Фавқулодда вазиятларда жазони ижро этиш муассасаси ходимларининг шахсий ва психологик хавфсизлигини таъминлаш - Юриспруденция - Рефераты

Фавқулодда вазиятларда жазони ижро этиш муассасаси ходимларининг шахсий ва психологик хавфсизлигини таъминлаш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

90 KB

Фавқулодда вазиятларда жазони ижро этиш муассасаси ходимларининг шахсий ва психологик хавфсизлигини таъминлаш Режа: 1. Жазони ижро этиш муассасаси ходимлари фаолиятида қалтис, хавфли вазиятларни вужудга келтирувчи омиллар 2. Қалтис вазиятни юзага келишининг психологик жиҳатлари. 3. Хизмат фаолияти билан боғлиқ қалтис вазиятлар: 4. Қалтис вазиятда ходим хулқида вужудга келадиган типик хусусиятлар: 1

Жазони ижро этиш муассасаси ходимлари фаолиятида қалтис, хавфли вазиятларни вужудга келтирувчи омиллар Жазони ижро этиш муассасаси ходимлари фаолиятида вужудга келадиган хавфли, қалтис вазиятларда хизмат вазифаларини самарали амалга ошириш учун қўлланиладиган тактик, ҳуқуқий, руҳий ҳимоялар тизими ходимнинг шахсий хавфсизлигини таъминлайди. Ушбу соҳада тўпланган манбаларга таянган ҳолда айтиш мумкинки, ходимнинг шахсий хавфсизлигини таъминлашда қуйидагилар муҳим ҳисобланади: 1. Қалтис, хавфли вазиятда инсон танасида вужудга келадиган руҳий-физиологик ўзгаришларни билиш; 2. Қалтис, хавфли вазиятда хизмат вазифаларини бажариш, ўзини ҳимоя қилиш учун белгиланган «хулқ меъёри»га амал қилиш; 3. Қалтис, хавфли вазият олдидан ва ундан кейинги ҳолатларда ўзини руҳий бошқариш усулларини эгаллаш. Қалтис, хавфли вазиятларда учрайдиган эмоционал ҳолатларни бири – қўрқув, ваҳима, саросима, ғалаён бўлиб, маълум вақт шахсларни бошқариб, тартибга солиб бўлмайдиган ҳолат ҳисобланади. Бу ўзини бошқаришни бутунлай йўқотиб қўйиш, жавобгарлик ҳиссининг йўқолиши, виждон чақириғини эшитмаслик, беэътиборлик даражаси билан белгиланади. Қўрқув асосида мавжуд аниқ ёки эҳтимол тутилган хавф олдида ожизлик, курашиш, уни енгиш ўрнига ҳар қандай йўл билан бўлса ҳам ундан қочиш фикри туғилади. Ваҳима қўрқувнинг психофизиологик механизми бош мия пўстлоғининг каттагина майдонида индукцион тормозланиш, бошқача айтганда англаш (онг)фаоллигининг сусайиши ҳисобланади. Хавф – ҳуқуқбузар хулқининг ўзгариши, табиий офат, фавқулодда, тасодифий ҳолатларда ёки фалокат юз бериши олдидан, руҳий, физиологик зарарнинг келиб чиқишини, бахтсиз ҳодиса, ўлимни юз беришини ҳис қилишни ўзида акс эттирувчи стресс омил ҳисобланади. 2

Хавфни сезганда қўрқув туйгуси ҳис қилинади. Қўрқувнинг уч тури мавжуд бўлиб: стеник (ваҳима) – ёмон ёки умуман назорат қилиб бўлмайдиган; астеник (саросима) – қисқа муддатли, қалтираш, ҳаракатларнинг мантиқсизлиги; - стеник қўзғалиш (хавотир) – хулқнинг ақлий назорат қилиниши ва қўрқувни енгишга йўналганлиги. Биринчи ва иккинчи ҳолатларда қўрқув бутун диққат фаолиятини эгаллайди, бундан ақлий фаолиятнинг торайиши, кўриш, ўз-ўзини баҳолаш жараёнлари сусаяди, вазият тўғри баҳоланмайди. учинчи қўрқув ҳолатида эса фаолиятни тафаккур ва ирода бошқаради. Бунда инсон бутун кучини хавфни енгишга йўналтиради. Хавф, қўрқув ҳис қилинганда инсон танасида кучли ҳиссий зўриқиш ҳолати билан боғлиқ, хавфли вазият билан курашиш учун акс таъсир юз беради: 1. Юрак уриши тезлашади; 2. Қон босими кўтарилади; 3. Қонда қанд (инсулин) моддаси кўпаяди, қувват бериш учун; 4. Қон қуюқлаша боради, қон кетганда тез тўхташи, ўлим хавфини олдини олиш учун; 5. Мушакларда қон кўпаяди, мускулларни тез қисқаришини таъминлайди; 6. Кичик, капилляр томирлар беркилиб, ички аъзоларга қон кўпроқ кела бошлайди; 7. Мушакларни англанган ҳаракатларини бошқариш учун миядаги баъзи марказларнинг фаоллиги ошади; 8. Ҳис қилиш аъзолари: кўриш ва эшитиш янада яхшиланади. «Қўрқувнинг кўзлари катта» 3

Қўрқув кўрсатмалар бериш жараёнига бир хил таъсир этмайди. Қўрқув асосида баъзан бир мунча фактлар бўрттирилса, бошқа ҳолатда умуман тикланмайди. Учинчи ҳолатда эса тўғри баҳоланмайди. Натижада ноадекват фикрлаш, тафаккур ва кучли эмоционал берилувчанлик ҳолатлари, хавфни бўрттириш (қўрқувнинг кўзлари катта), таъсирчанлик, берилувчанликни ортиб кетиши кузатилади. Ваҳима, қўрқув гуруҳда ва алоҳида (индивидуал) тарзда юз беради. Индивидуал тарзда юз берадиган ваҳима, қўрқув, ҳаракатларнинг ноадекватлиги, хато хулоса ва қарорларга келиш, сохта хавфдан қочишга кучли ҳаракат, хавфсизлик чораларини кўрмасликда кузатилади. Экстремал вазиятлардаги ҳолат ходимнинг индивидуал ваҳима ва саросимага бўлган акс таъсири (реакцияси) билан бевосита боғлиқдир. Ваҳима, саросима ва қўрқув икки асосий турга бўлинади: қалтис вазиятда қўрқиш натижасида ўлим хавфини ҳис қилиш; муддатли хавотирланишдан сўнг кучли зўриқиш, асаб тизимининг бўшашиши, диққатни хавотир предметига йўналганлиги. Қалтис вазиятни юзага келишининг психологик жиҳатлари. Жазони ижро этиш муассасаси ходимлари фаолиятида қалтис вазиятларда ҳиссиётларни назорат қилиш ва бошқариш хусусиятини ривожлантиришга катта эътибор қаратиш талаб этилади. Қалтис вазият инсон ҳаёти, соғлиғи учун хавфли, руҳий зўриқиш ҳолатини келтириб чиқарувчи вазият бўлиб табиий ва техник характерга эга: 1. Табиий офат; 2. Ёнғин (фалокатли ҳалокат); 3. Катта корхонадаги фавқулодда ҳолат; 4. Фожиа, фалокат; 5. Эпидемия, инсон ҳаётига хавф туғдирувчи ҳолат. Хизмат фаолияти билан боғлиқ қалтис вазиятлар: 4

1. Маҳкумлар томонидан содир этилаётган жиноятлар ва ҳуқуқбузарликларни тўхтатиб қолишда; 2. Маҳкумлар томонидан содир этилган оммавий тартибсизликларни, жамоат тартибини гуруҳ бўлиб бузишларни тўхтатишда; 3. ЖИЭМ маъмуриятига ашаддий бўйсунмаётган ёки қаршилик кўрсатаётган ҳуқуқбузарларни ушлаш чоғида; 4. Гаровга олинганларни, маҳкумлар эгаллаб олган биноларни, иншоотларни, хоналарни ва транспорт воситаларини озод қилиш чоғида; 5. Маҳкумларни қўриқлаб бориш ва қўриқлаб туриш чоғида; 6. ЖИЭМдан қочган маҳкумларни ушлаш чоғида; 7. Узоқ муддатли зўриқишларни вужудга келиши билан боғлиқ Шу ўринда касбий фаолиятга салбий таъсир ўтказувчи руҳий омилларни келтириб ўтамиз: - муаммоли, хатарли ҳолатлар билан боғлиқ турли кўринишдаги ҳиссий таъсирлар; - хизмат фаолияти давомида янги шароитга мослашиш, хизмат вазифаларини бажаришда юқори жавобгарлик ҳисси, қарор қабул қилиш учун вақтнинг камлиги каби шароитларнинг ўзига хос психологик хусусиятлари; - ҳаёт учун хавфли вазият, ҳолатнинг вужудга келиши, ҳимоясизлик ҳолатига тушиш, оммавий хавф хатарнинг туғилиши; - шахс руҳиятига ва психик жараёнларига керагидан ортиқ қўйилган талаб асосида руҳий ва жисмоний толиқиш; ахборот танқис шароитида нутқ сўзлашга тўғри келиш; кучли жисмоний зўриқиш, кўп куч сарфлаш; - тезкорлик талаб этиладиган ҳолат ва вазиятлар; - ҳаракатланиш сусайганда (пойлаш, кузатиш – ташқи кузатиш); 5

- босим ва ҳарорат ўзгарувчанлигида ҳаво йўқ ерда ҳаракатланиш (ер ости йўллари,тунель); - зарарли элементлар, кимёвий моддалар мавжуд ерда фаолият олиб бориш, нафас олиш; - радиоалоқа воситалари, машина, самолёт товушларининг шовқини; - турли об ҳаво шароитлари (исиқ, совуқ, қор, ёмғир)да фаолият олиб бориш; - овқатланиш тартибига амал қилмаслик; - ақлий зўриқиш, ташвиш хавотир даражасининг ошиб кетиши; - атрофдагилардан, оиласидан, дўстларининг ҳаёти ва соғлиғидан хавотирланиш; Фавқулодда ва қалтис вазиятларда ҳиссиётнинг қуйидаги зўриқиш ҳолатлари вужудга келади . Эмоционал қўзғалиш – турли руҳий таъсирларга асаб тизимининг кучли сигнал қўзғалуви. Эмоционал қўзғалишнинг яна бир шакли – ҳадиксираш бўлиб, хавфни кутиш, хавотирланиш, уни қаердан, қандай келиб чиқиши номаълум бўлиб жабрланувчи ва даъвогар кўрсатмаларини тизимлаштириб тузишда муҳим роль ўйнайди. Эмоционал зўриқиш – ҳиссий-иродавий фаолликнинг бирор бир ақлий ёки жисмоний ҳаракатни бажаришга қаратилиши. Эмоционал танглик – психик ва психомотор жараёнларнинг пасайиши, иш фаолиятининг сусайиши (кучли салбий ва керагидан ортиқ руҳий таъсирлар натижасида). Эмоционал танглик ҳолати топшириққа нисбатан кучли жавобгарликни ҳис қилиш, хавфли вазиятни келиб чиқишини кутиш, ташвиш хавотир даражасини ортиб кетишида кузатилади. Бундай ҳолатнинг вужудга келишида ходимнинг ҳиссий- иродавий барқарорлик хусусиятининг яхши шаклланмаганлиги, ташвишхавотир даражасининг юқорилиги, ўз кучига ишонмаслик, етарлича касбий 6

тайёргарликнинг йўқлиги, касбий маҳоратнинг шаклланмаганлиги асосий сабаб бўлиб хизмат қилади. Эмоционал танглик ҳолатида юз мимикаларини аҳамияти катта, айнан улар асосида бу ҳолатни аниқлаш осон. Юз ифодасида: 1. Кучли ҳиссий тангликда оғизнинг ихтиёрсиз («қийшайиб») ассеметрик равишда очилиши; 2. Лабларнинг «хартумсимон» кўриниши жуда кучли ҳиссий танглик аломати; 3. Лабларнинг доимий интенсив ҳаракати; 4. Энгак ва лабларнинг биргаликдаги ҳаракати; 5. Мушакларни таранглашуви (барқарор ҳиссий танг ҳолатда); 6. Қўл ҳаракатлари (пантомимика)нинг кўпайиб кетиши; 7. Қўл, оёқ, юз ияклари, лаб ва энгакни титраши. Хизмат фаолиятини сусайишига омил яратувчи ҳиссий психологик ҳолатлар мавжуд бўлиб, улар қуйидагиларда намоён бўлади: Ҳиссий-сенсор ўзгаришлар – идрок ва ҳис қилиш жараёнларининг бузилишига сабаб бўлади (нишонни белгилай олмаслик) диққат ҳажми, кузатиш объектларини қамраб олиш сонининг камайиши, бир-бирига ўтиши, мувофиқлигининг кечикиши. Иллюзион, йўқ нарсани хаёлан кўриш ҳолати вужудга келади. Ҳиссий-мотор ўзгаришлар – ҳаракатларнинг бир-бирига мос келмаслигида кузатилади. (автомат тепкисини секин босиш ўрнига, ўзи билмаган ҳолда қўпол босиб юбориш ҳолати). Ҳиссий-ақлий ўзгаришлар – хато фикрлаш, ноаниқ қарор қабул қилишда намоён бўлади. Кучли эмоционал зўриқиш ҳолати миянинг баъзи марказларида доминант (устун) қўзғалишларни вужудга келтиради. Доминант қўзғалишлар вужудга келган марказ таъсири остида инсон муайян фикрни илгари сура бошлайди. 7

Кўпинча мияга келган биринчи фикрни тасдиқлаш учун ҳаракат қилинади, унинг салбий оқибатлари ва натижаси муҳокама қилинмайди. Қалтис вазиятда, ҳиссиётлар билан бир қаторда ходимнинг психик ҳолатларини бошқариши ҳам ўта муҳим масала ҳисобланади. Психик ҳолатларни бошқаришни бир неча усуллари мавжуд бўлиб улар: диққат хусусиятларини бошқаришда – руҳий шикаст етказилиши эҳтимоли мавжуд вазиятда диққатнинг бошқа бир объектга кўчирилиши, йўналтирилиши ҳисобланади. Диққатни хаёлан сокинлик ҳолатида бемалол кўчириш мумкин. Масалан, - унчалик мураккаб бўлмаган объектга, ҳолатга уч дақиқа тикилиб туриш, кўз нигоҳини узмасдан нарса ва ҳолатни янги қирраларини очиш; - объектга уч дақиқа тикилиб туриш, сўнг кўзларни юмган ҳолда онгда гавдалантиришдан сўнг кўзларни очиб реал объект билан тасаввурингиз маҳсули ўртасидаги фарқларни топиш. Психик жараёнлар, ҳолатларни бошқаришда онг буйруқларидан фойдаланиш самарали ҳисобланади: - «Мен тинч ва хотиржамман»; - «Мен мўлжалга аниқ оламан»; - «Мен жуда тез югура оламан»; - «Менга қўрқувни енгиш жуда осон». Қалтис вазиятда ходим хулқида вужудга келадиган типик хусусиятлар: Қалтис вазият вужудга келмасдан олдинги босқич – ходим юз бериши мумкин бўлган вазиятни ҳис қила бошлайди. Бу босқич ижтимоий билиш фаолияти билан боғлиқ характерга эга ҳисобланади: шахс вазият, ҳолат тўғрисида муайян ахборотларни онгида шакллантира бошлайди. Шахснинг ўзига хос индивидуал- психологик хусусиятлари мотивлар асосида билиш жараёнидаги шахс хулқини фаолиятга, мақсадга йўналган ёки салбий тусда намоён бўлишига сабаб бўлади. 8

Биринчи ҳолатда ходим, ҳар қандай имкониятдан фойдаланишга ҳаракат қилиб, иложи борича кўпроқ ахборот, манба тўплашга киришади. Бу ерда нафақат ахборот тўплаш жараёни аҳамиятли ҳисобланади, балки юзага келган муайян шароит, вазият, ҳолатга ўтиш, тайёрланишда ақлий, ҳиссий, иродавий хусусиятларни фаоллаштириш муҳим ҳисобланади. Иккинчи ҳолатда шахснинг билиш жараёнлари ахборот ва маълумотларнинг зарурияти, аҳамияти ва натижасини етарлича таҳлил қилмасдан сусткашлик билан қабул қилишга мойил бўлади. Бу ҳолатда онгда тўпланган ахборот ва маълумотлар қўққисдан вужудга келади ва керагидан ортиқ ёки кам маълумотга эга бўлади. Шахс онгида кўпинча биринчи туғилган фикр, ички хоҳиш асосида мавжуд ахборотлардан фойдаланилади. Муайян фикр психо-физиологик нуқтаи назардан, қалтис вазият кучли қўзғалишни вужудга келтирган, мияда доминантлик хусусиятини келтириб чиқарган марказ фаолияти ва ундаги ахборотлар билан боғлиқ равишда шаклланади. Тез ўтувчи қалтис вазиятларда бу босқич айтарли даражада намоён бўлмайди. Ташвиш хавотир даражасининг ошиши ёки бирламчи руҳий зўриқишни вужудга келтирувчи босқич – мослашув жараёнини фаоллашуви билан бевосита боғлиқ ҳисобланади. Бу босқичдаги ҳолат спорт мусобақаларидан олдинги, биринчи маротаба саҳнага чиқиш ёки имтиҳон олдидан шахсда вужудга келадиган руҳий-ҳиссий ҳолатга ўхшаш ҳисобланади. Бу босқичда ходимда ҳиссий зўриқишни, ташвишхавотир даражасини ошиш ҳолати кузатилади. Тана аъзоларининг ҳаракати фаоллашуви билан бир қаторда унинг ишончлилик даражаси пасайиб кетади. Айнан ушбу жараёнда ички руҳий имкониятлар психик фаолиятнинг янги босқичга ўтишига шароит яратади. Бирламчи тана аъзоларининг дезадаптация босқичи – ходим ўзида ўзгарувчан психологик омиллар таъсирини ҳис қилиши билан бошланадиган жараён. Бу жараён муаммони ечишда аниқ тажриба, малаканинг йўқлигида, кутилмаган вазиятда, тасодифан вужудга келиш хусусиятига эга. Шахс атроф 9

муҳитнинг фрустрацион таъсири остида қолади, тана аъзоларининг мослашиш фаолияти янада кучаяди. Зўриқишнинг ортиши ҳиссий қўзғалувчанлик ҳолати билан бирга намоён бўлиб, масаланинг моҳиятини англашга тўсқинлик қилади. Ходим ортиқча хавотир, ташвишланиш таъсирида ўзини назорат қила олмаслиги натижасида вазият ва ҳолатга кўника олмайди. Агарда ўзгарувчан қалтис вазиятда зўриқиш даражаси шахс имкониятлари меъёридан ортиб кетса, психик фаолиятнинг узилиши, психик захира манбаини тугаши, яъни тўлиқ дезадаптация ҳолатини келтириб чиқаради. Дезадаптация ҳолати – ноадекват хулқ ва хатти-ҳаракатлар кўринишларидаги барқарор руҳий ҳолат бўлиб, психиканинг назорат қилиниши ва зўриқиш ҳолатларида ўрнини тўлдирувчи имкониятларни инкор этувчи жараён ҳисобланади. Асаб тизимининг издан чиқиши билан боғлиқ бу жараён шахс хулқида икки ҳил кўринишда шаклланади: 1. Тажовузкорлик билан вазиятдан қочиш . Энг содда талқинда тажовузкорлик – ҳар қандай тўсиқларга ҳужум қилиш маъносини англатади. Хавфли вазият вужудга келганда бундай хулққа эга шахс хатти-ҳаракатлари ҳар қандай тасодифий объектга, бегона одамларга, сафдошларига, вазият ва ҳолатга алоқаси йўқ шахсларга йўналтирилган бўлади. Бу ҳолатда сафдошларига қўполлик қилиш, арзимаган баҳоналар билан кучли ғазабланиш, ҳамма нарсага норозилик билдириш, нолиш каби асосланмаган ҳаракатларда акс этади. 2. Вазиятдан қочишга ҳаракат қилиш. Шахсни ўз руҳий оламига кириб кетиши, ўзини айблаши, доимий тушкун кайфиятда юриши билан кузатиладиган руҳий ҳолат. Ходимда ташвиш-депрессия ҳолатининг бирламчи аломатлари намоён бўла бошлайди. Ўзини барча муваффақиятсизликларга сабабчи деб билиш натижасида шахсда ноиложсизлик ҳолати вужудга келади. Бу ҳолат кўпинча ўз жонига қасд қилиш билан бирга кузатилади. 10

3. Психик зўриқишни якунловчи босқич . Психикани тежамкор режимга ўтиши босқичи ҳисобланади. Ушбу босқичда ташвиш хавотир даражасининг ошиши олдинги яшаш образига қайтиш олди тайёргарлиги асосида намоён бўлади. 4. Қалтис вазиятдан чиқиш . Шахсда эйфорик ҳолатни юзага келтиради. Бу жараён шахсда бир қатор ижтимоий тўсиқларни енгишга қаратилган, тўлиқ озодлик, туганмас имкониятларни ҳис қилиш каби туйғулар билан бирга кузатилади. Шахснинг қалтис вазиятдаги юқори даражадаги мослашиш хусусияти хизмат вазифасини аъло даражада бажарилганлиги билан белгиланади. 11

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Агзамова Е.Ю., Шигакова Ф.А. Ахборотнинг ишончлилигини баҳолашда прорфайлинг технологияси ва полиграфнинг аҳамияти: Ўқув-методик қўлланма. –Т., 2015. 2. Андреев В. Н. Психолог следственного изолятора. – М., 1989. 3. Антонян Ю.М. Терроризм. – М., 1998. 4. Арифходжаева И. Х. Ички ишлар идоралари ходимлари психологияси. – Т., 2007. 5. Асямов С.В., Пулатов Ю.С. Ички ишлар органлари ходимларининг касбий- психологик тренинги. – Т., 2002. 6. Байдаков Г. П. Воспитательная направленность исправительнотрудового права. – Рязань, 1996. 12

Похожие

Жазони ижро этиш муассасаси ходимларининг психологик тайёргарлиги

Жазони ижро этиш муассасаси ходимларининг шахси ва фаолиятига психологик тавсиф

Жазони ижро этиш муассасаси ходими касбий фаолиятининг психологик хусусиятлари

Жазони ижро этиш муассасаси маъмуриятининг қонуний талаблари

Жазони ижро этиш муассасаси ходимлари фаолиятида касбий бузилиш тушунчаси ва уни бартараф этиш