актив хаёлни ижодий ва қайта тикловчи хаёл

турларига бўлиш мумкин бўлади. Ўз асосида тасвирига мувофиқ келадиган образлар тизимини яратувчи хаёл қайта тикловчи хаёл деб аталади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Агзамова Е.Ю., Шигакова Ф.А. Ахборотнинг ишончлилигини баҳолашда прорфайлинг технологияси ва полиграфнинг аҳамияти: Ўқув-методик қўлланма. –Т., 2015. 2. Андреев В. Н. Психолог следственного изолятора. – М., 1989. 3. Антонян Ю.М. Терроризм. – М., 1998. 4. Арифходжаева И. Х. Ички ишлар идоралари ходимлари психологияси. – Т., 2007. 5. Асямов С.В., Пулатов Ю.С. Ички ишлар органлари ходимларининг касбий- психологик тренинги. – Т., 2002. 6. Байдаков Г. П. Воспитательная направленность исправительнотрудового права. – Рязань, 1996. 7. Билл Уизерс. Управление конфликтами. – СПб., 2004. 8. Глоточкин Д., Пирожков В. Ф. Исправительно-трудовая психология. – М., 2004. 9. Гришина Н. В. Психология конфликта. – СПб., 2005. 10. Душанов Р.Х. Жиноятчи шахс психологияси: Ўқув қўлланма. – 2012.

Похожие

Жазони ижро этиш муассасаси ходимларининг психологик тайёргарлиги

Фавқулодда вазиятларда жазони ижро этиш муассасаси ходимларининг шахсий ва психологик хавфсизлигини таъминлаш

Жазони ижро этиш муассасаси ходими касбий фаолиятининг психологик хусусиятлари

Жазони ижро этиш муассасаси маъмуриятининг қонуний талаблари

Жазони ижро этиш муассасаси ходимлари фаолиятида касбий бузилиш тушунчаси ва уни бартараф этиш