Ўзбекистоннинг 1920-1980 йиллардаги давлати ва ҳуқуқи - Юриспруденция - Рефераты

Ўзбекистоннинг 1920-1980 йиллардаги давлати ва ҳуқуқи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

366.5 KB

Ўзбекистоннинг 1920-1980 йиллардаги давлати ва ҳ у қуқи Режа: 1. 1920 йилларда Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи. 2. ЎзССРнинг 1937 йил Конституцияси бўйича давлат тузилиши ва ҳуқуқи. 3. ЎзССРнинг 1978 йилдаги Конституцияси бўйича давлат тузилиши ва ҳуқуқи.

1. 1920 йилларда Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи 1920 йилларга келиб, Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи улкан ўзгаришларга бой бўлди. Бу тарихий ўзгаришлар бевосита Ўзбекистон ҳудудида ташкил топган давлатлар ва уларнинг ҳуқуқий тизимлари билан боғлиқ. Хивада 1920 йил 1 февралда Хон ҳукумати ағдарилиб, “халқ инқилоби” туфайли ҳокимият беш кишидан иборат Вақтли ҳукумат қўлига ўтди. Вақтли ҳукумат манифест эълон қилиб, “Хива инқилобчилари мамлакатни Хон ва унинг ҳукумати томонидан бошқарилишига барҳам беради ва унинг хонадонига, министрларига тегишли мулк ва маблағлар мусодора қилади” дейилган. Муваққат ҳукумат 1920 йилнинг 26 апрелида халқ вакилларининг Бутун Хоразм I-қурултойида Хоразм Халқ Совет Республикаси тузилганлигини ва 30 апрелда Республика Конституцияси қабул қилинганлигини эълон қилди. ХХСР билан РСФСР ўртасида иқтисодий шартнома тузилди. Конституцияда давлат ҳокимиятининг Олий органи Бутунхоразм Советларининг қурултойи эканлиги кўрсатилган. 1921 йилнинг майида бўлиб ўтган ХХСР Советларининг II-қурултойида Конституцияга киритилган қўшимчага биноан, Советлар қурултойларида сайланадиган Марказий Ижроия қўмита Олий қонун чиқарувчи, ижроия ва назорат вазифаларини амалга оширувчи идора этиб белгиланган. Конституцияга биноан Олий ижроия-фармойиш берувчи идора қилиб ХХСР Халқ Нозирлар Кенгаши белгиланган. Конституция VI бўлим, XV боб ва 87-моддадан иборат эди. Биринчи бўлим кириш қисми ва III бобдан иборат эди. Иккинчи бўлим ХХСР Конституциясининг Умумий қоидалари деб аталиб, республиканинг ижтимоий-сиёсий тузуми фуқароларнинг ҳуқуқ ва бурчларига бағишланган эди. Учинчи қисм давлат ҳокимияти ва бошқарувининг маҳаллий ва марказий органлари, тўртинчи қисм сайлов ҳуқуқи, бешинчи бюджет ҳуқуқи, олтинчи герб ва байроқ ҳақидаги қоидалардан иборат бўлган. Конституция – РСФСРнинг 1918 йилги Конституцияси асосида қабул қилинган. Республикада хусусий мулк, соҳибкорлик ва савдо обороти билан шуғулланишнинг тўла озодлиги сақлаб қолиниши эълон қилинди. “Шахсларга эркин ҳолда коммерция ишлари билан шуғулланиш ҳуқуқи берилди”, коммерция ва савдо компанияларини ташкил қилишга қаршилик қилинмади (Конституциянинг 16-моддаси). Ишлаб чиқариш воситаларига

хусусий мулкчилик сақлаб қолинди. Хон ва унинг авлодларига, амалдорларига тегишли ерлар мусодора этилиб, ерсиз деҳқонларга бўлиб берилди. Вақф ерлари сақлаб қолинди. ХХСР иқтисоди давлат сектори, кооператив сектор, якка хўжаликчи деҳқон ва ҳунармандлар сектори, феодал капиталистик (хусусий) секторлар иборат эди. Олий қонунчилик ва ҳокимият органи – халқ вакиллари Умум Хоразм қурултойи ҳамда Умум Хоразм Марказий Ижроия қўмитаси ва унинг Президентидан иборат бўлиб, 4 минг аҳолидан 1 та депутат, 100 аскарлардан бир вакил тартибида ташкил топди. Давлат бошқарувининг олий органи Халқ Нозирлар Совети эди. Дастлаб етти нозирлик – ҳарбий, молия, давлат назорати, иқтисодий, ташқи ишлар, маданият ва маориф, юстиция нозирликларидан иборат эди. Юстиция нозирлигида раис ва 3 та аъзо таркибида Олий Инқилобий суд тузилиб, жиноятчиларга нисбатан энг олий жазо – отиб ўлдиришга қадар жазолар тайинлаш ҳуқуқи берилди. Умумжиноий ва гражданлик ишларини кўриб ҳал этиш учун эса, юстиция нозирлигида Халқ суди тузилди. Хива шаҳрини қўриқлаш мақсадида ушбу комиссарлик таркибида милиция бошқармаси ҳам тузилди. Янги маҳаллий органлар Кенгашлари тузилган. Сайловлар кўп поғонали туман ижроия комитетлари икки поғонали, Олий ҳокимият органларига эса уч поғонали амалга оширилган. 1923 йилнинг октябрида Умум Хоразм Советларининг IV қурултойи ХХССР деб эълон қилинди. Нозирлар Кенгаши вазифасини ХССР МИК ходимлари бажаради деб белгиланди. Бу ишни амалга ошириш учун махсус комиссия ташкил қилинган. Нозирлар Кенгашининг раиси лавозими тугатилди ва унинг вазифаси МИК раисига юклатилган. Қозилар ўрнига янги судлар, қишлоқларда эса Шўролар Кенгаши тузилган. Қабул қилинаётган декретларнинг деярли ҳаммаси учун асос қилиниб шариат қонунлари қабул қилинган эди. Жумладан “Судхўрлик ишларини амалга ошириш тўғрисида”ги декретга мувофиқ судхўрлардан 20 фоиздан зиёд қарз олган барча қарздорларнинг қарзи бекор қилинди. Берилган кредитнинг 10 % дан ортиқ олган судхўрлар бир йилдан беш йилгача қамалиш белгиланади. Съезд қабул қилган қонунлардан бири “Вақф ерлари ҳақидаги қонун” бўлиб, у мачит ва мадрасалар, диний ташкилотларга тегишли барча мулклар давлат мулки деб эълон қилинди. Ҳосилнинг 10/1 қисми давлат солиғи сифати тўланиши белгиланди. Меҳнаткашларнинг мавжуд ҳуқуқ ва эркинликлари кенгайтирилди, хусусий мулк бекор бўлган, мулкдорларни, руҳонийларни, аксилинқилобий кучларнинг сайлов ҳуқуқлари бекор қилинган.

1920 йилнинг сентябрида Бухорода тўнтариш натижасида амир ҳокимияти ағдариб ташланган. Шу йилнинг 6 октябрида Бухорода Умумбухоро Халқ Вакиллари биринчи қурултойи иш бошлади ва Бухоро Халқ Совет Республикаси деб эълон қилди. 1921 йилнинг 4 мартида БХСР билан РСФСР ўртасида “Иттифоқ шартномаси”, “Иқтисодий битим” имзоланди. Бунга кўра, РСФСР БХСРга ишлаб чиқариш қуроллари, техникавий ёрдам, материаллар етказиб бериш мажбуриятини олди. 1920 йилнинг 23 сентябрида Бухоро Советларининг қурултойи унинг биринчи Конституциясини қабул қилган. Конституция РСФСРнинг 1918 йилдаги Конституциясига асосланди. Конституцияда УмумБухоро Халқ депутатлари съезди Олий ҳокимият органи ҳисобланиб, 2 минг кишидан бир депутат миқдорида сайланган. Унинг сессиялари доимий орган бўлган. Бутун Бухоро Халқ Совет Республикасининг ҳукумати Халқ Нозирлари Совети устидан назорат органи ҳисобланиб, унинг муҳим қарорларини тасдиқлаган. 1920 йилнинг 14 сентябрида Биринчи Халқ Нозирлар Кенгаши 9 та аъзо (Халқ Комиссарлиги) таркибида тузилган бўлиб, у УмумБухоро Ижроия Комитети томонидан раис, унинг икки ўринбосари ҳамда Халқ нозирлари: Юстиция, ички ишлар, ҳарбий ишлар, маориф, соғликни сақлаш, меҳнат ва ижтимоий таъминот, савдо ва саноат, солиқ, қишлоқ хўжалиги ҳамда давлат назорати таркибида тузилган. (Конституциянинг 31,38,39-м.м.) Кейинчалик қишлоқ хўжалиги, молия ва иқтисод Халқ Нозирликларини бирлаштириб Халқ Хўжалиги Олий Кенгаши (ВСНХ) ташкил қилинди. Раис, унинг ўринбосари, учта бўлим 1) Марказий Молия бошқармаси; 2) Марказий ер- сув бошқармаси; 3) савдо ва саноат бошқармалари таркибида тузилди. Ушбу ташкилот Халқ Нозирлар Кенгаши, Бухоро Иқтисодий Кенгаши номлари билан қайта номланган. БХСР вилоят, туман, кент Советлари ва уларнинг ижроия комитетлари ташкил қилиниб, маҳаллий бошқарувни амалга оширган. 1923 йилнинг 23 сентябрида Бухоро МИК қошида Туркман бўлими ташкил қилинган. Уни туркманлардан бўлган шахс бошқарган. Тожиклар кўпчиликни ташкил қилган, Шарқий Бухоро алоҳида ҳуқуқий режим асосида комиссия орқали бошқарилган. Ўз Низомига кўра комиссия чекланмаган ҳарбий ва фуқаролик ҳокимиятини амалга оширган, суд ҳокимиятидан фойдаланган. Бундан ташқари, Нурота ва Ўрта чўлда қозоқ ва қирғиз миллий туманлари, Чоржўй, Қаршининг бир қисмини ўз ичига олган Туркман районлари тузилган. Бухорода қози судлари тикланиб, 1924 йилда 57 та қози судлари фаолият кўрсатган. 1924 йилда БХСРда суд тузилиши бўйича Низом қабул

қилиниб халқ судлари – қози судлари; округ суди; Олий суд тузилган. Қози судлари ишларни шариат ҳуқуқи асосида фаолият кўрсатган. 1922 йилдан бошлаб Бухоро ҳудудида РСФСР қонунлари жорий қилинган. Давлатга қарши жиноятлар фақат РСФСР ЖК ва ЖПК асосида кўрилган. 1923 йилда Республика Прокуратураси тузилиб, унинг бошида юстиция Халқ Комиссарларининг биринчи ўринбосари турган. Унинг ёрдамчиси Республика Олий с уди ҳузуридаги Прокурор функциясини бажарган, вилоят прокурорлари унга бўйсунган. 1924 йилнинг 19 сентябрда УмумБухоро қурултойи БХСРни Бухоро Совет Социалистик Республикаси деб эълон қилинди. Туркистон ўлкасида Советлар ҳокимиятини ўрнатилиши ва В.И.Ленининг кўрсатмасига биноан, ўлкани миллий республикаларга бўлиб юбориш амалга оширилган. 1924 йилга келиб, Туркистон ҳудудида ЎзССР ва унинг таркибига кирувчи Тожикистон АССР, Туркманистон ССР, РСФСР таркибига кирувчи қорақирғиз автоном вилояти, Қозоғистон АССР таркибига кирувчи Қорақалпоғистон автоном вилояти ташкил этилган. 1925 йил 19 февралида Бухорода Ўзбекистон Советларининг 1- қурултойида “Ўзбекистон Совет Социалистик Республикасини ташкил қилиниши тўғрисида”ги Декларация қабул қилинган. Бунда Туркистон, Бухоро вилояти Хоразм ҳудудидаги республикалар асосида миллий давлат чегараланиши натижасида Ўзбекистон Республикаси ташкил бўлганлиги эълон қилинди. Бу республика Тошкент, Самарқанд, Фарғона, Қашқадарё, Зарафшон, Сурхондарё ва Хоразм вилоятларидан ва Тожикистон Автоном Республикасидан ташкил топди. 1925 йилда Ўзбекистон Республикасининг ССР таркибига қабул қилиниши муносабати билан Ўзбекистон Советларининг 1927 йил 30 мартда бўлиб ўтган 2-қурултойида Ўзбекистон ССРнинг биринчи Конституцияси қабул қилинди. Конституцияга, “Меҳнаткаш ва эксплуатация қилинувчи халқлар ҳуқуқлари” Декларацияси, “Ўзбекистон ССРни ташкил қилиниши тўғрисида”ги Декларацияси, СССР Советлари 3-съездининг “Ўзбекистон ССРни Иттифоқ таркибига қўшиш” тўғрисидаги қарори, СССРнинг 1924 йилги Конституцияси асос қилиб олинди. Конституция 8 бўлим, 17 боб, 114 моддадан иборат. Конституция Ўзбекистон ССРнинг ташкил қилинганлиги, Ўзбекистон ҳудудида пролетариат диктатураси ўрнатилганлигини миллий давлат тузилганлигини, хусусий мулк бекор қилинганлигини қонунлаштирган. Шунингдек, Конституцияда Республика ишчи ва деҳқонларнинг социалистик давлати эканлиги, унда бутун ҳокимият ишчи деҳқон ва қизил

аскар депутатлари Советига ўтганлиги, асосий ишлаб чиқариш қуролларига нисбатан давлат мулкчилиги белгиланганлигини эълон қилган. Конституция бўйича, Ўзбекистон ССРнинг давлат ҳокимиятининг Олий органи Ўзбекистон Советлар қурултойи, қурултойлар ўртасидаги даврда Советлар Марказий Ижроия қўмитаси, унинг сессиялари орасида МИК Президиуми, Олий бошқарув органи республика Халқ Комиссарлар Совети, маҳаллий давлат ҳокимияти идоралари округи ва туманларда Советлар қурултойи, қурултойлар ўртасидаги даврда Советларнинг Ижроия қўмиталари, шаҳар ва қўрғонларда Советлар сессиялари ўртасидаги даврда уларнинг ижроия қўмиталари қишлоқларда қишлоқ Советлари этиб белгиланган. Доимий ишлаб турувчи Ўзбекистон МИК ҳукумат ва бошқа вазирликларнинг давлат органлари фаолиятини бошқариб туриш, уларнинг ишларини мувофиқлаштириш, Конституция ва бошқа қонунларнинг бажарилишини назорат қилиб бориш билан шуғулланиши белгиланди. Конституцияда фуқароларнинг ҳуқуқий ҳолати, уларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари ҳам кўрсатилган эди ва унда “меҳнаткашлар” ва “фуқаро” тушунчалари изоҳлаб ўтилган. Шу билан бирга меҳнаткашларнинг ҳуқуқ ва эркинликларига алоҳида эътибор берилган. Конституция меҳнаткашларга ўз фикрини эркин билдира олиш, мажлис қилиш, бирлашмалар тузиш ҳуқуқини берди. Ўзбекистон таркибида Тожикистон АССР Ўзбекистон таркибига кирганлигини инобатга олиб, Конституциянинг тегишли боблари, гербида, ўзбек, тожик ва рус тилларида ёзиб қўйилди. 1925 йилда вақф мулкчилиги институти ҳуқуқий жиҳатдан расмийлаштирилди. ЎзССР МИК ва ХКСнинг 1925 йил 19 декабрдаги “Вақф ҳақидаги қарори” га асосланиб, қабул қилинган ГКнинг 52-моддасидаги эслатмага асосан вақф мулклари давлат мулклари деб ҳисобланадиган бўлди. Республика ХКС қошидаги Вақф Бош Бошқармаси, жойларда эса, унинг бўлимлари ташкил этилган. 1929 йилда Хўжанд вилояти Тожикистонга берилиб, Конституцияга ўзгартиришлар киритилади. Тожикистон Советларининг учинчи съездида Тожикистон АССР, Тожикистон Совет Социалистик республикасига айлантирилади ва Иттифоқ таркибига киритилган. Тожикистоннинг Ўзбекистон ССР таркибидан чиқиши 1930 йил 20 июнда ЎзССР Советлари МИКнинг қарори билан мустаҳкамланиб, Конституцияга ҳам ўзгартиришлар киритилди.

Шунингдек, 1930 йил 17 августда Ўзбекистон Совет МИКнинг қарорига кўра пойтахт Самарқанддан Тошкентга кўчирилди ва шу муносабат билан яна Конституцияга ўзгартириш киритилган. Ўзбекистон Советлари съезди ва Ўзбекистон ССР МИК давлат ҳокимиятининг Олий органи бўлиб, ЎзССРга тегишли барча масалаларни кўриб чиқиб ҳал қилган. Унинг мажлислари орасида МИК Президиуми барча ишларга раҳбарлик қилган. Президиумда комитетлар, комиссиялар, бўлимлар ташкил қилинган эди. Улардан энг муҳими ташкилий бўлим, кам сонли миллатлар иши билан шуғулланувчи бўлими, меҳнаткашлар ва ишловчи аёлларнинг аҳволини яхшилаш қўмиталари эди. Юқори ижро этувчи ва фармойиш берувчи ташкилот бу ЎзССР Халқ Комиссарлари Совети эди. Тармоқлар бўйича бошқарувни амалга оширувчи муассасалар Халқ Комиссарликлари бўлиб, улар бўйсунишига қараб иккига бўлинган: бирлашган ва бирлашмаган. Бирлашган комиссарликлар Иттифоқ ва иттифоқдош республикаларда, бирлашмаганлари фақат СССР да мавжуд бўлган Халқ Комиссарликларидан иборат эди. 1927 йилги ЎзССР Конституциясида суд тизими ва прокуратура тўғрисидаги махсус бўлим йўқ эди. Бу масалалар Иттифоқ ва республика қонунчилиги орқали ҳал этилар эди. Қуйидаги шахслар сайлаш ва сайланиш ҳуқуқидан маҳрум этилдилар: а) бировни меҳнат қилишга ёллаб, ундан даромад олувчи; б) ноқонуний йўллар билан даромад олиб унинг эвазига яшайдиганлар; в) руҳонийлар, диндорлар, диний ташкилот ва оқимларга мансуб кишилар; г) полицияда, жандармерияда ишлаган кишилар; д) руҳий касал бўлган кишилар; е) суд ёки юқори давлат идорасининг қарори билан сайлов ҳуқуқидан маҳрум этилганлар. Қолган фуқаролар эса, диний эътиқоди, миллати, жинсидан қатъи назар 18 ёшга тўлган ҳар бир фуқаро сайлов ҳуқуқларига эга бўлган. ЎзССРнинг 1927 йилги Конституцияси асосида ҳуқуқнинг турли соҳалари бўйича қатор норматив ҳуқуқий актлар қабул қилинган. Булар ЎзССРнинг Гражданлик Кодекси (1927 й.) Гражданлик процессуал кодекси (1927 й.) Никоҳ, оила, васийлик ва гражданлик ҳолатларини қайд қилиш ҳақидаги кодекси (1929 й). Ер сув кодекси (1929 й), жиноят процессуал кодекси (1929 й) ва бошқалар.

Оила ҳуқуқига оид айрим муаммоларни ҳал қилиш мақсадида ЮХК 1926 йил 25 февралда “Хотин-қизларни ҳуқуқий ҳимоялаш тўғрисида”ги йўриқномасини қабул қилди. Бунга асосан, никоҳ ишларини қози судларида кўриш ишлари тугатилди. Бу даврда никоҳни қайд этиш масалалари, маҳаллий шароитни ҳисобга олган ҳолда, айрим қўшимча ва ўзгартиришлар билан тўлдирилган РСФСРнинг 1918 йилги оила ва никоҳ кодекси асосида ҳал этиларди. Оила, никоҳ, васийлик ва гражданлик ҳолати актларини қайд қилиш ҳақидаги 1927 йилда ишлаб чиқилган янги Кодекс Ўзбекистондаги биринчи оила-никоҳ кодекси эди. Унга кўра, никоҳга киришнинг асосий шартлари ўзаро розилик ва никоҳ ёшига етганлик (хотин-қизлар учун 18 ёш), яқин қариндошлар ўртасида никоҳга кириш, кўп хотинлик қораланди, шунингдек никоҳга кирувчиларнинг диний, миллий ва ижтимоий келиб чиқиши билан боғлиқ чегараланишлар тақиқланди. Никоҳ бекор қилингач, меҳнатга қобилиятсиз томон уч йил давомида нафақа олиб туриши белгиланди. Бу даврда қатор ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилинди. Жумладан, Ўзбекистон Советларининг I съезди томонидан қабул қилинган “Ўзбекистон ССРнинг ташкил топганлиги тўғрисида”ги Декларация, “Хўжалик қурилиши ҳақида”ги, “ҳокимиятни янги сайланган ЎзССР Советлари МИКга бериш тўғрисида”ги қарорлари, шунингдек, МИК ва унинг Президиуми томонидан қабул қилинган “қуйи давлат идораларини мустаҳкамлаш тўғрисида”ги Низомини тасдиқлаш ҳақида”ги, ЎзССРнинг 1925-1926 йилги давлат бюджети плани ва бошқа актларнинг қабул қилинишини Ўзбекистонда янги ҳуқуқий тизимнинг пайдо бўлиши ва ривожланишига олиб келди. ТАССРнинг 1922 йил 23 ноябрдаги қози судлари ҳақида қабул қилинган Низомининг 14-моддасига биноан қози ва бий судларида, шариат қонунлари ва одат қоидаларига асосланиб иш кўриш жараёнлари янги ҳуқуқнинг асосий қоидаларига зид келмаслиги шарт қилиб қўйилди. Совет давлати қишлоқ жойларида 1925 йилда ер-сув ислоҳотини, шаҳарларда эса, уйларни миллийлаштириш ва уларнинг эгаларидан шаҳар Советларига олиб бериш амалга оширилган. 1922 йилдаги Меҳнат қонунлари Кодекси қўлланилиб , меҳнат ҳуқуқининг меъёрлари меҳнат шартномаси ва жамоа шартномалари тузиш , дам олиш , иш ҳақи ва иш вақти меъёрларини тартибга солишга қаратилган. Бу даврда касаба уюшмалари жамоа шартномасининг фаол иштирокчиси бўлиб танилди. Жамоа шартнома си , ишхона маъмурияти билан касаба уюшма ташкилоти ўртасида бир йил муддатга тузилиб, у икки хил кўринишда бўлади: бош (генеральный ) ва локал шартномалар. Бу шартномалар муҳим ҳуқуқий шакллардан бўлиб, фуқароларнинг меҳнат

жамоаларида ишчи ва хизматчи сифатида фаолият кўрсатишларида катта роль ўйнаган. ЎзССР ЖК 1926 йил 1 июлдан бошлаб кучга киритилди. Унга РСФСРнинг 1924 йилдаги “Жиноят ҳуқуқининг бошланғич қоидалари” асос бўлиб хизмат қилган. Ушбу кодекс умумий ва махсус қисмлардан иборат бўлиб, мавжуд 292- моддадан 56 таси умумий қисмга, 236 таси эса махсус ишига бағишланади. Умумий қисм 4 та бўлимдан иборат. ЎзССР ЖК РСФСР Жиноят Кодексидан фарқли равишда бошқариш тартибига қарши қаратилган жиноятларни ҳам жуда хавфли жиноятлар деб ҳисобланган. Жиноят Кодексида янги ижтимоий давлат тузилишини ва унинг ҳуқуқий тартибларини, шунингдек гражданларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини қўриқлаш мақсадида жазонинг оғир турлари кўрсатилган. ЖПК 1926 йилда қабул қилиниб, у 1924 йилдаги Иттифоқ ва иттифоқдош республикалар жиноят суд юритиш асосларига мувофиқ ҳолда, ишлаб чиқилган бўлиб, ўзгартиш ва қўшимчалар билан 1929 йилгача амалда бўлди. Кодекс 6 бўлим 455-моддадан иборат эди. ЖПКда жиноят суд ишларини юритиш асослари, далиллар ҳақидаги нормалар, суднинг ушлаб туриш тартиблари ва муддатлари, жиноят ишини қўзғатиш тартиблари ва дастлабки тергов асослари каби қатор нормалар жой олган. Шунингдек, кодексда жиноят ишларини халқ судида кўришнинг тартиби, область судлари ва ҳарбий трибуналларда ҳамда ЎзССР Олий судида суд ишларини юритиш асослари, тартиблари ҳам ўз ифодасини топган. Кодекснинг сўнгги бўлимида ҳукмнинг ижро тартиби, муддатидан илгари шартли равишда жазодан озод қилиш тартиби, шунингдек шартли ҳукмларни ва муддатидан илгари шартли озод қилишларни бекор қилиш тартиблари кўрсатилган. Бу даврда қатор ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилинган. Жумладан, Ўзбекистон Советларининг 1 съезди томонидан қабул қилинган “Ўзбекистон ССРнинг ташкил топганлиги тўғрисида”ги қарорлари, шунингдек, ЎзССР Советлари МИКга бериш тўғрисида”ги қарорлари, шунингдек МИК ва унинг Президиуми томонидан қабул қилинган “қуйи давлат идораларини мустақкамлаш тўғрисида”ги Низомини тасдиқлаш ҳақида”ги, ЎзССРнинг 1925-1926 йилги давлат бюджети ва плани ва бошқа актларнинг қабул қилинишини Ўзбекистонда янги ҳуқуқий тизимнинг пайдо бўлиши ва ривожланишига олиб келган. Ўзбекистон ССРнинг 1927 йилги Конституцияси асосида ҳуқуқнинг турли соҳалари бўйича қатор норматив ҳуқуқий актлар қабул қилинган.

Булар ЎзССРнинг Гражданлик кодекси (1927 й.) Гражданлик процессуал Кодекси (1927й.) Никоҳ, оила, васийлик ва гражданлик ҳолатларини қайд қилиш ҳақидаги кодекси (1929 й). Ер сув кодекси (1929 й), жиноят процессуал кодекси (1929 й) ва бошқалар. ЎзССР МИК Президиумининг 1927 йил 22 октябрь қарорига асосан ГПК республиканинг барча ҳудудларида 1928 йил январ ь ойидан бошлаб кучга киритилди. Кодекс беш қисмдан ташкил топган бўлиб, унда гражданлик жараёнининг асосий мазмуни, суд даромадлари ва харажатлари, жарималари, суд жараёни иштирокчиларини чақиришнинг тартиби ва процессуал муддатлар ёритилган. ГПКнинг иккинчи қисмида даъво ишлари билан боғлиқ меъёрлари, учинчи қисмда эса алоҳида муҳим ишларни ҳал қилиш тартиблари, тўртинчи қисмида суд қарори устидан шикоят қилиш тартиблари ва бешинчи қисмида суд қарорлари ва ажримларининг ижросини ифодаловчи нормаларни ўз ичига олган. 1930 йиллар “қатоғон” қилиш сиёсати билан тарихда қолди. Жиноят процессуал қонунчилигида “ихчамлаштириш” юз берди. Ўзбекистон Юстиция халқ комиссарлиги янги Жиноят процессуал Кодексини ишлаб чиқди ва у 1929 йил август ойидан кучга киритилди. 1926 йилдаги Кодексдан фарқли ўлароқ , бу Кодекс 175 (455) моддадан иборат эди. Бунда суриштирув ва дастлабки тергов институтлари бирлаштирилди. Суд органлари қошидаги тергов органлари прокуратура органларига олиб берилди. Ҳ атто терговчи прокурорнинг айрим назорат функциялари билан ҳам таъминланди. Кодексда жиноят ишини кузатиш ёки рад этиш асослари алоҳида кўрсатиб ўтилмаган эди. Бу эса қонунчиликнинг бузилишига олиб келди. СССР МИКнинг 1934 йил июлдаги “Умумиттифоқ Ички Ишлар Халқ Комиссариятини ташкил қилиш тўғрисида”ги қарори билан давлат бирлашган сиёсий бошқармаси (ОГПУ) ҳузуридаги суд коллегияси тугатилиб, давлат жиноятлари ва бошқарув тартибига қаратилган жиноятларни тергов қилиш СССР Ички Ишлар Халқ Комиссарлиги Давлат Хавфсизлиги идораларига берилди. Шу билан бирга СССР ва иттифоқдош республикалар Олий судлари қошида ушбу турдаги ишларни кўриб чиқиш учун махсус коллегиялар тузилди. Ватанга хиёнат қилиш, жосуслик, тер- роризм, қўпорувчилик каби жиноят ишлари Олий суднинг ҳарбий Коллегияси ва ҳарбий трибуналлар судловлигига тааллуқли бўлди. Бундан ташқари Ички Ишлар Халқ Комиссарлиги Ҳ узурида жиноят ишларини кўриб чиқиш ҳуқуқи бўлган Махсус Кенгаш тузилди. СССР МИК 1934 йил декабрдаги “Иттифоқчи республикаларнинг ҳаракатдаги жиноят процессуал кодексларига ўзгартиришлар киритиш

ҳақида”ги қарорларга асосан, ЎзССР МИК ҳам 1934 йилнинг 14 декабрида “Жиноят процессуал Кодексининг 11, 93, 106, 151, 167-моддаларига ўзгартириш киритиш ва 99, 166-моддалар билан тўлдириш ҳақида”ги қарори қабул қилинди. Маълумки, 1936 йил 7 декабрда Совет Иттифоқининг янги Конституцияси қабул қилинган. Жамиятда рўй берган иқтисодий, синфий, миллий соҳалардаги ўзгаришлар ушбу Конституциянинг қабул қилинишига сабаб бўлди. Бу конституция ўша коммунистик таълимотга биноан, иттифоқда иқтисодий, сиёсий ва бошқа соҳаларда эришилган ютуқларни мустаҳкамлаб, давлатчиликни янада такомиллаштириш вазифаларини бажариши керак эди. Иттифоқдош республикалар 1936 йилги СССР Конституцияси нинг текстига амал қилган бўлсалар ҳам, аммо ўзлари қабул қилаётган конституцияларда ўз хусусиятларини ҳам акс эттирдилар. Ўзбекистон ССР Советлари Марказий Ижроия Комитети Президиумининг 1936 йил 28 июндаги қарори билан Ўзбекистон ССР янги Конституцияси лойиҳасини тузувчи 23 кишидан иборат конституцион комиссияси тасдиқландиб, сўнгра унга Қорақалпоғистон АССР нинг 6 вакили киритилиб, комиссия состави тўлдирилди. Ўзбекистон ССРнинг янги Конституцияси тўғрисидаги масала Ўзбекистон Коммунистик партияси Марказий Комитети бюросида, Ўзбекистон Советлари Марказий Ижроия Комитети Прсзидиумида ва Марказий Ижроия Комитетининг мажлисларида бир неча марта, шунингдек 1936 йилги СССР Конституцияси лойиҳасини муҳокама қилмоқ ҳамда СССР Советларининг фавқулодда VIII съездига делегатлар сайламоқ учун 1936 йил 15 ноябрда чақирилган Ўзбекистон Советларининг фавқулодда VI Қурултойида муҳокама қилинди. Республика Советларининг Қурултойи СССРнинг янги Конституцияси лойиҳасини бир овоздан маъқуллади ва 1936 йилги СССР Конституцияси тасдиқлансин деган таклифни қувватлашни Ўзбекистон ССР делегатларига топширишга қарор қилди; шу нингдек СССР Советларининг Фавқулодда VIII съездига 62 нафар делегат сайланди. Ўзбекистон ССР нинг янги Конституцияси лойиҳаси тўғрисидаги масала кўриб чиқилаётганида Ўзбекистон Марказий Ижроия Комитетига Конституция лойиҳасини ишлаб чиқиб, СССР Советларининг Фавқулодда VIII съездидан сўнг уни мана шу Қурултойнинг ўзида муҳокама қилишга такдим этиш вазифаси топширилди. Шу сабабли Ўзбекистон Советларининг Фавқулодда VI Қурултойи танаффус эълон қилиб ишини тўхтатди ва Ўзбекистон Совет Социалистик Республикасининг Конституциясини муҳокама қилиб тасдиклаш учун

Қуролтойни худди шу составда Советларнинг Бутуниттифоқ Фавқулодда съездидан кейин чақиришни Ўзбекистон ССР Советлари Марказий Ижроия Комитетининг Президиумига топширди. СССР Конституцияси кабул килинганидан сўнг Ўзбекистон ССРнинг янги Конституцияси лойиҳасини ишлаб чиқишда ҳал килувчи давр бошланди. Ўзбекистон Советлари Мар казий Ижроия Комитети республика Конституцион комиссиясига умумиттифоқ Конституциясига мувофиқ Ўзбекистон ССР Консти туциясининг узил-кесил текстини такдим этишни топширди. Конституциянинг узил-кесил матни Ўзбекистон Советлари Марказий Ижроия Комитети Президиумининг мажлисида кўриб чиқилиб, 1937 йил 8 февралда қабул қилинди. 1937 йил 9 февралда Конституция лойиҳаси матбуотда эълон к илин ди. Ўзбекистон мехнаткашлари республика янги Конститу циясининг лойиҳасини з ў р мамнуният билан кутиб олд и лар. Завод-фабрикаларда, муассаса ва корхоналарда, олий ўқув юртларининг умумий йиғилишларида, колхоз ва совхозларда Консти туция лойиҳаси кенг муҳокама қилинди ва бир овоздан маъқулланди. Жуда кўп ишчилар ва де ҳқ онлар, з и ёлилар бу тўғрида ўз фикр в а мулоҳазаларини республика газеталарининг са ҳ ифаларида, шунингдек радио ор қ али баён қилдилар. 1937 йил 12 фе в ралда республика Советларининг янгидан иш бошлаган Фавқулодда VI Қурултой и очилди. Бу кун ўзбек халқининг тарихида катта воқеа бўлди. 793 делегат қатнашган қурултой мажл и сида кўзга кўринган давлат арбоби, ўзбек халқининг севимли фарзанди Йўлдош Охунбобоев Ўзбекистон ССР янги Конституциясининг аҳамияти тўғрисида гапирди. Ўзбекистон Коммунистик партияси Марказий Комитетининг биринчи секретари, конституцион комиссиясининг раиси Акмал Икромов ҳам Конституциянинг лойиҳаси тўғрисида доклад қилди. Қурултой комиссиянинг докладини тинглаб, 182 кишидан иборат та ҳ рир комиссиясини сайлади. Ўзбекистон аҳолисининг ҳамма табақалар и вакилларидан тузилган бу комиссия составида Йўлдош Охунбобоев, Ўрта Осиё Давлат университетининг профессори В. И. Романовский, Ўзбекистон ССР халқ артисти М. Уй ғ ур ва бош қ а кўпгина арбоблар бор эди. Конституция лойиҳасини муҳокама қилишда 32 делегат қатнашди. Улар Ўзбекистон ССР Конституцияси лойиҳасини якд и ллик билан маъқуллаб, уни тасдиқлашни таклиф қилдилар. Та ҳ рир комиссияси Конституция текстига ўзгартиш ва қўшимчалар кир и тиш тўғрисида тушган таклифларни кўриб чиқди. Та ҳ рир комиссияси ҳаммаси бўлиб 100 га яқин т у затиш ва қўшимчаларни ўрганиб чиқиб, уларнинг баъзиларини қабул қилди. Масалан, такл и фга биноан, Ўзбекистон

ССР Олий Совети Прсзидиуми аъзоларининг сони қисқартирилиб, 18 кишидан иборат қилиб (лойиҳада Президиум аъзолари ўттиз кишидан иборат бўлади, деб кўрсатилган эди) тузилди. Ўзбекистон ССР Конституциясининг лойиҳаси моддама-модда ўқилиб бўлганидан кейин, 1937 йил 14 февралда бир овоздан тасдиқланди. Ўзбекистон Советлари Фавқулодда VI Қурултой и нинг қарорида бундай дейилган эди: «Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси Конституциясининг (Асосий қонунининг) Қурултой та ҳ рир комиссияси томонидан таҳ л и л этилган таҳрирдаги лойиҳаси тасди қ лансин... Ўзбекистон Сове т Социалистик Р е спубликасин и нг Марказий Ижроия Комитет и Ўзбекистон ССР нинг янги Конституцияси асосида ў тказиладиган сайлов тўғрисидаги Низомн и ишлаб чи қ иб тасди қ лаш, шу н ингдск Ўзбекистон ССР Ол и й Советига сайлов муддатини тайинлаб бериш топширилсин». СССР нинг 1936 йилги ва Ўзбекистон ССР нинг 1937 йилги Конституцияси ўзбек хал қин инг тарихида унутилмас воқеа бўлди. 1937 йилги Конституция республикада социализм ғ алаба қилганл и гини, Совет Иттифоқининг ишчилар синфи ва меҳнаткашлари социализм қуриш, янги ижтимоий давлат т у зумини барпо қ илиш учун олиб борган курашининг якунларини қ о н ун тари қ асида мустаҳкамлади; давлат органларини ташкил этиш, уларнинг фаоли я ти принципларини, гражданларнинг асосий ҳуқуқлари ва бурчларини белгилаб берди. Конституция совет демократиясини янги по ғ онага к ў тарди ва жаҳонда энг демократи к сайло в системаси бўлган янги сайлов системасини белгилаб берди. 1937 йилги Ўзбекистон ССР Конституцияси 13 бобдан , яъни ижтимоий тузилиш, давлат тузилиши; Ўзбекистон ССР давлат ҳокимиятининг олий органлари; давлат бошқарув органлари; Қора қ алпо ғ истон АССР давлат ҳамжамиятининг олий органлари; давлат бошқарув орган лари; давлат ҳо кимиятининг маҳаллий органлари; Ўзбекистон ССР бюджети; гражданларнинг асосий ҳукуқ ва бурчлари; сай лов системаси; герб ва байроқ; Ўзбекистон ССР Конституциясини ўзгартиш тартиби тўғрисидаги боблардан иборат. 1937 йилги Ўзбекистон ССР Конституцияси 1936 йилги СССР Конституциясига тўла мувофиқ равишда ишлаб чиқилди, Ўзбекистон ССРнинг сиёсий негизи бўлган Советларнинг пайдо б ў лиш ва ривожланиш хусусиятларини, Ўзбекистонда социалистик мулкнинг пайдо б ў лиш хусусиятларини за шу кабиларни акс эттирди, буларнинг ҳаммаси Конституциянинг тегишли моддаларида ўз ифодасини топди. Ўзбекистон ССР Конституциясининг 2-моддасида: «Помешчиклар ва капиталистлар, бойлар, амирлар ва хонлар ҳокимиятини йиқитиш,

пролетариат диктатурасини қўлга киритиш, ўзбек халқининг бир-биридан ажратиб қўйилган қисмларини ишчи ва деҳқонлар давлатига бирлаштириш, ўзбек халқини чоризмнинг, рус империалистик буржуазиясининг миллий зулмидан қутқариш ва миллатчилик контрреволюциясини тор-мор қи лиш натижасида ўсган ва мустаҳкамланган меҳнаткашлар депутатларининг Советлари Ўзбекистон ССР нинг сиёсий негизини ташкил этади», - деб ўзбек халқининг ўз таракқиётида босиб утган йўлини жуда равшан тасвирлаб беради. 1937 йилги Ўзбекистон ССР Конституциясининг 4-моддасида бундай дейилади: Хўжаликнинг феодал ва капиталистик систе масини тугатиш, ишлаб чиқариш курол ва воситаларининг хусусий мулклигини бекор қилиш ҳамда кишининг киши томонидан экс плуатация қилинишини битириш натижасида қарор топган хўжаликнинг социалистик системаси ва ишлаб чиқариш қурол ва во ситаларининг социалистик мулклиги Ўзбекистон ССР нинг иқтисодий негизини ташкил этади». Конституциянинг 121-моддасида хотин-қизларнинг эркаклар билан тенг ҳуқуқли эканлиги тўғрисида гапирилади. Бу модданинг биринчи қисми 1936 йилги СССР Конституциясининг 122-моддасига тўғри келади. Лекин Ўзбекистон шароитида бу моддага иккинчи қисмини қўшиш зарур бўлиб қ олди. Шу модданинг иккинчи қ исмида бундай дейилади: Хотин- қизларнинг ҳақи қ ий озодлигига қ аршилик к ў рсатувчилар (ёши етмаган қизларни эрга бериш, қалин олиш, хотин-қизларнинг ўқишга, қишлоқ хўжалиги ва саноат ишлаб чиқаришига, давлат идорасига ва бошқа ижтимоий-сиёсий ҳаётга тортилишларига тўс қ инлик қ илиш) қонунга мувофи қ жазоланади». Бу модда хотин- қ изларга нисбатан бой-феодалларча муносабатни, хотин-қизларни ҳуқуқларидан у ёки бу даражада маҳрум қилиб қ ў ювчи эски урф-одатларни тугатиш зарур бўлиб қ олганлиги сабабли Конституцияга киритилди. Шуни айтиб ўтиш керакки, бу модда фақат Ўзбекистон учунгина эмас, шу билан бирга, Ўрта Осиёдаги бош қ а иттифоқдош республикалар учун ҳам катта аҳамиятга эга бўлди ва эгадир. Мазкур республикаларнинг Конституцияларида ҳам шу н арса кўзда тутилган, Қозоғистон ССР Конституциясининг 99, Қирғизистон ССР Конституциясининг 93, Туркманистон ССР Конституция сининг 99, Тожикистон ССР Конституциясининг 109-моддаларида шу ҳакда гапирилади. Ўзбекистон ССР ўзининг давлат териториясига эга ва у ўзининг маъмурий-териториал тузилишини белгилаб қ ў яди. Ўзбекистон ССР Қозоғистон , Қирғизистон, Туркманистон ва Тожикистон ССР билан, жанубда

эса Аф ғ онистон билан чегарадош. Ўзбекистоннинг жанубий чегарасидан нариро қ да Эрон, Покистон ва Ҳиндистон жойлашган. Иттифоқдош республикалар ў ртасидаги чегараларни фақат ўзаро келишиш йўли билан ва республикаларнинг розилиги ҳамда СССР давлат ҳокимияти олий органларининг тасди ғ и билан ўзгартириш мумкин. Маъмурий-ҳудудий тузилиши. ССР Иттифоқи ва иттифоқдош республикаларнинг манфаатларига мувофиқ иттифоқдош республикаларнинг чегаралари гоҳ-гоҳ ўзгартирилиб турилади. Чунончи, 1939 йилда Катта Фарғона канали қурила бошлаганлиги муносабати билан Ўзбекистон ССР мазкур канални қуриш учун ўзларининг ер фондларидан бир қисмини беришни сўраб Тожикистон ва Қирғизистон республика ташкилотларига мурожаат қилди. Бу илтимос қондирилди. Катта Фарғона канали муваффақиятли кўрилиб ишга туширилди. Қозоғистон ССР Бўстонлиқ райони ерларини ва Мирзачўлдаги ерларнинг бир қисмини Ўзбекистонга берганлиги совет халқлари ўртасидаги чинакам қардошларча дўстликнинг ифодаси бўлди. Қозоғистон ССР Олий Совети ўзининг 1956 йил январидаги сессиясида бу масала тўғрисида қарор қабул қилди. Мазкур ерларнинг Ўзбекистон ССР составига ўтказилганлиги муносабати билан Қозоғистон ССР ва Ўзбекистон ССР чегаралари ўзгарганлигини СССР Олий Совети Президиуми 1956 йилнинг февралида тасдиқлади. 1959 йилнинг ноябрида Тожикистон ва Ўзбекистон ССР Олий Советларининг сессияларида Мирзачўлдаги ерлардан 50,5 минг гектарини Ўзбекистон ССР территориясидан қардош Тожикистон ССР составига бериш тўғрисидаги масаланинг кўриб чиқилганлиги катта воқеа бўлди. Қозоғистон ССР Олий Совети Президиумининг 1963 йил 26 январдаги «Қозоғистон ССР нинг Жанубий Қозоғистон ўлкаси териториясидан бир қисмини Ўзбекистон ССР составига ўтказиш тўғрисида»ги фармонида бундай дейилганди: «Умумдавлат манфаатларини кўзлаб, Мирзачўл ерларининг бўлиниб қолганлигини тугатиш, бу ерларни хўжалик учун тезроқ ўзлаштириш ҳамда пахта ва бошқа қишлоқ хўжалик маҳсулоти етиштиришни купайтирмоқ учун шу ерлардан рационал фойдаланиш мақсадида мазкур ерлар Ўзбекистон ССР составига ўтказилсин». Бу фактлар Совет Иттифоқи халқларининг бузилмас дўстлигидан далолат бериб турибди. Фақат социалистик тузум шароитидагина иттифоқдош республикалар ўртасидаги барча териториал масалаларни оқилона ва одилона ҳал қилиш мумкин. Ўзбекистон ССР маъмурий-териториал тузилиш масалаларини мустақил ҳал қилади. Унинг бу ҳуқуқи область, ўлка маъму рий-териториал

тузилиш масалаларини ҳал этишни иттифоқдош республикалар ихтиёрига ўтказиш тўғрисида СССР нинг 1957 йил 11 февралдаги қонунидан келиб чиқади. Шу қонунга мувофиқ Ўзбекистон ССР Конституцияси 1957 йил 13 мартда қўшимча 13-а моддаси билан тўлдирилди. Шу моддада, Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси ўзининг маъмурий-териториал т у зи- л и шини белгилайди, дейилади. Ўзбекистон ССР нинг маъмурий-териториал б ў линиши ҳам ривожланиб ва такомиллашиб борди. Ўзбекистон ССР фақат район, шаҳар, қ ишлоқ ва шаҳар типидаги посёлкалардангина ташкил топган вақтлар бўлган эди. Сўнгра булар округлар составига киритилди. 1936 йилда Ўзбекистон ССР да 73 та район, 3 та округ (Хоразм, Сурхондарё ва Қашқадарё) ва Ўзбекистон ССР Советлари Марказий Ижроия Комитетига бевосита бўйсундирилган 9 та шаҳар (Тошкент, Самарканд, Андижон, Наманган, Марғилон, Бухоро, Фарғона ва Чирчиқ) бор эди. Кейин Ўзбекистон ССР да округлар тугатилди ва турли вақтларда тегишли областлар ташкил э тилди. Бу областлар, баъзи ўзгаришлар киритилган ҳолда, ҳозир ҳам мавжуд. Областлар тузилгандан сўнг марказга б ў йсундирилган шаҳарлар областлар қарамо ғ ига топширилди. Бундан республика пойтахти Тошкент мустаснодир. Чунки Ўзбекистон ССР Олий Совети Президиумининг 1943 йил 12 декабрдаги фармонига биноан Тошкент мустақил маъмурий-хўжалик маркази қилиб ажратиб қўйилди ва республика органларига б ў йсундирилди. Кейинги йилларда республиканинг маъмурий-териториал тузилишини янада такомиллаштиришга доир бутун чоралар кўрилди, жумладан қишлоқ Советлари, сўнгра районлар йириклаштирилди. 1954 йилдаёқ Ўзбекистон ССР Олий Совети Президиуми «Ўзбекистон ССР қишлоқ Советларини йириклаштириш тўғриси да» фармон қабул қилин ди. Шу фармонга к ў ра, мавжуд 1422 та қишло қ Советидан 447 таси тугатилиб, 975 таси қолдирилди. 1969 йилда республикада 902 та қишлоқ Совети бор эди. Маъмурий-териториал тузилиш соҳасида иттифоқдош рес- публикаларнинг ҳу қ уқлар и кенгайтирилганлиги ўз навбатида республика меҳнаткашлар депутатлар область Советларининг ҳуқуқларини кенгайтиришга олиб келди. Президиумнинг 1960 йил 24 февралдаги фармони шуни белгилаб қ ў йдики, «шаҳар посёлкаларини, қ ишлоқ Советларини тузиш ва тугатиш, уларнинг териториал чегараларини ўзгартириш, қишлоқ Советларини ва айрим аҳоли пунктларини область доирасида бир райондан иккинчи районга ўтказиш, қишлоқ Советларининг марказларини кўчириш, меҳнаткашлар

депутатлари область Советларининг ижроия комитетлари томонидан бажарилади. Қорақалпо ғ истон АССР Олий Совети Президиуми мазкур маъмурий- териториал тузилишлардан ташқари аҳоли пунктла рини шаҳар типидаги посёлкалар даражасига ўтказиш масалала рини ҳам узил-кесил ҳал қилади». Ўзбекистон ССР Олий Совети Президиуми 1961 йил 26 июлдаги фармони билан Ўзбекистон ССР нинг аҳоли пунктларини ша ҳ ар ва шаҳар посёлкалари категорияларига ўтказиш тартибини белгилаб берди. Шу фармонга биноан зич ҳолда яшаб турган (асосан саноат корхоналарида ва қурилишларда ишлаб турган), камида 10 минг аҳолиси бўлган жойлар районга б ў йсундирилган шаҳарлар категориясига, 40 мингдан к ў проқ аҳолиси бўлган жой лар область ва республикага ( Қ орақалпо ғ истон АССР га) б ў й сундирилган шаҳарлар категориясига ў тказилиши мумкин. Жойларнинг исти қ болини ҳ исобга олиб, улар аҳолисининг сони камроқ бўлганида ҳам шаҳарлар қаторига ўтказилиши мумкин. Шаҳар посёлкаларига келганда бундай посёлкалар асосан са ноат корхоналари ва қурилишлар бўлган жойларда ташкил этилиши мумкин. Шундай қилиб, Ўзбекистонда маъмурий-территориал тузилишнинг турли звенолари бор. Областлар, районлар, шаҳар (область ва районга б ў йсундирилган шаҳарлар), шаҳар посёлкалари ва қ ишлоқлар (овуллар) шулар жумласига киради. Иттифоқдош республиканинг ўз гражданлик ҳу қ у қ и мавжудлиги унинг суверенитетидан далолат берувчи белгилардан биридир. Улу ғ Октябрь социалистик революциясига қадар Ўзбекистонда маҳаллий аҳоли бирор энг оддий гражданлик ҳуқуқларига эга б ў лиш у ёкда турсин, ҳатто умуман гражданлик нималигини ҳам билмас эди. Ўзбекистон ССР ташкил этилганидан сўнг республиканинг гражданлиги тўғрисида қонунлар нашр этилди. СССР Олий Со вети 1938 йил 19 августда Социалистик Республикалар Иттифо қи нинг гражданлиги тўғрисида Қонун қ абул қи лди. Шу қонун билан иттифоқдош республикаларнинг совет гражданлиги тўғри сидаги масалага до и р компетенцияси белгилаб берилди. Шу қонунга асосан иттифоқдош республикалар гражданлик масалаларини тартибга солувчи ўз қонунларини қабул қи лдилар. Ўзбекистон ССР Олий Совети Президиумининг «Ўзбекистон ССР гражданлигига қ абул қи лиш тўғрисидаги илтимосларни Ўзбекистон ССР Олий Совети Президиумида кўриб чиқиш тартиби ҳақида» номли қарори Ўзбекистон ССР гражданлиги масалаларини тартибга солувчи мана шундай

қарорлардандир. Г ражданли кк а қабул қи лиш тўғрисидаги илтимос ларни кўриб чиқиш тартиби ҳақидаги Низом ҳам шу қарор билан тасдиқланди. 1938 йил 19 августдаги қонунга мувофи қ иттифоқдош республикалар совет гражданлигига қабул қилиниш ҳу қуқ ига эгадирлар. Ўзбекистон ССР гражданлигига қабул қилиш масалаларини Ўзбекистон ССР Олий Совети Президиуми кўриб чи қ ди ва узил-кесил ҳал қилади. Г ражданли кк а қабул қилиш тўғрисидаги материалларни олдиндан кўриб чиқмо қ учун респуб лика Олий Совети Президиуми ҳузурида республика Ички ишлар министрлиги, Ташқи ишлар вазирлиги ва бо ш қа органларнинг вакилларидан иборат махсус доимий комиссия мавжуд. Ўзбекистон ССР Олий Совети Президиуми республика граж данлигига қабул қилиш тўғрисида фармонлар чиқаради. Гражданликка қабул қилиш рад этилган такдирда Президиум қарор қабул қилади. Шундай қилиб, бошқа иттифоқдош республикалар каби Ўзбекистон ССР ҳам СССР гражданлигига мо с келадиган ўз граждан лигига эга. Ўзбекистон ССРнинг ҳар бир граждани СССР гражданидир. Ўзбекистон ССР территориясида барча иттифоқдош рес публикалар гражданлари Республика гражданлари билан бир қ аторда баб-баравар ҳуқу қл арда н фойдаланадилар. Ўзбекистон ССРнинг Давлат герби ва Давлат байроғи Ўзбекистон социалистик давлати суверенитетининг рамзи бўлган катта сиёсий омиллардир. Ё ш совет республикасинипг бевосита В. И. Ленин раҳбарлигида яратилгап Давлат герби социалистик давлатнинг мо ҳ иятини, ишчилар синфи билан де ҳқ онларнинг бузилмас иттифо қ ини ифодалаб берди, СССР ташкил этилгандан сўнг давлат герби давлат тузилишининг федератив характерини ифодалай бошлади. СССР ва иттифоқдош республикаларнинг давлат герби ва дав лат байроғи ўз тарихига эга. В. И. Ленин РСФСР Давлат гербининг лойиҳаларини бир неча марта кўриб чикди ва қ имматли масла ҳа тлар берди. Масалан, В. И. Ленин Давлат герби лойи ҳас ини кўриб чиқиб, ў роқ билан бол ғ адан ташқари қилич тасвирланган бу лойи ҳа дан қилични чиқариб ташлади. Лениннинг давлат герби тўғрисидаги ғоялари 1918 йилги РСФСР Конституциясида ўз ифодасини топди, бу Конституцияда биринчи марта РСФСР н инг давлат герби тасвирлаб берилди. СССР ташкил этилганидан сўнг куп миллатли д авлат нинг герби қабул қ илинди. СССР ва иттифоқдош республикаларнинг Давлат гербларида Ленин ғоялари тўла равишда акс эттирилган. СССРнинг Давлат герби ва иттифоқдош республикаларнинг давлат герблари уларнинг суверенитети н и

рамзий ифодалаб беради. Масалан, Ўзбекистон ССР Давлат гербида қиш лоқ хўжалигининг ўзига хос хусусияти, унинг асосий тармо ғ и бўлган пахтачилик ёрқин ифодаланган. Ўзбекистон ССР ташкил этилгандан сўнг , Ўзбекистон ССР Давлат герби пайдо бўлди, унинг тасвири 1927 йилги Конституцияда берилди. Бу тасвир бир неча марта ўзгартирилди. Жумладан, Тожикистон АССРнинг Ўзбекистон ССР составидан чиққанлиги, ўзбек ёзуви лотинлаштирилган алфавитга, сўнгра эса рус графикаси асосидаги янги алфавитга ўтганлиги муносабати билан Ўзбекистон ССР Давлат гербининг тасвирига тегишли ўзгартишлар киритилди. Республика Давлат гербининг тасвири 1937 йилги Конституцияда берилган. Республика Конституциясининг 143-моддасида бундай дейилади: Ўзбекистон Совет Социалистик Республикасининг Давлат герби — чиқиб келаётга н қуёшнинг оқ ранг устидаги зарҳал н урлари ичида дасталари қуйи қаратилиб, к ўндалангги га тасвирланган, атрофи ўнг томондан бир даста буғдойпоя, чап томондан эса гуллаган ва пахтаси очилиб турган ғ ўза шохи билан ўралган кумуш ўроқ ва болға расмидан иборатдир; пастда, буғдойпоя билан ғўза шо ҳ ини н г ўртасида ер шарининг бир бўлаги кўриниб туради. Бу ғ дойпоя била н ғ ўза шо ҳ и қизил лента билан ўралган ва бу қизил лентанинг ў нг томонига ўзбекча: «Бутун дун ё пролетарлари, бирлашингиз!», чап томонига эса русча: «Пролетарии всех стран, соединяйтесь!» деган сўзлар ёзилган; пастда, лентанинг тугилган жойида, зарҳал ҳарфлар билан «ЎзССР» деб ёзилган; гербнинг юқори қисмида, лентанинг тепасида, атрофи зарҳал билан ҳошияланган беш қиррали қизил юлдуз шакли тасвирланган». Республикадаги барча давлат муассасалари, ташкилот ва корхоналарининг ўз печати (муҳри) бор. Муҳрда унинг ўзбек ва рус тилларидаги тасвири билан Ўзбекистон ССРнинг давлат герби акс эттирилган. Ўзбекистон ССРнинг Давлат байроғи тўғрисида ҳам шуни айтиш мумкин. 1952 йилга қадар иттифоқдош республикаларнинг байроқлари бир-биридан деярли фарқ қилмасди. 1952 йилда ва ундан кейинги йилларда бу байроқларга муҳим ўзгарти риш лар киритилди. Энди уларда ҳар бир иттифоқдош республиканинг шартли белгилари яққолроқ ифодаланди. Республика нинг Давлат байроғи ҳам сезиларли равишда ўзгартирилди. Ўзбекистон ССР Олий Совети Президиумининг «Ўзбекистон ССРнинг Давлат байроғи тўғрисида» 1952 йил 29 августдаги Фармони билан Ўзбекистон ССР Давлат байроғига ўзгарти ри ш киритиш муносабати билан 1937 йилги Ўзбекистон ССР Конституциясининг 144-моддасига ҳам т у затишлар киритилди. Унда Республика байроғи қуйидаги равишда

тасвирланади: «Ўзбекистон Совет Социалистик Республикасининг Давлат байроғи қизил алво н дан иборат бўлиб, унинг ў ртасида бутун б ў йига ҳа во ранг йўл тортилган. Ҳ аво ранг йўлнинг икки чеккасида ингичка оқ ҳ ошияси бор. Оқ ҳошия билан ҳа во ранг йўл байроқ энининг бешдан бир қ исмини ташкил этади. Байроқнинг юқори қизил алвон қисмида, даста томонида, олтин ўроқ ва бол ғ а расми, унинг устида атрофи зар ҳ ал билан ҳ ошияланган беш қиррали қизил юлд у з шакли бор. Шуни айтиб ўтиш керакки, иттифоқдош республикаларнинг дав лат байроқ л ари байрам олди кунларида ва бошқа тантанали кун ларда иттифоқдош органларнинг биноларида кўтарилади. Ўзбекистон ССРнинг Давлат герби ва Давлат байроғи Қорақалпо ғ истон АССРнинг ҳам Давлат герби ва Давлат байроғидир, фарқи шуки, унда «Бутун дунё пролетарлари, бирлашингиз!» деган ёзув қорақалпоқ тилида ёзилган. Ўзбекистон ССР Давлат суверенитети республиканинг Давлат гимнида ҳам ифодаланади. Унда ўзбек халқи босиб ў тган асосий йўл акс эттирилган, ўзбек халқига берилган ёрдам учун Комму нист и к партияга, рус халқига чуқур миннатдорчилик изҳор қилинади, Республиканинг СССР хал қ ларининг к ў п миллатли оиласига ихтиёрий равишда кирганлиги куйланади. Ўзбекистон ССРда Давлат гимни биринчи марта 1947 йилда жорий қилинди. Ўзбекистон ССР Министрлар Советининг 1947 йил 14 майдаги қарори билан Давлат гимнининг тексти ва му сиқа си тасдиқланди. Республиканинг Давлат гимни матбуотда эълон килинди ва биринчи марта 1947 йил 17 майда соат 21 да радио орқали ижро этилди. Давлат гимнини ҳамма жой да ижро этиш 1947 йил 1 августдан бошлаб жорий қилинди. Шундай қилиб, суверен давлат бўлган Ўзбекистон ССР ўзининг Давлат гербига, Давлат байроғига ва Давлат гимнига эга бўлди . Буларда Республика давлат суверенитети рамзий равиш да ифодаланади. СССР Олий Совети Президиуми иттифоқдош республикалар нинг Олий Советлари Президиумларига СССР номидан Совет Иттифоқи орденлари ва медаллари билан мукофотлаш ҳ уқуқини берувчи бир қ анча Фармонлар қабул қилди. Чунончи, Президиумнинг 1944 йил 18 августдаги Фармони билан иттифоқдош республикаларнинг Олий Советлари Президиумлари га «Оналик шуҳрати» ордени билан «Оналик медали» мукофотини бериш ҳуқу қ и берилди. Совет Иттифо қ ининг орден ва медаллари, шунингдек иттифоқ органлари таъсис қиладиган СССР Фахрий унвонлари билан бир қаторда, иттифоқдош республикалар республика миқёсида турли фахрий унвонлар ва бошқа хил рағбатлантиришларни таъсис қиладилар.

Шу муносабат билан қуйидаги жиҳатларга тўхталиб ўтиш лозим. Ўзбекистон ССР Советлар Марказий Ижроия Комитетининг 1926 йил 7 июлдаги қарори билан «Ўзбекистон Совет Социалистик Республикасининг Меҳнат Қизил Байроқ ордени» таъ сис этилган эди. Шу қарорга биноан орден тўғрисида Низом тасдиқланиб, унда бундай дейилгаи эди: «Ўзбекистон ССРнинг саноатини, молиясини, транспортини ва қишлоқ хўжалигини яхши- лаш соҳасида ҳам, шунингдек илмий-маъмурий, ижтимоий, маориф, суд соҳасида ва умуман меҳнат фро н тида ҳам ало ҳ ида фидокорлик ташаббускорлиқ меҳнатсеварлик ва ташкилотчилик қобилиятларини кўрсатган айрим граждан ва меҳнаткашлар коллективларининг Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси олдидаги ало ҳ ида хизматларини тақдирлаш мақсадида «Ўзбекистон ССР Меҳнат Қизил Байроқ ордени» таъсис этилади». Орден тўғрисидаги Низомда Ўзбекистон ССР ордени билан бошқа совет республикаларинипг гражданлари ва меҳнаткашлар коллективлари мукофотланиши мумкин, дейилган. Мазкур орден билан 500 нафардан кўпроқ киши ва меҳнаткашларнинг айрим коллективлари мукофотла н ди. Бироқ кейинги йилларда бу орден билан мукофотлаш т ў хтатиб қ ў йилди. Шунингдек, Ўзбекистон ССР «Меҳнат қаҳрамони» деган фахрий унвон ҳам жорий қилинган. Президиум республикада ихтирочиликка ва рационализаторликка алоҳида аҳамият бериб, Рес публикада хизмат кўрсатган ихтирочи ва рационализаторлар кўкрак нишонларини таъсис этди. Ўзбекистон ССР Коммунистик партияси МК ва республика Ми- нистрлар Советининг қарори билан Беруний ва Ҳамза номли Ўзбекистон ССР Давлат мукофотлари таъсис этилди. Суверен социалистик давлат бўлган Ўзбекистон ССР ўз пойтахтига эга. Республиканинг пойтахти — Тошкент Шаркдаги энг катта саноат ва маданият маркази ҳисобланади. Б арча асосий ҳукумат муассасалари Тошкент шаҳрида жойлаштирилган. Октябрь социалистик революциясига қадар Қ орақалпо ғ истон и қ тисодий қ олоқ ўлка эди. Ўрта Осиёнинг бошқа хал қ лари каби қорақалпоқ халқи ҳам революцияга қадар ўзининг миллий давлатига эга эмас эди. Қ орақалпо ғ истон территорияси Туркистон генерал-губернаторлиги ва Хива хонлиги составига қўшиб олинганди. Туркистон АССРнинг 1920 йилдаги Конституциясига биноан муста қ ил Амударё бўлими ташкил этилди, кейин бўлим ўша йилнинг декабрида областга айлантирилди. Ўзбекист о н ССРнинг суверенитети республика давлат ҳокимияти, давлат бошқармаси олий органларининг фаолиятида ифодалан ган . 1937

йил ги Конституция қабул қилинганлиги муносабати билан улар янада ривожлантирилди. Совет давлат аппарати такомиллаштирилиб, мамлакат сиёсий ҳаётининг ҳамма соҳаларида социалистик демократия кўпроқ жорий қилина борган и сари Давлат ҳокимияти олий органларини ташкил этишга ва уларнинг фаолиятига ҳам анчагина ўзгарти ри шлар киритилди. Ўзбекистон ССР Конституцияси қабул қилинмасдан олдин Давлат ҳокимияти органларини ташкил этиш, уларнинг ишлаш тартиби ва номлари бошқача эди. Ўзбекистон ССР Советлари Марказий Ижроия Комитетининг Президиуми ўз фаолиятини 1938 йилга қадар, яъни Ўзбекистон ССР Олий Советининг Президиуми сайланганига қадар давом эттириб келди. 1937 йилги Конституция республика Давлат ҳокимияти олий органлари ишининг янги принципларини белгилаб берди, улар янги ном олди ва структураси ҳам янгиланди. Давлат ҳ окимияти олий органларининг ваколат муддатлари ҳам ўзгартирилди. Маълумки, Советларнинг съездлари бир муддатга сайланиб, уларнинг ваколатлари битта чақири қ билан чекланиб қ ў йиларди. Эндиликда эса Ўзбекистон ССР Олий Совети нинг ваколат муддати тўрт йил қилиб белгиланди. 1937 йилги Ўзбекистон ССР Конституцияси қонунларни стабиллаштириб, республика Олий Советига қонунлар нашр этиш ҳуқуқини берди. Ваҳоланки, илгари Марказий Ижроия Комитети, Со ветлар Марказий Ижроия Комитетининг Президиуми, шуни н гдек республика Халқ Комиссарлари Совети қонунлар чиқариш ҳуқуқига эга эди. 1937 йилги Конституция Давлат ҳамжамияти олий органларини сайлашнинг янги тартибини белгилаб берди. Шундай қилиб, социализм тўла ғалаба қилганлиги ва социа листик демократиянинг янада ривожланганлиги муносабати билан республика давлат ҳокимияти олий органларини ташкил этиш принципларида ва уларнинг фаолиятида муҳим ўзгаришлар содир бўлди. Кейинчалик уларнинг фаолиятига, вакиллар сайлаш нормасига баъзи ўзгарти ри шлар киритилди. Чунончи, Ўзбекистон ССР Конституциясида 18 ёшга т ў лган ҳар бир совет граждани респуб лика Олий Советига сайланиш ҳ уқуқига эга деб кўрсатилган эди, бироқ тажриба давлат, қишлоқ хўжалик ва маданий қурилишнинг муҳим масалалари ҳал қилинаётган пайтда республика Олий Со вети состави д а омманинг турмуш тажрибасига ва давлатни бош қ ариш к ў никмасига эга вакиллари бўлиши лозимлигини яққол к ў рсатди. Шуни назарда тутиб, Ўзбекистон ССР Олий Совети Президиумининг 1946 йил 29 ноябрдаги «Ўзбекистон ССР Олий Советига сайланадиган Ўзбекистон ССР гражданлари учун ёш ц ензи тўғрисида» чиқарган фармонига биноан республика Олий Советига сайланадиган гражданлар учун ёш цензини 21 ёш

қилиб белгила нган . Ўзбекистон ССР Олий Советига депутат сайлаш нормаси ҳам ўзгартирилди. Масалан, Олий Советга ҳар 15 минг нафар сайловчидан 1 депутат сайлаш ўрнига, республика аҳоли кўпайганлиги муносабати билан ҳар 20 минг нафар а ҳ олидан 1 депутат сайланадиган бўлди. Ўзбекистон ССР Конституциясида кўзда тутилмаган янги доимий комиссиялар ташкил қилинди. Давлат сиёсий, хўжалик ва ма да ний қурилишининг к ў пгина масалаларида иттифоқдош республикаларнинг ҳуқуқлари кенгайтирилди. Шу муносабат билан Ўзбекистон ССР Олий Совети компетенциясида ҳам катта ўзгаришлар руй берди. Республика Олий Совети Ўзбекистон ССРнинг қонун чиқарувчи бирдан-бир органидир. У республика Конституциясини тасдиқлайди, унга ўзгартиш ва қўшимчалар киритади, давлат ҳаётининг энг муҳим масалаларига до и р қонунлар қ абул қилади, республи ка Олий Совети Президиуми н и сайлайди, ҳукумат тузади, олий суд н и сайлайди, жиноят, жиноий-про ц ессуал, гражданли к, гражданлик-процессуал ва бош қ а кодексларн и , р е спубликанинг суд тузилишидаги қонунни қабул қ илади, давлат бюджет и ни тасдиқлайди ва унинг бажарилиши тўғрисидаги ҳисоботини тасдиқлайди, республиканинг маъмурий-территориал тузилиши масалаларини кўриб чиқади, Қорақалпоғистон АССР Конституциясини тасдиқла ган ва ҳ оказо. Олий Советнинг ваколати тугаши билан унинг Президиуми Ўзбекистон ССР Олий Совети ваколатларининг тугашига икки ойдан к ў проқ вақт қолганда янги сайлов ўтказиш муддатини тайинлайди. Олий Совет Президиумининг илгариги состави сайловдан сўнг уч ой ўтмасдан туриб, кечиктирмай янги сайланган Олий Совет и ни чақириши лозим бўлган . Ўзбекистон ССР Олий Совети фаолиятининг асосий формаси йилига икки марта чақириладиган сессиялардир. Бундан ташқари, Конституция навбатдан ташқари сессиялар ча қ иришни кўзда тутади. Олий Советнинг нав - батдан таш қ ари сессиялар и Ўзбекистон ССР Олий Совети Прези диумининг ташаббуси билан, шунингдек Олий Совет депутатлари учдан бир қисмининг талабига биноан ҳам чақирилади. Ўзбекистон ССР Олий Совет сессиясига раҳбарлик қилмоқ учун Олий Совет раиси ва унинг тўртта ўринбосари сайланади. Юқорида айтиб ўтилганидек қонунлар қабул қилиш ҳуқуқи фақат Олий Совет компетенциясигагина тегишлидир. Қонунлар лойиҳасини республика Олий Совети Президиуми ва Ми н истрлар Совети, Ўзбекистон ССР Олий Совети депутатлари ва Доимий ко миссиялар тайёрлаб беради. Олий Совет қабул қилган қонунлар ўзбек ва рус тилларида, Қорақалпоғистон АССР

учун эса қорақалпоқ тилида Ўзбекистон ССР Олий Совети Президиуми раиси ва котибининг имзолари билан эълон қилинади. Ўзбекистон ССР Олий Совети ўз фаолиятининг асосий масалалари б ў йича доимий комиссиялар сайлайди. Доимий комиссиялар сони к ў пайганлиги Давлат ҳокимиятининг олий органи бўлган рес публика Олий Советининг роли ва обр ў йи анча ошганлигини кўрсатиб турибди. I чақириқ Ўзбекистон ССР Олий Советининг Би ринчи сессиясида (1938 йил июль) фақат мандат, қонун лойиҳаларини тайёрловчи ва бюджет комиссияларигина сайланган эди, VI чақириқ Ўзбекистон ССР Олий Советининг Биринчи сессиясида эса (1963 йил март) Олий Совет 15 та доимий комиссия сайлади. 1938 йилдан, яъни Ўзбекистон ССР Олий Совети ташкил этил ди. Шундай қилиб, Олий Советига сайловлар Конституция да к ў рсатилган муддатларда ў тказилди, бундан Улу ғ Ватан урушининг ва урушдан кейинги дастлабки йилларга тўғри келган биринчи чақириқ мустаснодир. Барча Советлар, шу жумладан, Ўзбекистон ССР Олий Совети нинг муҳим хусусияти шундаки, улар омма билан чамбарчас бо ғ ланга н дирлар. Олий Со вет га коммунистлар билан партиясизлар бузилмас блокининг номзодлари, ишчи ва де ҳқ онлар ҳамда меҳнаткаш зиёлиларнинг вакиллар и сайлан ган . 1967 йил 12 мартда VII чақириқ Ўзбекистон ССР Олий Совети 458 депутатдан иборат қилиб сайланди. Илгариги сайловлар каби бу сафарги сайлов ҳам сайловчиларнинг активлиги ва уюшқоқлиги билан ў тди. Ўзбекистон ССРда коммунистлар билан партиясизлар блокининг номзодлари учун 5225437 сайловчи овоз берди, бу эса овоз беришда қатнашган жами сайловчиларнинг 99,86 процентини ташкил қ илади. 255 депутат бевосита ишлаб чиқаришда ишлайди, қолганлари партия, совет, хўжалик ва касаба союз органларинипг ходимлари, фан ва маданият арбоблари, шунингдек Совет Армиясининг вакилларидан иборат. Депутатларнинг 30,8 процентини хотин-қизлар ташкил қ илади. Олий Советнинг миллий составида совет хал қ ларини н г дўстлиги ёрқин намоён бўлмоқда. Сайланган депутатлар орасида ўзбеклар— 306, руслар — 72, қозоқлар — 18, украинлар — 15, қорақалпоқлар — 10, тожиклар — 11 ва республикада истиқомат қилаётган бошқа миллатларнинг вакиллари 36 киши эди. 331 депутат КПСС аъзоси ва аъзолигига кандидатлар, 120 депутат — партиясизлардан, 7 депу тат— ВЛКСМ аъзоси эди. Республика Олий Совети депутатларининг мутлақ кўпчилиги ҳукумат мукофотларига эга. Шулардан , 270 депутат Ўзбекистон ССР Олий Советининг илгариги чақириғига депутат бўлиб сайланмаган кишилардир.

Олий Совет депутатларининг асосий вазифалари шундан иборатки, улар ўз ваколатларини ҳалол ўташлари, сайловчиларнинг буюртмаларини бажариш учун ҳамма чораларни кўришлари, ўзларининг ишлари тўғрисида сайловчилар олдида мунтазам равишда ҳисоб бериб туришлари лозим. Ўзбекистон ССР Олий Советининг депутатлари депутатлар даҳлсизлигидан фойдаланадилар, Олий Совет депутати республика Олий Советининг, Ўзбекистон ССР Олий Совети сессиялари ў ртасидаги даврда эса Олий Совет Президиумининг розилигисиз суд жавобгарлигига тортилиши ёки қамоқ қ а олиниши мумкин эмас. Ўзбекистон ССР Олий Советининг депутати сўров қилиш ҳуқуқидан фойдаланади. Унинг сўровига барча муассасалар ва мансабдор шахслар уч кун муддат ичида жавоб беришга мажбурдирлар. Бироқ би р ор депутат халқ ишончини о қ ламаса, у муддатидан олдин чақириб олинади. Олий Совет томонидан қабул қил ин ган «Ўзбекистон ССР Олий Совети депутатини чақириб олиш тартиби тўғрисида»ги қонунда сайловчиларнинг ишончини оқламаган депутат қандай ҳо лларда ва қандай қилиб чақириб олини ши белгилаб қўйилди. Олий Советнинг фаолият доираси республикадаги иқтисодий ва маданий-сиёсий турмушнинг ҳамма соҳаларини ўз ичига олади. Масалан, юқорида айтиб ўтилганидек урушдан олдинги даврда, республика териториясида Давлат ҳокимияти эндигина тузилган ва амалий ишга киришган вақтларда Олий Совет муҳим масалаларни кўриб чиқиш билан шуғулланди. Жумладан, у янги ўзбек алфавитига ўтиш масаласини кўриб чиқди. I чақириқ Ўзбекистон ССР Олий Советининг 1940 йил май ойида ў тказилган учинчи сессияси «ўзбек ёзувини лотинлаштирилган алфавитдан рус графикас и асосидаги янги ўзбек алфавитига ўтказиш тўғрисида» қонун қабул қилди. Бу қонун рес п убликанинг маданий ривожланишида рус ва ўзбек хал қ ларини н г қардош маданиятларини бир-бири билан янада кўпроқ я қ инлаштиришда янги босқични бошлаб берди. Улу ғ Ватан уруши даврида Ўзбекистон ССР Олий Советининг фаолияти «ҳамма нарса фронт учун, ҳамма нарса ғалаба учун!» деган вазифани амалга оширишга қаратилди. Бу соҳада Олий Со вет Президиуми, Олий Совет Доимий комиссиялари катта амалий иш олиб бордилар. Шу билан бирга, ўша даврда Конституциянинг баъзи бир нор- маларидан чекланишларга йўл қўйилди. Чунончи, Олий Совет сес сиялари белгиланга н муддатда чақирилмади, республика Олий Советига сайлов белгиланган муддатидан бошқа вақтга кўчирилди. Республика давлат бюджетлари ва унга доир ҳисоботлар ўз ва қ тида кўриб чиқилмади. Лекин шунга қарамасдан, Ўзбекистон ССР Олий Совети ўзининг к ў п қиррали

фаолиятини давом эттираверди. Чунончи, I чақириқ Ўзбекистон ССР Олий Советининг бешинчи сессияси 1943 йил 31 мартда «Совет органлари ҳарбий хизматчиларининг оилаларига ёрдам к ў рсатиш ишларини яхшилаш чоралари тўғрисида» махсус қарор қабул қилди. I чақириқ Олий Советнинг олтинчи сессияси 1944 йил 26 сентябрда «Мудофаа ва ташқи ишлар халқ комиссарликларини таш кил этиш тўғрисида» республикаларнинг суверенитетини мустаҳкамлаш ва ҳуқуқларини кенгайтиришда катта аҳамиятга эга бўлган муҳим қонун қабул қилди. Урушдан кейинги даврда Ўзбекистон ССР Олий Советининг иш фаолияти бирмунча жонланди. Бу даврда мамлакатнинг халқ хўжалигини тиклаш ва ривожлантириш масаласи асосий вазифалардан бири бўлиб қолди. Шу муносабат билан республика Олий Совети ўз иш фаолиятида биринчи марта план тўғрисидаги масалани кўриб чиқиб, ишга киришди, деса бўлади. I чақириқ Олий Советнинг саккизинчи сес сияси «Ўзбекистон ССР хал қ хўжалигини тиклаш ва ривожлантиришнинг 1946—1950 йилларга м ў лжалланган беш йиллик плани тўғрисида»ги масалани муҳокама қилиб, бу тўғрида қонун қабул қилди.. Ўзбекистон ССР Олий Советининг урушдан кейинги даврдаги фаолияти тўғрисида гапирар эканмиз, шуни қайд қилиб ўтиш зарурки, ўша ва қ тда ҳам совет демократиясида баъзи хатоларга йўл қўйилди. Айрим участкаларни бошқариш ҳадда н ташқари марказлаштирилиб юборилганлиги шунга олиб келдики, Олий Совет сессияларида фақат давлат бюджети, Конституция матн ига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш, Олий Совет Президиумининг фармонларини тасдиқлаш ва бошқа шу каби масалаларни кўриб чиқиш одат бўлиб қолди. Республика Олий Советининг сессияларини чақириш муддатларига риоя қилинмади. Чунончи, 1946—1948, 1950—1952 йилларда Ўзбекист о н ССР Олий Советининг биттадан сессияси ў тказилди. Сессия муҳокамасига масалалар анча кечиктириб қ ў йиладиган бўлиб қолди. Масалан, республиканинг давлат бюджети тўғрисидаги масала, одатда, шу бюджет йилининг ўрталарида кўриб чиқиладиган бўлди. Жумладан, республиканинг 1948 йилги давлат бюджети 1948 йилнинг июнида, 1949 йилги дав лат бюджети шу йилнинг июнида, 1950 йилги давлат бюджети 1950 йилнинг августида тасди қ ланди ва ҳоказо. Кейинча лик Коммунистик партия бундай чекинишларни тугатиш мақсадида қатъий чоралар к ў рди. Жумладан, партия ва дав лат ҳаётининг ленинча нормалари қайта тикланиб, совет демократияси янада ривожлантирилди ва Совет Конституциясига қатъий риоя қилиш таъминланди.

Кейинги йилларда Ўзбекистан ССР Олий Советининг фаолияти ало ҳ ида характер касб этмокда. Олий Совет хилма-хил масала ларни кўриб чиқадиган бўлиб қолди, унинг қонун чиқарувчилик фаолияти сезиларли равишда ривожлана бошлади. Эндиликда Ўзбекистон ССР Олий Советининг сессиялари ўз м уддатида чақирилмоқда, сессияларнинг ишида халқ хўжалиги, маданият, турли тармоқларнинг вакиллари қатнашмоқда, сессия ишларидан к ў пчиликни хабардор қилиб туриш принципи кенг қ ў лланиладиган бўлиб қолди. Давлат бюджети ва унинг бажарилиши тўғрисидаги масалалар, ташкилий масалалар, Олий Совет Президиумининг Фармонларини тасдиқлаш, Конституцияга ўзгартишлар ва қўшимчалар кири тиш билан бир қаторда, Олий Совет муҳим масалаларни кўриб чи қ адиган, шуларга до и р қонун ва қарорлар қабул қиладиган бўлиб қ олди. Биринчи навбатда шу н и айтиб ўтиш керакки, Ўзбекистон ССР Олий Совети республика халқ хўжалигини п ланлаштириш соҳасида катта иш олиб бормоқда. 1957 йилдан бошлаб Олий Совет республика халқ хўжалигини ривожлантириш давлат плани тўғрисидаги масалани ҳар йили кўриб чиқиб, шу масала юзасидан махсус қонун қабул қ иладига н бўлиб қ олди. Бу ерда шуни ҳам айтиб ўтиш керакки, Олий Совет республика халк х ў жалигининг келгуси йилга м ў лжалланган планини тасди қ лаб бермоқда. Халқ хўжалигини ривожлантириш планининг лойиҳаси эса олдин тегишли органларда, шу жумладан , республика давлат план комитетининг, шунингдек , Ўзбекистон ССР министрликлари ва и дораларининг вакиллари иштирокида Олий Со - ветнинг бюджет комиссиясида муҳокама қилинади. VI чақириқ Ўзбекистон ССР Олий Советининг II сессияси 1963 йил 27 - 28 декабрда Республика халқ хўжалигини ривожлантиришнинг 1964 - 1965 йилларга м ў лжалланган давлат плани тўғрисидаги масалани к ў риб чи қ иб, бу тўғрида қонун қ а бул қилди. Кейинги йилларда Ўзбекистон ССР Олий Совети республикадаги социал-маданий қурилишнинг бир қанча масалаларини кўриб чи қ ди. Чунончи, III чақириқ Олий Советнинг учинчи сессияси тегишли муҳокамалардан сўнг 1963 йил 30 майда «Республика хал қ маорифи ишларининг аҳволи ва уни яхшилаш чоралари тўғрисида» қарор қ абул қилди. Сўнгра Олий Совет «Ўзбекистон ССРда мактабни турмуш билан боғлаш ишини мустаҳкамлаш ва халқ маорифи системасини янада ривожлантириш тўғрисида» деган масалани муҳокама қилди ва шу масала юзаси дан махсус қонун қ абул қ илинди. V чақириқ Республика Олий Советининг иккинчи сессияси (1958 йил 20—21 май) «Ўзбекистон ССР аҳолисига маданий-маиший хизмат кўрсатиши

яхшилаш тўғрисида» деган масалани муҳокама қилди ва шу тўғрида қарор кабул қилди. V чақириқ Ўзбекистон ССР Олий Советининг тўртинчи сессия си (1960 йил 20-30 июль) «Республика аҳолисига медицина хизмати кўрсатишнинг аҳволи ва уни янада яхшилаш чоралари тўғрисида» қарор қабул қилди. VI чақириқ республика Олий Советининг биринчи сессияси 1965 йил 22-23 март) республика аҳолисига маданий-маиший хизмат кўрсатишини яхшилаш тадбирларини кўриб чиқиб, тегишли қарор қабул қилди. Ўзбекистон ССР Олий Советининг социалистик қонунчиликни ва жамоат тартибини сақлаш комиссияси социалистик ҳуқуқ тартиботини мустаҳкамлашда, суд, прокуратура, Ички ишлар министрлиги органларининг фаолиятини яхшилашда катта роль ўйнаган ҳамда меҳнаткашлар депутатлари маҳаллий Советларининг тегишли доимий комиссияларига катта амалий ёрдам бериб турган бўлур эди. Қонун лойиҳаларини тайёрлаш комиссиясига келганда унинг номини ўзгартириб, Ўзбекистон ССР Олий Советининг доимий таҳрир комиссияси деб атамоқ керак. Шу муносабат билан қонун лойиҳасини муҳокама қилиш вақтида масаланинг характерига қараб тармоқ доимий комиссиялари Олий Совет сессиясида ўз фикрларини айтишларини таъминлайдиган тартиб ўрнатилса бўлмайдими, деган савол туғилади. Масалан, саноат масаласига доир қонун лойиҳаси муҳокама қилинаётганида саноат доимий комис сияси қўшимча доклад қилиши лозим ва ҳоказо. Давлат бошқаруви. Ўзбекистон ССРнинг 1937 йилги Конституцияси қабул қилинганлиги муносабати билан республиканинг давлат бошқарув органларини ташкил этишда ва уларнинг фаолияти принципларида ўзгаришлар рўй берди, давлат ҳокимият ва давлат бошқарув ор ганларининг компетенциялари белгилаб берилди. Давлат бошқарув органлари давлат ҳокимияти органларига бўйсундирилиб, уларга ҳисоб бериб туради ва улар томонидан тузилади. 1937 йилги Конституция давлат бошқарув органларининг ҳуқуқий ижодкорлик фаолиятини аниқ белгилаб қўйди, уларга республика қонунларига тўла мувофиқ равишда ва шу қонунларни ижро этиш мақсадини кўзлаб, қарорлар ва фармойишлар чиқариш ҳуқуқи берилди. 1 чақириқ Ўзбекистон ССР Олий Советининг биринчи сессияси да (1938 йил 23 июлда) республика ҳукумати - Халқ Комиссарлари Советининг раиси, раис ўринбосари, Госплан раиси, озиқ-овқат ва енгил саноат, ер ишлари, молия, савдо, ички ишлар, юсти ция, соғлиқни сақлаш, маориф, маҳаллий саноат, коммунал хўжалик ҳамда социал-таъминот халқ

комиссарликларидан иборат қилиб тузилди. Санъат ишлари бошқармасининг бошлиғи, йўл бошқармасининг бошлиғи, умумиттифоқ тайёрлаш, ташқи ишлар ва алоқа халқ комиссарликларининг вакиллари ҳам Халқ Комиссарлари Совети составига киритилди". Республика Халқ Комиссарлари Совети Ўзбекистон ССРнинг 1937 йилги Конституциясига мувофиқ республика Советлари Марказий Ижроия Комитета Президиуми томонидан республика Халқ Комиссарлари Совети тўғрисида 1938 йил 17 июлда тасдиқланган Низом асосида иш олиб борди. Кейинроқ социалистик қурилиш вазифалари кенгайиб борган сари республика Халқ Комиссарлари Совети составига катта ўзгартишлар киритилди; жумладан, янги халқ комиссарликлари, давлат комитетлари, бош бошқармалари тузилди. Давлат бошқа рув органларининг бир қанчаси тугатилди ёки улар бир-бирига қўшиб юборилди. 1946 йилда Халқ Комиссарлари Советининг номи ўзгартирилиб, у Ўзбекистон ССР Министрлар Совети деб, халқ комиссарликлари эса министрликлар деб аталадиган бўлди. Шу муносабат билан II чақириқ республика Олий Советининг иккинчи сессиясида 1947 йил 25 июнда Ўзбекистон ССР Конституциясига тегишли ўзгартиришлар киритилди. Шу вақтдан бошлаб, республика Министрлар Совети Ўзбекистон ССР давлат ҳокимиятининг олий ижро ва фармойиш берувчи органи ҳисобланмоқда. Министрлар Советини республика Олий Совети тузади. У Олий Совет олдида б ў йсунади ва унга ҳисоб беради, Олий Советнинг сессиялари ў ртасидаги даврда эса – Олий Совет Президиумига ҳисоб беради. Иттифоқдош республикалар Министрлар Советининг халқ хўжалигига ра ҳ барлик қилишдаги роли ошганлиги муносабати билан, бош қ а иттифоқдош республикалар каби, Ўзбекистон ССР Министрлар Советининг раиси ҳам С ССР Иттифоқи Министрлар Совети составига киради. Ўзбекистон ССР Министрлар Совети республика давлат ҳ аётининг хўжалик ва маданиятининг ҳамма тармо қ ларига ра ҳ барлик қ илади. У республика министрликлари ва идоралари, ўзига қарашли муассасалар ҳамда умумиттифоқ министрликлари вакилларинииг ишларини бирлаштириб ва текшириб туради , шунингдек Ўзбек и стон ССР хал қ хўжалик планини, давлат ва маҳаллий бюджетини амалга ошириш, жамоат тартибини таъминлаш, давлат ва хўжалик ташкилотларининг манфаатларини, гражданларнинг ҳу қ уқларини ҳимоя қилиш чораларини кўради; Қорақалпоғистон АССР Министрлар Совети ҳамда меҳнаткашлар депутатлари, об ласть Советлари Ижроия Комитетларининг ишларига раҳбарлик қ илади ва уларнинг ишини текшириб туради. Зарур бўлиб қолган тақдирда Ўзбекистон ССР Министрлар Совети маданий ва хўжалик қурилиши ишлари б ў йича махсус комитетлар ва

бош бошқармалар тузади, Иттифоқдош республикаларнинг чет давлатлар билан ўзаро муносабатда бўлишлари тўғрисида С ССР Иттифоқи бел гилаб бсрган умумий қоидага асосланиб, Ўзбекистон ССРнинг чет давлатлар билан муносабатларда бўлиш соҳасидаги ишларига ва қурилиш тузилмаларини ташкил этишда раҳбарлик қилади. Ўзбекистон ССР Министрлар Совети хал қ хўжалигини ривожлантириш давлат плани ва давлат бюджети лойиҳаларини тузиб, уларни республика Олий Совети муҳокамасига тақдим этади, СССР ва Ўзбекистон ССР қ онунлари, СССР Министрлар Совети нинг қарор ва фармойишлари асосида ҳамда уларни ижро этиш учун қарорлар ва фармойишлар чиқаради, уларнинг амалга оширилишини текшириб туради. Министрлар Советининг қарор ва фармойишларини бутун республика териториясида ижро этиш мажбурийдир, факат СССР Министрлар Совети томонидангина уларнинг ижроси тў х татилиши, СССР Олий Сове ти Президиуми ва Ўзбекистон ССР Олий Совети Президиуми то монидангина бекор қилиниши мумкин. Ўзбекистон ССР Министрлар Совети министрликлар, тармоқлар б ў йича давлат комитетлари ва бош бошқармалар тўғрисидаги Низомларни тасдиқлайди. У қонун чиқаришда ташаббус кўрсатувчи субъект тариқасида иш олиб боради: давлат қурилиши, халқ хўжалиги, социал-маданий қурилиш масалаларини тайёрлаб, республика Олий Совети муҳокамасига олиб чиқади. Чунончи, Министрлар Совети Республика халқ хўжалигини қайта тиклаш ва ривожлантиришнинг 1946 - 1950 йилларга м ў лжалланган беш йиллик планининг лойиҳасини тайёрлаб бергандан кейин бу лойиҳа I чақириқ Ўзбекистон ССР Олий Со ветининг 1945 йил июнь ойидаги еттинчи сессиясида муҳокама қилиб тасдиқланди. Ўзбекистон ССР Министрлар Совети бир қ анча қарорлар чи қ арди. Бу қарорларда жойлардаги давлат бошқарув органлари нинг вазифалари ҳамда Қорақалпо ғ истон АССР Министрлар Советининг, республика министрликлари ва идораларининг, Республикадаги меҳнаткашлар депутатлари ва область, район, шаҳар ва қишлоқ Советлари Ижроия Комитетларининг ҳу қ уқлари кенгайтирилганлиги қайд қилин ган . Ўзбекистон ССР Конституциясининг 46-моддасига мувофиқ Министрлар Совети зарур бўлиб қолган ҳо лларда хўжалик ва социал- маданий қурилиш комитетлари ва бош қ армаларини тузиш ҳуқуқига эга. Республика ҳукумати шу ҳуқуқларни амалга ошириб бир қанча комитетлар ва бош бошқармалар тузди. Ўзбекистон ССР Олий Совети (VI чақириқ Олий Советининг олтинчи сессияси, 1965 йил 19.октябрда) саноатни бошқаришни яхшилаш масаласини муҳокама қилди ва «Саноатни бош қ ариш органлари системасини ўзгартириш ва баъ зи бошқа давлат бошқарув органларини қайта

тузиш тўғрисида» қонун қабул қилди. Натижада Ўзбекистон ССР Министрлар Сове ти составига муҳим ўзгартишлар киритилди. Ўзбекистон ССР Министрлар Совети коллегиал бошқарув органидир. Министрлар Совети муҳим масалаларни ўзининг тўла состави д а чақирилган мажлисида муҳокама қил ган . Ҳукумат қарорларининг ижро этилишини текширишни яхши лаш министрликлар, давлат комитетлари ва идораларига раҳбарликни такомиллаштир иш, халқ хўжалигининг жуда муҳим масалаларини ўз вақтида кўриб чиқиб ҳал қил иш , давлат бошқар масининг барча тармоқлари фаолиятини координация қилиб тур иш учун Министрлар Советининг Президиуми тузил ган . Бу Президиум составига Министрлар Советининг раиси, унинг биринчи ў ринбосари ва раиснинг барча ў ринбосарлари ки р ган . Биринчи босқичда Ўзбекистон ССР саноатига ра ҳ барлик қилиш н и асосан республика Халқ Хўжалиги Олий Совети ва унинг жойлардаги тегишли органлари амалга ошириб келди, улар ўз вақтида ижобий роль ўйнади. Мамлакатни индустрлаштиришнинг давом эттирилиши, халқ хўжалигининг барқ уриб ў сиши натижасида катта вазифалар турилганлиги сабабли хўжаликка та ғ ин ҳам пишиқроқ ва оператив равишда раҳбарлик қилишни таъминлайдиган органлар, яъни саноатни бошқарувчи давлат органлари тузиш зарур бўлиб қолди. Шу сабабли 1932 йилдан бошлаб умуман СССРда, жумладан , Ўзбекистон ССРда ҳам саноатни бошқарувчи давлат органларини қайта ташкил этишга киришилди. СССР Марказий Ижроия Комитети ва Халқ Комиссарлари Советининг 1932 йил 5 я н вардаги қарори билан СССР Халқ Хўжалиги Олий Совети тугатилди, натижада о ғ ир, енгил, ў рмон саноати халқ комиссарликлари тузилди. Шу муносабат билан Ўзбекистон ССР Марказий Ижроия Комитети 1932 йил 27 мартда қарор қабул қилиб, Ўзбекистон ССР Халқ Хўжалиги Олий Советини рес публика енгил саноат халқ комиссарлигига айлантир илган . Бундан ташқари, Республика Халқ Хўжалиги Олий Совети негизида давлат бошқармасининг бошқа органлари ҳам ташкил этил ган . Шундай қилиб, 1932 йилда бошқаришнинг тармоқ формасига ўтилди. Ўзбекистон ССРда саноатни бошқаришнинг тармоқ принципи 1932 йилдан 1937 йилга қадар бўлган даврни ўз ичига олади. Шу вақт ичида бир қанча халқ комиссарликлари (министрликлар) тузилди. Ўзбекистон ССРда саноат ва қурилишни бошқариш қайта ташкил этилган ва Халқ Хўжалиги Советлари тузилган пайтда республикада саноатни бошқарувчи қуйидаги министрликлар, яъни т ў қимачили к, енгил, озиқ-ов қ ат, г ў шт ва сут маҳсулотлари, б и но корлик материаллари, қурилиш, шаҳар ва қишлоқ қурилиши, ма ҳ аллий ва ё қ ил ғ и саноат министрликлари, шунингдек ,

Ўзбекэнерго, Балиқчилик саноати бош бошқармаси, Ўзбекистон геология бош қ армаси ва бо ш қа органлар бор эди. Қуйидаги иттифоқ-республика министрликлари ташкил этилди: ички ишлар, давлат, соғлиқни сақлаш, ташқи ишлар, маданият, енгил ва озиқ- овқат саноати, бинокорлик материаллари, қишлоқ хўжалиги, савдо, молия, юстиция ҳамда қуйидаги республика министрликлари, яъни коммунал хўжалиги, уй-жой қурилиши, автомобиль транспорти, маҳаллий саноат, маориф, социал-таъминот министрликлари ташкил этилди. Сўнгра Ўзбекистон ССР Олий Совети Президиумининг 1954 йил 17 мартдаги фармо н и билан республика сув хўжалиги министрлиги қайтадан тикланди. Ўша йилнинг ўзидаёқ қуйидаги иттифоқ-республика министрликлари, яъни автомобиль, транспорт ва т емир йўллар ми нистрлиги, г ў шт-сут маҳсулотлари, озиқ-ов қ ат ва кенг истеъмол моллари, саноати министрликлари ташкил этилди. Иттифоқдош республикаларнинг ҳуқ у қлари кенгайтирилганлиги муносабати би лан СССР Ало қ а министрлиги иттифо қ - республика министрлигига айлантирилди ва Олий Совет Президиумининг 1955 йил 3 январдаги фармони билан Ўзбекистон ССР Алоқа ми нистрлиги ташкил этилди. Ўзбекистон ССР Олий Совети Президиумининг 1956 йил 17 апрелдаги фармони билан Ўзбекистон ССР Қурилиш министрлиги ташкил этилди. Умумиттифоқ министрликлари бўлган автомобиль транспорти ва тош йўллар ҳамда юстиция министрлиги Олий Совет Президиумининг 1956 йил 22 июндаги фар мони билан республика министрликларига айлантирилди. Президиумнинг 1963 йил 7 сентябрдаги фармонига биноан Ўзбекистон ССР Ички ишлар министрлиг и нинг номи ўзгартирилиб, Жамоат тартибини сақлаш министрлиги деб атала бошла нган . 2. ЎзССРнинг 1937 йил Конституцияси бўйича давлат тузилиши ва ҳуқуқи Бутун Ўзбек Советларининг Фавқулоддаги VI қурултойи 1937 йил 14 февралда ЎзССРнинг янги Конституциясини Совет Иттифоқининг 1936 йилги Конституцияга тўлиқ мос равишда қабул қилди. Янги Конституция ўша даврнинг мақсадига мувофиқ равишда «Социализм қуриш» соҳасида қўлга киритилган ютуқларини қонунлаштирди. Бу ўзгаришлар ижтимоий ва давлат тузилишига фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинлигига тааллуқли бўлиб, улар қуйидагилардан иборат эди: 1) ҳокимият кўрсатилишича, меҳнаткашларнинг қўлида бўлиб, уни меҳнаткашлар депутатлари Советлари орқали амалга ошириши керак эди;

2) Советлар фаолиятида «демократик» деб номланган принциплар ривожлантирилди, ишчи, деҳқон, солдат депутатлари Советлари ўрнига доимий ишлайдиган меҳнаткашлар депутатлари Советлари келди. Советларнинг иш фаолияти шакллари ўзгарди, яъни бутун Ўзбек Советлари съезди ўрнига доимий ишлайдиган Ўзбекистон Республикаси Олий Совети (Олий Совет сессия чақириш тартибида ишлайдиган орган) ва унинг Президиуми, давлат бошқаруви органи сифатида Халқ Комиссарлар Совети жойларда меҳнаткашлар депутатлари область, район, шаҳар Советлари уларнинг ижроия органлари сифатида ижроия қўмиталари ташкил этилди; 3) Советларга сайлов ўтказиш принциплари ўзгартирилди (Сайловда қатнашиш тенглик асосида, тўғридан-тўғри, ёпиқ овозлар бериш йўли билан ўтказиладиган эди); 4) Советлар депутатлари ваколатининг доимийлиги белгиланди (2,5 йил ва 5 йил); Шунингдек, фуқароларнинг асосий ҳуқуқлари, эркинликлари ва бурчларини алоҳида белгилашда Олий ҳокимият органларининг ваколатлари алоҳида белгиланди. Ишлаб чиқаришда социалистик мулк иқтисодий тузумнинг асоси қилиб белгиланди ва унинг икки шакли давлат ва жамоат мулки ва бошқалар ўз аксини топди. Янги Конституция Ўзбекистон ССРнинг Олий давлат ҳокимият органи этиб, Республика Олий Советини белгилаган ва унга республикада қонун чиқариш ваколатини берган. Олий Совет сессиялари ўртасидаги даврда унинг қонун билан белгиланган ваколатларини амалга оширувчи Олий Совет Президиумини ташкил қилиниши, Конституцияда белгилаб қўйилган. Янги Конституция Ўзбекистон ССРнинг Олий бошқарув идораси қилиб Халқ Комиссарлари Совети (1946 йилдан Министр Совети)ни белгилаган. Конституцияда давлат ҳокимиятининг маҳаллий идоралари қилиб, вилоят, туман, шаҳар, қўрғон ва қишлоқ меҳнаткашлари депутатлари Советлари маҳаллий давлат бошқарув идоралари қилиб Советларнинг ижория қўмиталари белгиланган. Конституцияда суд ва Прокуратура идоралари тизими, уларнинг ваколатлари, фуқароларнинг ҳуқуқ ва бурчлари ва бошқа муҳим давлат аҳамиятига молик масалалар ўз аксини топган. Ушбу ўзгартиришларга кўра, Совет ҳокимиятининг вакилларига қарши қаратилган, шунингдек, террористик актлар билан боғлиқ ишлар юзасидан суд прокуратура органларига қуйидаги ҳуқуқлар берилди : а) терговни 10 кундан ошиқ бўлмаган муддатда тамомлаш ; б) айблов фикрини ишни судда кўриб чиқишдан бир сутка олдингина топшириш ; в) жиноят ишини айбловчи

ва ҳимоячининг иштирокисиз кўриб чиқиш ва а йбланувчининг судга келишини мажбурий эмас деб ҳисоблаш ; г) ҳукмни кассация тартибида шикоят қилиш, авф этишни сўраб ариза беришга йўл қўйилмаслиги ; д) олий жазо тайинлаш ҳақидаги ҳукм чиқарилгандан сўнг дарҳол уни ижро этиш. Бошқача қилиб айтганда, айбланувчи ўз айбини билиш ҳуқуқи, далиллар тақдим қилиш, тергов ва суд органларининг ҳаракатлари устидан шикоятлар бериш, ҳимоячига эга бўлиш каби процессуал ҳуқуқлардан маҳрум эди. Булардан ташқари Партия Марказий Комитетларининг кўрсатмалари асосида юзлаб йўриқ хатлар (инструкциялар) тўлдирилиб, қонунчилик ва уни амалда қўллаш ўзгартирилиб турилди. Бу даврда жамиятнинг илғор фикрли , ўз дунёқарашига эга бўлган фарзандларига Халқ душманлари» тамғаси босилиб, «жаҳонда энг инсонпарвар» деб таърифланган совет одил судлови қоидалари қўпол бузилибгина қолмай, балки ўрта аср инквизиция суди услублари билан тергов ва суд жараёнлари ўтказилди. Ўлим машинасининг «тинимсиз ишлашини таъминлаш мақсадида» советларнинг жазо органлари қайта ташкил қилинди, уларнинг ҳузурида ғайри конституциявий органлар ташкил қилинди. 1931 йилда биринчи марта СССР Ишчи Де ҳқ он Милицияси ҳақида Низом ишлаб чиқилиб тасдиқланди. 1932 йилда эса Давлат Бирлашган сиёсий бошқармаси ҳузурида (ОГПУ) Ишчи деҳқон милицияси бош бошқармаси тузилди. 1932 йилнинг 25 июлида «Революцион қонунчилик ҳақида» СССР Марказий Ижроия Комитети ва Халқ Комиссарлари Советининг қарори чиқиб, Совет жазо органларига қонунчилик бузилган ҳолларда қатъий чоралар кўриш топширилди. 1933 йили СССР Прокуратураси ташкил қилинди. 1934 йилда Ички Ишлар Халқ Комиссарлиги тузилиб, Милиция Бош бошқармаси унга бўйсундирилди. 1934 йилда ОГПУ ҳузуридаги Суд коллегияси тузилди. Унинг судловидаги ишлар и вилоят ва Олий судларга ўтди. ОГПУ эса, энди ИИХКга Бош Бошқарма сифатида бўйсундирилиб, қайта ташкил қилинди. ИИХК (НКВД) ҳузурида қайтадан Махсус Кенгаш тузилди. Унга эса, энди давлатга қарши жиноятларни суддан ташқари кўриб чиқиш ҳ у қуқ ин и (судсиз репрессия) берилди.1943 йилда эса, йигирма йилга озодликдан маҳрум қилиш, қаторга ишларига юбориш, осиб ўлдириш, 1945 йилда барчага ўн йил озодликдан маҳрум қилиш, қўшимча жазо сифатида беш йилга ҳуқуқлардан маҳрум қилиш жазоси қўллаш белгиланган. Шундай қилиб, Давлат Сиёсий Бошқармаси (ГПУ)нинг махсус кенгашидаги учлик комиссияси сиртдан суд қилиш ҳуқуқига эга бўлиб, дастлаб ўн йил, кейин 25 йилгача озодликдан маҳрум қилиш, кейинчалик осиб ўлдириш каби жазоларни беришга ҳам ҳуқуқли бўлган. Бу комиссиялар

иккилик, учликлар тарзида тузилган. Махсус кенгашда Партия М ИК дан бир вакил, ИИХКдан бир киши, прокуратурадан бир киши доимий вакил бўлиб қатнашган. Унинг мажлислари ёпиқ ўтказилган. Улар: а) унвон ва мукофотлардан маҳрум этиш; б) барча мол-мулкни мусодара қилиш; в) ёпиқ турма қамоғи; г) ёзишмалардан маҳрум этиш каби жазоларни қўшимча жазолар тарзида беришлари мумкин бўлган. Қ амалганлар ўз тақдирини билмасдан каторга ишларида й и ллаб юрганлар. 1937 йилларда азоблаб сўроқ қилиш учун (пытка) махсус ижозат оли н ган бўлса, 1938 йил баҳоридан бошлаб терговда азоблаш услубини қўллашга рухсат этилган. 1939 йилда яна терговда азоблаш услуби алоҳида расмийлаштирилган. Урушдан кейин эса рухсат олиш йўли билан кўпгина жиноятлар учун азоблашни қўллаш мумкин бўлган. Иккинчи жаҳон уруши йилларида Ўзбекистон Республикаси олдида саноатни фронт талабларига мослаб қайта қуриш, мамлакатнинг ҳарбий ҳудудларидан кўчирилган муассасаларни дарҳол жойлаштириш ва ишга тушириш каби бирламчи вазифалар қўйилди. Совет давлатининг фавқулодда давлат органи бўлган - Давлат Мудофаа Комитети (ДМК) Ўзбекистонда бу каби тадбирларнинг бажарилишига катта эътибор берди. Жумладан, 1941 йилнинг августида ДМК 1942 йилда мамлакат мудофаасини таъминловчи ҳарбий хўжалик режасини ишлаб чикди, Унда фронт чизиғидаги завод-фабрикаларни, мамлакатнинг шарқий районларига кўчириш, янги заводлар қуриш, шахта, конлар қуриб ишга тушириш, ишчи кадрларни тайёрлаш кўзда тутилган эди. Унинг асосида Ўзбекистон ҳукумати ўзининг 1942 йилга мўлжалланган ҳарбий режасини ишлаб чиқди. Кўчириб келинаётган завод-фабрикаларни жойлаштириш учун 1941 йилнинг 25 августида комиссия тузилди. Ўзбекистонда тўқимачилик машинасозлиги, иккита қишлоқ хўжалик, машинасозлиги заводи, насос- компрессор қурилмалар заводи, бурғулаш ускуналари заводи, электрокабель, вагонларни таъмирлаш, кўтарма механизмлар заводи, химия комбинатлари қурилмалари заводи, тўртта қанд заводи, консерва заводлари, пахта, қоғоз фабрикалари ва бошқалар кўчириб келинди, қурилиб, ўз вақтида ишга туширилди. СССР Олий Совети Президиумининг 1942 йилнинг 1 февралида «Уруш даврида шаҳарнинг меҳнатга лаёқатли аҳолисини қурилиш ва ишлаб чиқаришга жалб этиш тўғрисидаги фармон»ига биноан, 16-55 ёшдаги эркаклар, 16-45 ёшдаги аёлларни ишга жалб этилган, деб ҳисобланди. 1943 йилнинг 23 сентябрида ЎзССР ФА ташкил қилиб фронт учун катта ишларни бажарди.

Давлат қурилиши борасида СССР Олий Кенгаши ва Халқ Комиссарлар Советининг 1941 йилнинг 30 июндаги қарори билан ДМК ва иттифоқдош республикаларда унинг вакиллиги ташкил қилинди. Уруш йилларида икки марта ЎзССР Олий Советининг сессиялари 1943 йил мартида ва 1944 йилнинг сентябрида ўтказилди. У Сессияда «ҳарбий хизматчиларнинг оилаларига ёрдам кўрсатиш борасидаги тадбирларни яхшилаш” масаласи тингланди. Шу мақсадларда урушнинг 18 ойи ичида З3 млн. сўм сарфланган. 1943 йилнинг 27 сентябрида очилган VI сессиясидаги иттифоқ республика Халқ Комиссарликлари, ЎзССР Мудофаа Комиссарлиги ва Ташқи Ишлар Халқ Комиссарликлари ташкил қилинган. Ўзбекистон ССР Олий Совети Президиумининг 1941 йил 31 июлидаги фармонига биноан Ички Ишлар Халқ Комиссарлиги ва Давлат Хавфсизлиги Халқ Комиссарлиги бирлаштирилди. Аммо бу турмушда ўзини оқламади. 1943 йилнинг 19 майида қайтадан иккита Халқ Комиссарлиги тузилган. Уруш йилларида Ўзбекистон ССР Халқ Комиссарлари Совети барча Халқ Комиссарликлари ишини уюштириб, республика олдидаги вазифаларни аниқлаб, уларнинг бажарилишига раҳбарлик қилиб турди. 1942 йилда ХКС Раисини қурол-яроғ, ўқ-дори, энергетика ва ёнилғи бўйича ўринбосари лавозими таьсис қилинган. Архитектура ишлари Давлат комитети, кинематография ишлари Давлат комитети, ҳарбийларнинг оилаларини ишга жойлаштириш ва уларга давлат таъминотини йўлга қўйиш бошқармаси, полиграфия ва нашриёт бошқармаси, диний ишлар бошқармаси каби янги давлат органлари тузилган. Янги Конституция асосида Ўзбекистон ССРнинг Жиноят Кодекси (1959 й) Жиноят процессуал кодекси (1959 й), Гражданлик кодекси (1963 й) Гражданлик процессуал кодекси (1963 й.), Никоҳ ва оила Кодекси (1969 й.), Ер кодекси (1970 й.), Меҳнат қонунлари кодекси (1971 й), Сув кодекси (1972 й) ва бошқа қатор норматив ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилинган. 60-70 йилларда Ўзбекистон ҳуқуқининг иккинчи кодификацияси ўтказилиб, ҳуқуқнинг барча тармоқлари бўйича жами 16 кодекс қабул қилинган. Гражданлик ҳуқуқи. 1962 йилнинг май ойида Собиқ Иттифоқда Гражданлик қонунлари асослари ишлаб чиқилиб, кучга киритилди. Ушбу асосларга биноан, ЎзССРнинг Гражданлик кодекси (ГК) 1963 йилнинг 23 мартида ишлаб чиқилиб, 1964 йилнинг 1 мартидан кучга киритилди. Ушбу Кодекс гражданлик-ҳуқуқий муносабатларни тартибга солишга хизмат қилди. ЎзССР ГК 46 боб, 631 моддадан иборат бўлиб, унинг биринчи боби умумий қоидалар, иккинчи боби шахслар ҳақида эди. Муомалага лаёқатли

шахслар ҳақида, 15 ва 18 ёшгача бўлган шахсларнинг муомала лаёқатлари кўрсатилган. ЎзССР ГКнинг 1-моддасига биноан ЎзССР гражданлик қонунлари уч хил муносабатларни тартибга солади. 1. Мулкий муносабатлар. 2. Мулкий бўлмаган, шахсий муносабатлар. 3. Мулкий бўл-маган, лекин мулк билан боғланган шахсий муносабатлар. ГКнинг 106-моддасига кўра ЎзССРда а) давлат мулки; б) колхоз ва бошқа кооператив ташкилотлар мулки; в) касаба уюшма ташкилотлари ва шахсий мулклар мавжуд эди. Яъни, бу кодекс янги мулк шакли - касаба союз ташкилотлари-нинг мулкчилик шаклларини ҳам ўрнатди. Ушбу кодексда фақат гражданларнинг шахсий мулклари тўғрисидагина сўз юритилади. Чунки, хусусий мулк бу вақтда тамомила тугатилди. Шахсий мулк ана шу мулклардан ҳосила ҳисобланган. Асосларда, тартибга солиниши Иттифоқчи Республикалар ваколати доирасига киритилган масалалар: мулк (ашё) ҳуқуқи субъектлари, муддатларни ҳисоблаш, талабларга ён босиш, қарзни ўтказиш (ўзаро ҳисоб) мажбуриятларининг тугаши, мажбуриятларнинг турлари, алмашув, ҳадя, умрбод сақлаб туриш, қарз, мулкдан текин фойдаланиш ҳолатлари, экспедиция шартномаси, топшириқ, комиссия сақлаб туриш, ўртоқлик каби турлари йўқ эди. Кодексда эса бу масалалар махсус бобларда берилди. Кодекснинг мажбуриятларнинг келиб чиқиши бўлимида янги асослар: планлаштириш актлари, маъмурий актлар кабиларни ҳам белгилади. Шундай қилиб, ЎзССРнинг янги Кодексида бир қанча янги боблар ва қоидалар мавжуд эди. Кейин хам бир қанча тўлдириш ва қўшимчалар киритилган. Оила ва никоҳ ҳуқуқи. 1968 йилнинг 27 июнида Никоҳ ва оила кодекси қонунчилиги Асослари қабул қилинган. Шундан кейин, ЎзССР Олий Кенгаши 1969 йилнинг 6 июлида янги Оила ва Никоқ кодексини ишлаб чиқиб, 1 октябрдан кучга киритган. Булардан ташқари, ЎзССР Министрлар Совети томонидан 1970 йилнинг 4 мартида тасдиқланган “Гражданлик ҳолати актларини рўйхатга олиш тартиби тўғрисида ҳамда васийлик ва ҳомийлик ҳақида”ги Низомларни тасдиқлаб, кучга киритди. ЎзССРнинг бу кодекси бошка республикаларникидан фарқ қилиб, 6 бобдан иборат, яъни васийлик ва ҳомийлик алоҳида бобда кўрсатилган. Унинг биринчи бобида Никоҳ ва Оила кодексининг вазифалари ҳақида гап боради. Яъни оилани мустаҳкамлаш, озод, эркин хоҳиш-иродага асосланган никоҳ иттифоқи асосида оила муносабатларини қуриш, болалар тарбияси ва бошқалар. Унга кўра никоҳ оиланинг асосини ташкил қилади. Қонун амалдаги (рўйхатдан ўтмаган ҳолда бирга яшаш) никоҳни тан олмайди. Фақат гражданлик ҳолати актлари идораларида рўйхатдан ўтган никоҳгина қонуний ҳисобланади. Никоҳ ёши 18 ёш қилиб белгиланган. Уни пасайтириш ҳоллари ҳам бўлиши

мумкин. Никоҳдан олдин ва ундан кейин ҳам совға сифатида олинган мулклар эр ва хотиннинг ўз мулклари ҳисобланади. Фақат никоҳ давомида биргаликда топилган мулк уларнинг умумий мулкидир. Никоҳ бекор қилинганда, меҳнатга лаёқатсиз бўлиб қолган тараф бир йилгача нафақа олишга ҳуқуқли. Меҳнат ҳ уқуқи. 1970 йилнинг 15 июлидаги Меҳнат қонунлари асосларига кўра, Ўзбекистонда 1971 йил 17 декабрда янги Меҳнат қонунлари кодекси қабул қилиниб, 1972 йил 1 майдан кучга киритилди. Кодекс 18 боб, 300-моддадан иборат муҳим масалалар, алоҳида бобларга ажратилган. ЎзССРнинг бу кодексида, ақлий меҳнат талаб қилувчи ҳамда малака талаб қилувчи ишларга 3 ой, баъзан 6 ойгача синов муддати белгиланди. Маъмурият ташаббуси билан ходимни ишдан бўшатаётган вақтда ФЗМК 7 кун ичида маъмурият фикри билан танишиб, ўз фикрини билдириши лозим. Шундан кейин фақат бир ой ичидагина маъмурият ходимни ишдан бўшатиши мумкин. Ушбу кодексда аёллар ва ўсмирлар меҳнатининг гарантиялари кенгайтирилди. Меҳнат низоларини кўриб чиқиш меҳнат низолари комиссиясида беш кунгача бўлган муддатда, Касаба уюшмаларининг фабрика, завод маҳаллий комитетлари (ФЗМК)да 7 кунгача, халқ судларида 10 кунгача қилиб белгиланган. Ер ҳуқуқи. 1968 йилнинг 13 декабрида Ер қонунлари Асослари қабул қилинди. Ана шу асосида 1970 йилнинг 25 сентябрида ЎзССРнинг Ер Кодекси ишлаб чиқилиб, қабул қилинди. Янги Кодекс кириш қисми, XI боб, 202-моддадан иборат эди. Унинг биринчи боби умумий қоидаларга бағишланган. Иккинчи бобида қишлоқ хўжалиги аҳамиятидаги ерлардан фойдаланиш бўйича ҳуқуқий масалалар ёритилган. Учинчи боби аҳоли пунктларининг ерлари, тўртинчиси саноат, транспорт ва бошқа корхоналарнинг ердан фойдаланиш тартиблари, бешинчи боб - давлат, ўрмон фондининг ҳуқуқий ҳолатига бағишланган. Сув ҳуқуқи . Ўзбекисгонда сувдан фойдаланишга катта аҳамият бериб келинди. 1941 йилнинг 24 мартида «ЎзССР қишлоқ хўжалигида сувдан фойдаланиш тўғрисида»ги олти бобдан иборат қонун қабул қилинди, 1972 йилнинг 9 июнидан Ўзбекистон ССРнинг Сув кодекси қабул қилиниб, 1972 йилнинг 1 октябрида кучга киритилди. У кириш қисм, беш бўлим, 29 боб, 136-моддадан иборат эди. Сув қонунчилигининг вазифаси – Ўзбекистонда сувдан фойдаланишни тартибга солиш, сув муҳофазаси, ирригация иншоотларини яхши ҳолатда тутишдир. Кодексга кўра, Сув - давлат мулки, фақат фойдаланишга берилиши мумкин. Ягона давлат сув фондининг турлари (классификацияси) белгиланди (5-модда). Республиканинг барча сувлари: ер ости ва ер усти сувларига, бундан ташқари ички ва ҳудудий

сувларга бўлинади. Буларнинг ҳуқуқий ҳолати бир-биридан фарқланади. IV бўлимда сувни режалаштириш, ҳисобга олиш ва қўриқлаш масалалари ёритилган. Жиноят ҳуқуқи - 1958 йилнинг 25 декабрида жиноят қонунлари Асослари қабул қилинган. Албатта, унинг ишлаб чиқилиши жиноят ҳуқуқининг ривожланишида янги бир даврни ташкил қилади. 1959-62 йилларда ишлаб чиқилиб, қабул қилинган Иттифоқчи республикаларнинг кодекслари ана шу асосларга тўла мувофиқ келади. Ўзбекистон ССР биринчи бўлиб ўзининг Жиноят кодексини 1959 йилнинг 21 майида ишлаб чиқди ва 1960 йил 1 январдан кучга киритди. Асосларда кўзда тутилган жуда кўп нормалар Жиноят кодексида аниқлаштирилган. Масалан: ЎзССР Жиноят кодексининг 10-моддасида 14-16 ёшгача қайси жиноятлар учун жавобгарлик белгилаш аниқ кўрсатиб берилган. Унга кўра, жиноят содир этган вақтда 16 ёшга тўлган шахслар жиноий жавобгарликка тортилади. Фақат одам ўлдириш, қасддан тан жароҳати етказиш, номусга тегиш, ўғрилик, талончилик учун 14 - 16 ёшдан жиноий жавобгарлик белгиланди, 18 ёшгача бўлган шахсларга нисбатан қандай жиноий жазоларнинг қўлланилиши мумкинлиги жазоларнинг оз ва кўп муддатлари аниқлаштирилган. Жиноят Кодексининг тизимига асос қилиб, жиноятнинг объекти олинган ва ана шу жиноий тажовуз объектига қараб тегишли бобларга ажратилган. Жиноят кодекси умумий қисм ва махсус қисмлардан иборатдир. Жумладан, унинг махсус қисми қуйидаги боблардан иборат: Биринчи боб - давлатга қарши қаратилган жиноятлар бўлиб, бу давлатга қарши қаратилган алоҳида хавфли жиноятлар, иккинчиси давлатга қарши қаратилган бошқа жиноятлар. Иккинчи боб - шахснинг ҳаёти, соғлиғи, озодлиги ва қадр-қимматига қарши қаратилган жиноятлар. Учинчи боб - мулкка қарши жиноятлар. Тўртинчи боб - гражданларнинг шахсий мулкига қарши жиноятлар. Бешинчи боб - гражданларнинг сиёсий ва меҳнат ҳуқуқларига қарши жиноятлар. Олтинчи боб - мансабдорлик жиноятлари Еттинчи боб - одил судловга қарши қаратилган жиноятлар. Саккизинчи боб - хўжалик жиноятлари. Тўқкизинчи боб - идора қилиш тартибга қарши қаратилган жиноятлар. Ўнинчи боб - жамоат тартиби ва жамоат хавфсизлигига қарши қаратилган жиноятлар. Ўн биринчи боб - ҳарбий жиноятлар.

Идора қилиш тартибига қарши ва бошқа соҳадаги бир қанча жиноят турлари ўз аҳамиятини йўқотганлиги сабабли Жиноят Кодексига 36 та янги модда ва у кучга киргандан сўнг қўшимча 22-модда киритилди. Шуни айтиш лозимки, ЎзССР Жиноят кодекси озодликдан маҳрум қилиш жазосини минимал 3 ойдан максимал 10 йилгача, алоҳида оғир жиноятлар учун 15 йилгача белгиланди. Бунда 18 ёшга тўлмаган шахсларга 10 йилдан ошиқ белгилаш мумкин эмас эди. Жиноят кодексининг ишлаб чиқарилиши билан жиноят ҳуқуқи нормаларини такомиллаштириш ишлари охирига етмади, балки ривожлантирилди. 3. ЎзССРнинг 1978 йилдаги Конституцияси бўйича давлат тузилиши ва ҳуқуқи Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи ривожланиши тарихида 1978 йилда қабул қилинган Конституция алоҳида аҳамият касб этади. Конституция Олий Совет сессиясида 1978 йил, 18 апрелда қабул қилинди. Унда Ўзбекистоннинг иқтисодий, сиёсий ва ижтимоий тизими, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари, давлат органларининг тузилиши принциплари уларнинг тизими ва ваколатлари давр талабига мослаштириб мустаҳкамланган. ЎзССРнинг Конституцияси кириш (муқаддима), XI бўлим, 21 боб 183- моддадан иборат эди. Бу Конституция 1937 йилги Конституциядан ўзининг муқаддимаси билан ажралиб туради унда республика босиб ўтган йўл, Конституцияга асос бўлган манбалар кўрсатилган. Ўзбекистоннинг бу Конституцияси қуйидаги хусусиятлари билан ажралиб туради: Биринчидан, ЎзССРнинг сиёсий, тизими, унинг жамиятнинг бошқаришдаги вазифалари, сиёсий тизим ривожланишининг асосий йўллари, социал ривожланиши йўллари Ўзбекистоннинг ташқи сиёсати асослари, меҳнаткашлар депутатлари Советлари ўрнига халқ депутатлари Советлари бўлганлиги; Иккинчидан, ошкоралик, қонунийлик, демократик централизм принципларининг давлат ва жамоат ташкилотларининг фаолияти унинг асосий принциплар қилиб белгиланганлиги ; Учинчидан, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари кенгайтирилган (меҳнат ва уй жой билан таъминлаш ҳуқуқи); Тўртинчидан, ҳар бир давлат органи ва мансабдор шахснинг топширилган вазифа юзасидан жавобгарлигининг оширилганлиги фуқароларни давлат ва жамоат ишига жалб қилишни кенгайтирилганлиги, уларнинг бир-бирлари олдидаги халқ ва давлат олдидаги маъсулиятининг

оширилганлиги ва Конституция мазмунидан келиб чиқиб, «Ўзбекистон ССР Олий Советига сайловлар ҳақида» (1978 й), «Ўзбекистон ССР Министрлар Совети ҳақида (1978 й) Ўзбекистон ССР Халқ депутатлари маҳаллий Советларга Сайловлар ҳақида (1959 й), Ўзбекистон ССР Халқ депутатлари область Совети ҳақида (1980 й), ҳ айвонот дунёсини муҳофаза қилиш ва фойдаланиш ҳақида қонунлар ва бошқа норматив ҳуқуқий актлар қабул қилинган. Ҳуқуқий ислоҳотни амалга ошириш Совет жамиятининг сиёсий тизимини тубдан қайта қуришнинг бир йўналиши, унинг ажралмас қисми эди. Жумладан, бу борадаги қонунлардан бири “Давлат корхонаси (Бирлашмаси) тўғрисида” ги қонундир. Мазкур қонун XI чақириқ Олий Советнинг VII сессиясида 1987 йилнинг 30 июнида қабул қилиниб, 1988 йил 1 январдан кучга киритилиб, кўп масалаларни янги тартибда ҳал қилди. Масалан, меҳнат жамоаларининг барча масалаларда ваколатлари кенгайтирилди. Корхонада хўжалик ҳисобини мустаҳкамлади. У 3 бўлим, 25- моддадан иборат бўлиб, унинг биринчи бўлими халқ хўжалигининг асосий бўғини сифатида корхона (бирлашма)нинг ҳуқуқ ва бурчлари, иккинчи бўлими корхона (бирлашма)ни бошқариш ва меҳнат коллективлари тўғриси- даги қоидалардан иборат эди. “Кооперация тўғрисида” ги қонун СССР Олий Советининг 1986 йилнинг 26 май қарори билан тасдиқланиб, 1 июлдан бошлаб кучга киритилган. 1 Қонун беш бўлим, 58-моддани ўз ичига олиб, ундан кооперация ва унинг мамлакат иқтисодида тутган ўрни, кооперативни мамлакат кооперация тизимида хўжалик механизмининг иқтисодий асослари, давлат ва кооперациянинг ўзаро муносабатлари, уларнинг айрим турлари ва хусусиятлари каби масалаларни ўз ичига олади. Қонунга кўра, кооперация фойдали фаолиятнинг муттасил ривожланиб борадиган илғор шакли эканлиги кўрсатилган. У фуқароларга ўз кучлари ва билимларини, истеъдодлари ва истакларини ҳамда ҳар бирининг қобилиятига мувофиқ унумли меҳнатга сарфлаш ва уларнинг меҳнатига қараб ҳақ олишида имкониятлар очиб бериши тўғрисида гапирилган. Янги қонунчилик Совет давлати ва ҳуқуқи тарихида биринчи марта конституциявий назорат қўмитасини тузишни мустаҳкамлади, яъни конституциявий назоратни вужудга келтирди. Бу органнинг ташкил қилиниши ва фаолияти махсус акт - Конституциявий назорат тўғрисидаги 1989 йил 23 декабрь қонуни билан тартибга солинди. Ана шундай қонунлардан яна бири, ЎзССРнинг ижара тўғрисидаги Низомидир. Мазкур 1 Ўзбекистон миллий давлатчилик назариясининг ҳуқуқий асослари. Т.: Фалсафа ва ҳуқуқ институти 3-китоб 2005. 75-бет

Низом Олий Совет Президиумининг 1989 йилнинг 29 декабридаги Фармони билан тасдиқланган ва 1990 йил 1 январда кучга киритилди. Низом икки бўлимга бўлинган 33 моддадан иборат бўлиб, унда ижара билан боғлиқ умумий масалалар, ички ижара, пудрат масалалари ва бошқалар ҳуқуқий тартибга солинган. Жумладан, қонунга кўра ижара-шартнома асосида ер, бошқа табиий ресурслар, корхоналар, бирлашмалар ва бошқа мулкларни шунингдек, хўжалик фаолияти ва ўзга фаолиятни мустақил равишда амалга ошириш учун ижарачига муддатли эгалик қилиш ва ундан фойдаланиш мақсадида топширишдир. Суд ислоҳотига кўра, бир неча қонунлар қабул қилинди. Буларга «СССР Иттифоқи ва Иттифокдош республикаларнинг суд тузилиши асослари» тўғрисидаги 1989 йил 13 ноябр қонуни, “Судьяларнинг мақоми тўғрисида»ги 1989 йилнинг 4 августдаги қонуни, “Судга ҳурматсизлик ҳақида»ги 1989 йилнинг 2 ноябрдаги қонунларини кўрсатиш мумкин. Асосларга биноан, суд тузилишига қуйидаги янгиликлар киритилган: 1. Район (шаҳар) халқ судлари (халқ судьялари), ана шу судлар ҳузуридаги маъмурий судларни тузиш ва улар зиммасига маьмурий ҳуқуқбузарликлар тўғрисидаги ишларни кўриб чиқишнинг юклатилиши. 2. Қонунда ўлим жазоси берилиши ёки 10 йилдан ошиқ муддатга озодликдан маҳрум қилиши назарда тутилган ишларни кенгайтирилган маслаҳатчилар коллегияси суди томонидан ҳал этилиши. 3. Гумон қилинган айбланувчи ва судланувчи шахс ҳимоя қилиниш ҳуқуқига эга эканлиги, уларнинг бу ҳуқуқи ушланган ёки қамоққа олинган ёки айбнома топширилган пайтдан бошлаб вужудга келиши. 4. Судьяларни 10 йил муддатга юқори, халқ депутатлари советлари томонидан сайланишлари. 5. Айбсизлик презумпцияларининг мустаҳкамлаб қўйилиши. 80 -йиллар ўрталарида Ўзбекистоннинг хўжалик ташкилотларида очилиб, тергов ва суд қилинган марказий матбуот эса, «ўзбеклар иши», «аср жинояти» деб чўқинтирган «Пахта ишлари» ва унинг атрофидаги туҳмат ҳамда иғвогарликлар собиқ СССР билан бирга тарих мулкига айланиб қолди. Ўзбекистон Республикаси ўзининг давлат мустақиллигига эришиши арафасидаёқ» собиқ шўролар суд, тергов органлари фаолиятидаги бу борадаги барча нуқсонлар фош этилди. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Олий судининг Пленуми, ҳукуматимиз раҳбарларининг ташаббуси билан ушбу ишларни ўрганиб чиқиб, 1990 йилнинг 20 июлида «Республика судлари томонидан пахта ва бошқа қишлоқ хўжалик маҳсулотларини тайёрлаш ва қайта ишлаш билан боғлиқ бўлган талон-торож қилиш, қўшиб ёзиш ва бошқа суиистеъмолликлар ҳақидаги ишларни кўриш амалиётида вужудга келган

баъзи масалалар тўғрисида» номли №4 сонли қарор қабул қилиб, унга биноан бу каби жиноятларнинг охирги зарурат сифатида содир этилганлигини, шунинг учун бу ҳаракатларда жиноят таркибининг йўқлигини исботлаб берди. 1991 йилнинг март ойигача процессуал қонунлар қўпол тарзда бузилиб, жавобгарликка тортилган 1207 раҳбар озод қилинди. Ноҳақ судланганлар оқланди, қонунсиз ишдан бўшатилганлар ишга тикланди, сабр- тоқатли, содда, меҳнаткаш, ишонувчан ўзбек халқининг номи ҳам Т.Гдлян ва Ивановларнинг тергов гуруҳи мудҳиш айбномаларидан озод бўлди. Шу йилларда СССРда яшаётган яширин иқтисодиёт (пора олиш, бериш, хўжалик жиноятлари ва бошқалар) кўрсатилганидек. 140 миллион сўм эмас, 100 миллиард сўмдан ошиқ эканлиги, СССР Бош Прокурори нутқида тан олинган эди. Бу нарса Марказий ҳукуматга мамлакатнинг сиёсий ва иқтисодий тизимидаги камчиликларни бўяб кўрсатиш, бунга иттифоқчи республикалар айбдор, «Мана биз жиноятчиликка қарши курашаяпмиз, тартибга олаяпмиз», деган фикрни туғдириб, жамоатчилик фикрини чалғитиш, Гдлян кабилар учун эса, ўзининг касбий маҳорати атрофида шов-шув кўтариш ва хизмат поғонасининг юқори босқичига қадам ташлаш учун керак эди. Шунинг учун ҳам, В.Илюхиннинг китобида кўрсатилганидек, Гдлян ва Иванов каби шахсларни тергов процессида йўл қўйган қонунбузарликлари оддий хатолар эмас, процессуал бандитизм», босқинчиликдан иборатдир. Аммо ўтказилган ислоҳотлар, кўрилган тадбирлар, қабул қилинган катта- кичик қонунлар ҳам, сиёсий, ижтимоий-иқтисодий инқирозни бошдан кечираётган собиқ советлар давлатини сақлаб қола олмади. Ушбу ўзгаришлар бошқа иттифоқчи республикалар қатори, Ўзбекистонга ҳам жорий этилган бўлса-да, улар самара бермади. Чунки, нураб бораётган давлатни бу чоралар билан олиб қолиш мумкин бўлмай қолди. Воқеаларнинг ҳал қилиш нуқтаси бўлиб 1991 йилнинг 17-24 августдаги воқеалари бўлди. ЎЗБЕКИСТОН СОВЕТ СОЦИАЛИСТИК РЕСПУБЛИКАСИНИНГ КОНСТИТУЦИЯСИ (АСОСИЙ Қ ОНУНИ . 1978 йил) Ўзбекистон Совет Социалистик Республикасининг Конституцияси (Асосий қонуни): (Ўн иккинчи чақириқ Ўзбекистон ССР Олий Советининг биринчи сессияси 1990 йил 24 ва 31 март, 20 июнь ва 1 ноябрдаги Ўзбекистон ССР қонунлари билан киритилган ўзгартиш ва қўшимчалар билан). ЎЗБЕКИСТОН ССРНИНГ МИЛЛИЙ ДАВЛАТ ВА МАЪМУРИЙ-

ТЕР Р ИТОРИАЛ ТУЗИЛИШИ . Ў збекистон Совет Социалистик Республикаси - суверен совет социалистик давлат и дир. Коммунистик жамиятни муваффа ққиятли қ уриш, мамлакатнинг и қ тисодий ва сиёсий бирлигини мустахкамлаш, хавфсизлиги ва мудофаасини таъминлаш ма қ садлари й ў лида Ў збекистон Совет Социалистик Республикаси миллатларнинг ў з такдирини ў зи эркин белгилаши натижасида, ихтиёрийлик ва тенг ҳ у қуқл илик асосида ягона к ў п миллатли ит т ифо қ давлати - Совет Социалистик Республикал а ри иттифо қ ига бирлаша ди . СССР Конституцияснинг 73 - моддасида кўрсатилган доирадан ташқарида Ўзбекистон ССР ўз территориясида давлат ҳокимиятини мустақил равищда амалга ошириши,Ў збекистон ССР ўз эрки билан СССР дан чиқиш ҳуқуқини ўзида сақлаб қолиши ва . Республика территорияси унинг розилигисиз ўзгартирилиши мумкин эмаслиги кўрсатиб ўтилган. Ў збекистон Совет Социалистик Республикаси таркибига Қ ора қ алпо ғ истон Автоном Совет Социалистик Республикаси кир г а н . Ўз бекистон ССРда: Андижон, Бухоро, Жиззах, Наманган, Самар қ анд, Сирдарё, Сурхондарё, Тошкент, Фар ғ она, Хоразм, Қ аш қ адарё областлари ва республикага б ў йсунувчи Тошкент ша ҳ ри киритилган. Ў збекистон ССРнинг ў з давлат ҳ окимияти ва бош қ аруви олий органлари ор қ али қуйидаги: 1) Республика Конституциясини қабул қилиши ва унга ўзгартиришлар киритиш; 2) Конституцияга риоя этилишини назорат қилиш ва Қорақалпоғистон АССР Конституциясининг Ўзбекистон ССР Конституциясига мувофиқ бўлишини таъминлаш; 3) Республика таркибида янги автоном республикалар тузиб, СССР Олий Советининг тасди ғ ига ҳ авола қилиш; 4) Ў збекистон ССР қо нунларини чи қ ариш; 5) давлат тартибини, гражданларнинг, ҳ у қ у қ лари ва эркинликларини му ҳ офаза этиш; 6) давлат ҳокимияти ва бош қ аруви республика ҳ амда ма ҳ аллий органларни ташкил этиш ва уларнинг фаолияти тартибини белгилаш; 7) ягона социал-и қ тисодий сиёсат юри ти ш, Ў збекистон ССР и қ тисодиётига ра ҳ барлик қ илиш; фан - техника тара ққ иётини ҳ амда табиий ресурслардан о қ илона фойдаланишни ва уларнинг му ҳ офаза этилиши тадбирларини таъминлаш; 8) Ў збекистон ССРни и қ тисодий ва социал ривожлантириш давлат планларини, давлат бюджетини ишлаб чи қ иш ва тасди қл аш ҳ амда уларнинг бажарилиши т ўғ рисидаги ҳисоботларни тасди қ лаш; Қ ора қ алпо ғ истон АССР давлат бюджетининг, областлар, Тошкент ша ҳ ри бюджетлар и ни н г ижро этилишига ра ҳ барлик қ илиш;

9) ССР Иттифо қ и қ онунларига биноан Ў збекистон ССР давлат бюджетига тушадиган даромадларни белгилаш; 10) Х ал қ хў жалигининг иттифо қ -республика ва республика б ў йсунувидаги тармо қ ларига, республикага б ў йсунувчи бирлашмалар ва корхоналарга ра ҳ барлик қилиш; 11) ердан, ер ости бойликларидан, ўрмонлардан, сувлардан фойдаланиш тартибини белгилаш; атроф муҳитни муҳофаза қилиш; 12) уй-жой ва коммунал хўжалигига, савдо ва умумий овқатланишга, аҳолига маиший хизмат кўрсатилишига, уй-жой қурилишига ҳамда шаҳарлар ва бошқа аҳоли пунктларининг ободончилигига, йўл қурилишига ва транспортга раҳбарлик қилиш; 13) Ў збекистон ССР халқ маорифига, маданий ва илмий ташкилотлари ҳамда муассасаларига, соғлиқни сақлашга, физкультура ва спортга, социал таъминотга раҳбарлик қилиш; тарих ва маданият ёдгорликларини муҳофаза қилиш; Ўзбекистон ССР судлари ҳукм этган гражданларини авф этиш ва гуноҳидан ўтиш; 14) Халқаро муносабатларда Республика номидан вакиллик қилиш, 15) республика аҳамиятига эга бўлган бошқа масалаларни ҳал этиш ҳуқуқлари берилган эди. ҚОРАҚАЛПОҒИСТОН АВТОНОМ СОВЕТ СОЦИАЛИСТИК РЕСПУБЛИКАСИ Қорақалпоғистон Автоном Совет Социалистик Республикаси - Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси таркибидаги совет социалистик давлати бўлиб, ССР Иттифоқи ва Ўзбекистон ССР ҳуқуқлари доирасига кирмайдиган ўз ихтиёридаги масалаларни мустақил ҳал этади. Қорақалпоғистон АССР СССР Конституциясига ва Ўзбекистон ССР Конституциясига мувофиқ бўлган ҳамда автоном республиканинг хусусиятларини ҳисобга олган ўз Конституциясига эга. Қорақалпоғистон АССР Ўзбекистон ССР ва ССР Иттифоқи ихтиёридаги масалаларни ҳал этишда Ўзбекистон ССР ва ССР Иттифоқининг тегишли давлат ҳокимияти ҳамда бошқаруви олий органлари орқали қатнашади. Қорақалпоғистон АССР ўз территориясида комплекс иқтисодий ва социал ривожланишни таъминлайди, шу территорияда ССР Иттифоқи ва Ўзбекистон ССР ваколатлари амалга оширилишига кўмаклашади, СССР ва Ўзбекистон ССР давлат ҳокимияти ҳамда бошқарувни олий органларининг қарорларини бажаради. Қорақалпоғистон АССР ўз ихтиёридаги масалалар юзасидан иттифоққа

ва республикага (Ўзбекистон ССРга) бўйсунувчи корхоналар, муассасалар ва ташкилотларнинг фаолиятини мувофиқлаштиради ҳамда назорат қилади. Қорақалпоғистон АССР территорияси унинг розилигисиз ўзгартирилиши мумкин эмас. Ўзбекистон ССР қонунлари Қорақалпоғистон АССР территориясида мажбурий бўлган. Қорақалпоғистон АССР қонуни Ўзбекистон ССР қонунидан фарқ қилган такдирда Ўзбекистон ССР қонунига амал қилган. ЎЗБЕКИСТОН ССР ХАЛҚ ДЕПУТАТЛАРИ СОВЕТЛАРИ ВА УЛАРНИ САЙЛАШ ТАРТИБИ . ХАЛҚ ДЕПУТАТЛАРИ СОВЕТЛАРИНИНГ СИСТЕМАСИ ВА ФАОЛИЯТИ ПРИНЦИПЛАРИ Халқ депутатлари Советлари - Ўзбекистон ССР Олий Совети, Қорақалпоғистон АССР Олий Совети, халқ депутатлари область, район, шаҳар, шаҳарлардаги район, посёлка, қишлоқ ва овул Советлари - давлат ҳокимияти органларининг ягона системасини ташкил этган ва халқ депутатлари Советларнинг ваколат муддати - 5 йил қилиб белгиланган. Х алқ депутатлари сайлови давлат ҳокимияти тегишли органлари ваколат муддати тугашидан камида тўрт ой илгари ўтказилиши мумкин бўлган.Шунингдек, р еспублика ва маҳаллий аҳамиятга молик энг муҳим масалалар Ўзбекистон ССР Олий Совети, Қорақалпоғистон АССР Олий Совети ва халқ депутатлари маҳаллий Советлари сессияларида ҳал қилинади ёки улар томонидан ялпи овозга қўйилган. Ўзбекистон ССР, Қорақалпоғистон АССР Олий Советлари ва халқ депутатлари маҳаллий Советлари тегишли Советларининг раисларини сайлаш ваколатига эга эди.Ў збекистон ССР Олий Совети, Қорақалпоғистон АССР Олий Совети ва шаҳар (районга бўйнсунувчи шаҳар), посёлка, қишлоқ овул Советларидан ташқари, халқ депутатларнинг маҳаллий Советлари ўз Президиумларига эга эди. Халқ депутатлари Советлари доимий комиссияларни тузади, ижро қилувчи ва бошқарувчи органларни, шунингдек ўзларига ҳисоб берувчи бошқа органларни тузади ва х алқ депутатлари Советлари сайлаб ёки тайинлаб қўядиган мансабдор шахслар ўз лавозимларини сурункасига икки муддатдан ортиқ эгаллай олмаганлар. Халқ депутатлари Советлари давлат назорати корхоналар, муассасалар ва ташкилотларда меҳнаткашларнинг жамоат назорати билан қўшиб олиб боришган халқ назорат органларини тузади. Халқ назорати органлари қонунларнинг, давлат программалари ва топшириқларининг бажарилишини текширади, давлат интизомининг бузилишига, маҳаллийчилик ишга маҳкамачилик манфаатларини кўзлаб ёндашиш ҳолларига, хўжасизлик ва исрофгарчилиқ сансалорлик ва бюрократизмга қарши кураш олиб боради, бошқа назорат органларнинг ишини

мувофиқлаштириб туради, давлат аппарати тузилишини ва ишини такомиллаштиришга ёрдам берган. Халқ депутатлари Советлари давлат, хўжалик ва ижтимоий- маданий қурилишнинг барча соҳаларига бевосита ҳамда ўзи тузадиган органлар орқали раҳбарлик қилади, миллатлараро муносабатларнинг ривожланиши ва уйғунлашувига ёрдам беради, қарорлар қабул қилади, уларнинг ижросини таъминлайди, қарорларнинг амалга оширилишини назорат қилган. Халқ депутатлари Советларининг фаолияти масалаларни коллектив бўлиб, эркин, амалий муҳокама қилиш ва ҳал этиш, ошкоралик ижро қилувчи ва бошқарувчи органларнинг, Совет тузадиган бошқа органларнинг Советларга ва аҳолига мунтазам ҳисоб бериб туриши, гражданларни уларнинг ишида қатнашишга кенг кўламда жалб этиш асосида кўрилади. Халқ депутатлари Советлари ва улар тузадиган органлар жамоатчилик фикрини ҳисобга олади, умумдавлат ва маҳаллий аҳамиятга молик энг муҳим масалаларни гражданларнинг муҳокамасига қўяди, ўз ишлари ва қабул қилинган қарорлар ҳақида гражданларни мунтазам хабардор этиб туради. Сайлов тизими. Барча халқ депутатлари Советларига депутатлар сайлови, сайлов округлари бўйича умумий, тенг ва тўппа-тўғри сайлов ҳуқуқи асосида, яширин овоз бериш йўли билан ўтказилган. Депутатлар сайлаш умумийдир: Ўзбекистон ССРнинг 18 ёшга тўлган гражданлари сайлаш ҳуқуқига эгадирлар. Ўзбекистон ССРнинг 21 ёшга тўлган граждани халқ депутати қилиб, Ўзбекистон ССРнинг 18 ёшга тўлган депутатлари маҳаллий Советининг депутати қилиб сайланиши мумкин бўлган. Суд томонидан муомалага лаёқатсиз деб топилган руҳий касалликка чалинган гражданлар, озодликдан маҳрум қилиш жойларида сақланаётган шахслар, шунингдек суд қарори билан мажбурий даволаш жойларига юборилган шахслар сайловда қатнашишлари мумкин бўлмаган. Ўзбекистон ССР граждани бир вақтнинг ўзида халқ депутатлари иккитадан ортиқ Советнинг депутати бўлиши мумкин бўлмаган. Ўзбекистон ССР Министрлар Совети, Қорақалпоғистон АССР Министрлар Совети, халқ депутатлари маҳаллий Советларининг ижроия комитетлари таркибига кирувчи кишилар, ана шу органларнинг раислардан ташкари, идораларнинг, маҳаллий Советлар ижроия комитетлари бўлимлари ва бошқармаларининг раҳбарлари, судьялар ва давлат ҳакамлари ўзларини тайинлаб ёки сайлаб қўядиган Советнинг депутатлари бўла олмаган. Депутатлар сайлаш тенгдир: ҳар бир сайловчи бир овозга эгадир, ҳамма сайловчилар сайловда тенг асосда иштирок этадилар. Депутатлар т ўғридан-тўғри сайланади: барча халқ депутатлари Советларига депутатларни гражданлар бевосита сайлайдилар.

Депутатлар сайлашда яширин овоз берилади: сайловчиларнинг ўз истакларини билдиришини назорат қилишга йўл қўйилмаган. Депутатликка номзодлар кўрсатиш ҳуқуқи меҳнат коллективларига, жамоат ташкилотлари, олий ўкув юртлари талабалари билан биргаликда ўкитувчилар ва хизматчилар коллективларига, истиқомат жойларида сайловчилар йиғилишларига ва ҳарбий қисмларда ҳарбий хизматчилар йиғилишларига берилган. Депутатликка номзодлар сони чекланмайди. Сайловолди йиғилишининг ҳар бир қатнашчиси муҳокама қилиш учун ҳар қандай номзодни, шу жумладан, ўз номзодини ҳам таклиф қилиши мумкин бўлган. Сайлов бюллетенига исталганча номзод киритилиши мумкин. Сайловга тайёргарлик давомида округ сайловчилари вакилларининг конференциялари ўтказилиши мумкин. Бу конференциялар депутатликка номзодларни рўйхатга олиш учун тегишли сайлов комиссияларига такдим этади. Халқ депутатлари Советларига сайловга тайёргарлик кўриш ва уни ўтказиш билан боғлиқ харажатлар давлат ҳисобидан бўлган. Халқ депутатлари Советларига депутатлар сайлаш сайлов округлари бўйича ў тказилади. Сайловга тайёргарлик очиқ ва ошкора амалга оширилган. Халқ депутатлари Советларига сайлов ўтказишни меҳнат коллективлари, жамоат ташкилотлари, олий ўқув юртлари студентлари билан биргаликда ўқитувчилар ва хизматчилар коллективларининг, истиқомат жойларидаги сайловчилар йиғилишлари ва ҳарбий қисмлардаги ҳарбий хизматчилар йиғилишларининг вакилларидан ҳамда аҳолининг ижтимоий ташаббускор органлари вакилларидан тузиладиган сайлов комиссиялари таъминлаганлар. Депутатлар халқ депутатлари Советларида халқнинг мухтор вакиллари ҳисобланиб, улар Советларнинг ишида қатнашиб давлат хўжалик ва социал-маданий қурилиш масалаларини ҳал этганлар. Советларнинг қарорларини амалга оширишни ташкил қиладилар, давлат органларининг, корхоналар, муассасалар ва ташкилотларнинг иши устидан назорат қилганлар. Депутат ўз фаолиятида умумдавлат манфаатларига амал қилади, сайлов округи аҳолисининг талаб - эҳтиёжларини ҳисобга олади, сайловчиларнинг талабларини амалга оширишга эришган. Депутат тегишли давлат органлари ва мансабдор шахсларга сўров билан мурожаат қилиш ҳуқуқига эгадир, улар сўровга Совет сессиясида жавоб беришлари шарт. Депутат барча давлат ва жамоат органларига, корхоналар, муассасалар, ташкилотларга депутатлик фаолияти масалалари юзасидан мурожаат қилишга ва ўзи қўйган масалаларни кўриб чиқишда иштирок этишга ҳақлидир. Тегишли давлат ва жамоат органларининг, корхоналар, муассасалар, ташкилотларнинг раҳбарлари депутатни дарҳол

қабул қилишга ва унинг таклифларини белгиланган муддатларда кўриб чиқишга мажбурдирлар (99-модда). Депутатга ўз ҳуқуқлари ва вазифаларини ҳеч монеликсиз ва самарали амалга ошириш учун шарт - шароит таъминлаб берилади. Депутатларнинг дахлсизлиги, шунингдек депутатлик фаолиятининг бошқа кафолатлари депутатлар мақоми тўғрисидаги қонунда ҳамда ССР Иттифоқи ва Ўзбекистон ССР қонунларида, Қорақалпоғистон АССРда эса Қорақалпоғистон АССР қонунларида ҳам белгиланган. Депутат ўз иши ва Советининг иши тўғрисида сайловчилар олдида, шунингдек уни депутатликка номзод кўрсатган коллективлар ва жамоат ташкилотлари олдида ҳисоб бериб туриши шарт ҳисобланган. Сайловчиларнинг ишончини оқламаган депутат сайловчилар кўпчилигининг қарори билан қонунда белгиланган тартибда исталган вақтда чақириб олиниши мумкин бўлган. ЎЗБЕКИСТОН ССР ДАВЛАТ Ҳ ОКИМИЯТИ ВА БОШ Қ АРУВИНИНГ ОЛИЙ ОРГАНЛАРИ Ўзбекистон ССР давлат ҳ окимиятининг олий органи доимий ишлайдиган Ўзбекистон ССР Олий Совети б ў либ, у ў з фаолиятида қонун чи қ ариш ва назорат қилиш вазифаларини амалга оширади. Олий Совети Ўзбекистон ССР ихтиёрига берилган ҳар қандай масалани қараб чиқиш учун қабул қилиш ва ҳал этишга ҳақли бўлиб, у қуйидаги бир қатор ваколатларга эга бўлган: 1) Ўзбекистон ССР Конституциясини қабул қилади ва унга ўзгартишлар киритган; Республика ихтиёрига берилган миллий-давлат тузилиши масалаларига доир қарорларни қабул қилган. 2) СССР сиёсатининг асосий йўналишларига мувофиқ Ўзбекистон ССР ички ва ташқи сиёсатининг асосий йўналишларини ва маъмурий- территориал тузилиши масалаларини ҳал этиш тартиби белгилаган. 3) Ўзбекистон ССР халқ депутатлари сайловини тайинлайди ҳамда халқ депутатлари сайловини ўтказувчи Марказий сайлов комиссиясининг таркибини тасдиқлаган ҳамда халқ депутатлари маҳаллий Советларига сайловни ва район (шаҳар) халқ судларининг халқ маслаҳатчилари сайловини тайинлаган; 4) Ўзбекистон ССР Олий Советининг Раисини ва Олий Совет Раисининг ўринбосарини сайлаган ва Ўзбекистон ССР Президентининг

тақдимига биноан, Вице - Президентининг, Вазирлар Махкамаси Раиси биринчи ўринбосари ва ўринбосарларининг тайинланишини, Вазирлар Маҳкамаси таркибини ҳамда унга киритиладиган ўзгаришларни, Ўзбекистон ССР Президентининг Ўзбекистон ССР министрликларини ва давлат комитетларини тузиш ҳамда тугатиш қарорларини тасдиқлаган ҳамда Ўзбекистон ССР Президентининг СССР Бош прокурори билан келишилган тақдимига мувофиқ, Ўзбекистон ССР Прокурорини ва унинг ўринбосарларини тайинлаган. 5) Ўзбекистон ССР Халқ назорати комитетининг раисини, Республика Олий судини, шунингдек областлар ва Тошкент шаҳар судларнинг судьяларини сайлаган, Ўзбекистон ССР Бош давлат ҳакамини, Табиатни муҳофаза қилиш давлат комитетининг раисини тайинлаган; 10) Ўзбекистон ССР Олий Совети Раисининг тақдимига биноан Конституцион назорат комитетини сайлаган, шунингдек, ўзи тузадиган ёки сайлайдиган органларнинг, шунингдек ўзи тайинлайдиган ёки сайлайдиган мансабдор шахсларнинг ҳисоботларини мунтазам тинглаб боради; 11) бутун Ўзбекистон ССР территориясида Ўзбекистон ССР ихтиёрига берилган масалалар қонун йўли билан бир хилда тартибга солинишини таъминлаган; 13) гражданларнинг конституцион ҳуқуқлари, эркинликлари ва бурчлари амалга оширилишини, мулкчилик муносабатларини, халқ хўжалиги ва социал-маданий қурилишни бошқаришни ташкил этишни, бюджет-молия системасини, меҳнатга ҳақ тўлаш ва нарх белгилаш, солиқ солишни, атроф-муҳитни муҳофаза қилишни ва табиий ресурслардан фойдаланишни, шунингдек бошқа муносабатларни Ўзбекистон ССР ҳуқуқи доирасида қонун йўли билан тартибга солиб турган; 14) Ўзбекистон ССРнинг халқаро шартномаларини ратификация ва денонсация қилган ва Республика давлат мукофотларини таъсис этган. Ўзбекистон ССР Олий Совети Олий Совети Раиси томонидан навбатдаги сессияларга бир йил д а камида уч марта ча қ ирилади . Навбатдан ташқари сессиялар Ўзбекистон ССР Олий Совети Раиси томонидан ўз ташаббуси билан ёки Ўзбекистон ССР Президентининг, Қорақалпоғистон АССР давлат ҳокимияти олий органининг ёки Ўзбекистон ССР халқ депутатларининг камида учдан бир қисмининг таклифига биноан чақирилади. Ўзбекистон ССР Олий Советининг сайловдан кейинги биринчи мажлисини Республика Олий Советининг Раиси сайлангунга қадар Ўзбекистон ССР халқ депутатлари сайловини ўтказувчи Марказий сайлов комиссиясининг Раиси очади, мажлисларни олиб боришнинг шундан кейинги тартиби Олий Совет томонидан белгиланган.

Ўзбекистон ССР Олий Советининг сессияси Олий Совет мажлисларидан, шунингдек, ана шу мажлислар ўртасидаги даврда ўтказиладиган Ўзбекистон ССР Олий Совети комитетларининг ва комиссияларининг мажлисларидан иборатдир. Сессия Ўзбекистон ССР Олий Советининг мажлисида очилади ва ёпилади. Олий Совет биринчи мажлисга сайловдан кейин икки ойдан кечиктирмай олдинги чақириқ Ўзбекистон ССР Олий Советининг Раиси томонидан чақирилади. Ваколат муддати тугагач, Республика Олий Совети янги чақириқ Ўзбекистон ССР Олий Совети иш бошлагунга қадар ўз ваколатини сақлаб қолади. Ўзбекистон ССР Олий Советида қонун лойиҳаларини таклиф этиш ҳуқуқига Ўзбекистон ССР халқ депутатлари, Ўзбекистон ССР Олий Советининг Раиси, Ўзбекистон ССР Олий Советининг комитетлари ва комиссиялари, Ўзбекистон ССР Президенти, Ўзбекистон ССР Конституциявий назорат комитети, Қорақалпоғистон АССР номидан унинг давлат ҳокимиятининг олий органи, Ўзбекистон ССР Халқ назорати комитети, Ўзбекистон ССР Олий суди, Ўзбекистон ССР Прокурори, Ўзбекистон ССРнинг Бош давлат ҳаками, Ўзбекистон ССР Табиатни муҳофаза қилиш давлат комитетининг раиси эга. Жамоат ташкилотлари номидан уларнинг республика органлари ва Ўзбекистон ССР Фанлар академияси ҳам қонун лойиҳаларини таклиф этиш ҳуқуқига эга. Ўзбекистон ССР Олий Совет қараб чиқиши учун киритилган қонунларнинг лойиҳалари ва бошқа масалалар унинг мажлисларида муҳокама этилади. Зарур ҳолларда қонун лойиҳаси ёки тегишли масала дастлабки суратда ёхуд қўшимча тарзда қараб чиқиш учун Мандат комиссиясига, бир ёки бир неча комитетларга топширилиши мумкин бўлган. Агар Ўзбекистон ССР қонунларини, Ўзбекистон ССР Олий Советининг қарорлари ва бошқа ҳужжатларини ёқлаб Ўзбекистон ССР халқ депутатлари умумий сонининг кўпчилиги овоз берган бўлса, улар қабул қилинган, деб ҳисобланади. Қонунларнинг лойиҳалари ҳамда давлат ҳаётига тааллуқли бошқа муҳим масалалар Ўзбекистон ССР Олий Советининг ташаббуси билан ёки Қорақалпоғистон АССР давлат ҳокимияти олий органи орқали киритилган таклиф асосида Ўзбекистон ССР Олий Совети томонидан қабул қилинган қарор билан халқ муҳокамасига қўйилиши мумкин бўлган. Ўзбекистон ССР Олий Советининг ишини ташкил этиш учун Ўзбекистон ССР Олий Советининг Раиси бошчилигида Ўзбекистон ССР Олий Советининг Президиуми тузилади. Ўзбекистон ССР Олий Совети Президиуми ҳайьатига Ўзбекистон ССР Олий Советининг Раиси, Ўзбекистон ССР Олий Совети Раисининг ўринбосари, Ўзбекистон ССР Олий

Совети Раисининг ўринбосари - Қорақалпоғистон АССР Олий Советининг Раиси, Ўзбекистон ССР Олий Совети доимий комиссияларининг раислари кирган. Ўзбекистон ССР Олий Советининг Раиси Ўзбекистон ССР Олий Совети томонидан Ўзбекистон ССР халқ депутатлари орасидан беш йил муддатга ва кўпи билан сурункасига икки муддатга яширин овоз бериш йўли билан сайланади. У исталган ва қ тда Ўзбекистон ССР Олий Совети томонидан яширин овоз бериш й ў ли билан ча қ ириб олиниши мумкин. Ўзбекистон ССР Олий Советининг Раиси Ўзбекистон ССР Олий Советига ҳисоб бериб туради. Ўзбекистон ССР Олий Советининг Раиси Ўзбекистон ССР Олий Советининг сессияларини чақириш ҳақида қарорлар, бошқа масалалар юзасидан эса – фармойишлар чиқаради. Ўзбекистон ССР Олий Совети қонун лойиҳаси тайёрлаш ишларини юритиш, Ўзбекистон ССР Олий Совети ихтиёридаги масалаларни дастлабки тарзда кўриб чиқиш ва тайёрлаш учун, шунингдек Ўзбекистон ССР қонунлари ва Ўзбекистон ССР Олий Советининг бошқа қарорларини амалга оширишга ёрдам бериш, давлат органлари ва ташкилотлари фаолиятини назорат қилиш учун депутатлар орасидан доимий комиссиялар сайлайди. Ўзбекистон ССР Олий Совети, ўзи зарур деб топган ҳолларда ҳар қандай масала хусусида тергов, ревизия комиссиялари ва бошқа комиссияларни тузади. Ўзбекистон ССР қонунлари ва "Ўзбекистон ССР Олий Советининг бошқа қарорлари қоида тариқасида ушбу қонунлар ва қарорларнинг лойиҳалари Ўзбекистон ССР Олий Советининг тегишли доимий комиссияларида дастлабки тарзда муҳ,окама этилгандан кейин қабул қилинади. Мансабдор шахсларни тайинлаш, сайлаш ва тасдиқлаш, Ҳукумат томонидан тайёрланган республикани иқтисодий ва социал ривожлантириш планларини, энг муҳим республика программаларини, Ўзбекистон ССР давлат бюджетини, шунингдек тасдикланган план, бюджет ва комплекс программаларини ўзгартириш тўғрисидаги таклифлар Ўзбекистон ССР Олий Советига тегишли комитетларнинг хулосалари мавжуд бўлганда тасдиқланади. Барча давлат ва жамоат органлари, ташкилотлар ва мансабдор шахслар Ўзбекистон ССР Олий Совети комиссияларининг талабларини бажаришлари, уларга зарур бўлган материаллар ва ҳужжатларни беришлари шарт. Мандат комиссиясининг ва комитетларнинг тавсияномаларини давлат ва жамоат органлари, муассасалар ва ташкилотлар албатта кўриб чиқишлари керак. Кўриб чиқиш натижалари ва қабул қилинган чоралар ҳақида комиссияларга улар белгилаган муддатда хабар берилиши лозим.

Ўзбекистон ССР халқ депутати Ўзбекистон ССР Олий Советининг сессияларида Ўзбекистон ССР Президентига, Ўзбекистон ССР Олий Советининг Раисига, Ўзбекистон ССР Министрлар Советига, Ўзбекистон ССР министрларига, Ўзбекистон ССР Олий Совети тузадиган ёки сайлайдиган бошқа органларнинг раҳбарларига, шунингдек Ўзбекистон ССР территориясида жойлашган умумиттифоқ қарамоғидаги ишлаб чиқариш бирлашмалари, корхоналар ва ташкилотларнинг раҳбарларига Ўзбекистон ССР ихтиёридаги масалалар юзасидан сўров билан мурожаат қилиш ҳуқуқига эга. Сўров билан қайси орган ёки мансабдор шахсга мурожаат қилинган бўлса, ўша орган ёки мансабдор шахс уч кунлик муддатдан кечиктирмай Ўзбекистон ССР Олий Советининг ушбу сессиясида оғзаки ёки ёзма жавоб қайтаришга мажбур. Ўзбекистон ССР халқ депутатлари Ўзбекистон ССР Олий Советида, унинг комиссияларида, шунингдек аҳоли орасида депутатлик фаолиятини амалга ошириш учун зарур бўлган муддатда хизмат ёки ишлаб чиқариш вазифаларини бажаришдан озод бўлиш ҳуқуқига эга. Ўзбекистон ССР халқ депутати Ўзбекистон ССР Олий Советининг розилигисиз, унинг сессиялари орасидаги даврда эса - Ўзбекистон ССР Олий Совети Президиумининг розилигисиз жиноий жавобгарликка тортилиши, қамоққа олиниши ёки суд йули билан бериладиган маъмурий жазога тортилиши мумкин эмас. Ўзбекистон ССР Конституцион назорат комитети Ўзбекистон ССР Олий Совети томонидан комитетнинг Раиси, Раис ўринбосари ва Қорақалпоғистон АССР вакилини қўшиб ҳисоблаганда 9 аъзодан иборат бўлиб сиёсат ва ҳуқуқ соҳасининг мутахассисларидан сайланади. Ўзбекистон ССР Конституцион назорат комитетига сайланган шахсларнииг ваколат муддати - ўн йил қилиб белгиланган. Ўзбекистон ССР Конституцион назорат комитетига сайланган шахслар бир вақтнинг ўзида ҳужжатлари Комитет томонидан назорат қилинадиган органлар таркибига кира олмайдилар. Ўзбекистон ССР Конституцион назорат комитетига сайланган шахслар ўз вазифаларини бажариш чоғида мустақилдирлар ва фақат Ўзбекистон ССР Конституциясига бўйсунадилар. Ўзбекистон ССР Президенти Ўзбекистон ССР Конституцияси ва Ўзбекистон ССР қонунлари асосида ҳамда уларни ижро этиш юзасидан республиканинг бутун территориясида мажбурий кучга эга бўлган фармонлар, қарорлар ва фармойишлар чиқаради. Ўзбекистон ССР Президенти дахлсизлик ҳуқуқига эга ва у Ўзбекистон ССР Конституциясини ҳамда Ўзбекистон ССР қонунларини бузган такдирда Ўзбекистон ССР Олий Совети томонидангина лавозимидан туширилиши мумкин. Бундай қарор Ўзбекистон ССР Олий Советининг ташаббусига биноан Ўзбекистон ССР Конституцион Комитетининг хулосаси Ўзбекистон ССР халқ депутатлари

умумий сонининг учдан икки қисми овоз бериб қабул қилган. Ўзбекистон ССР Олий Советининг қарори билангина рад этилиши мумкин. Ўзбекистон ССР Конституцион назорат комитетини ташкил этиш ва унинг фаолият тартиби Ўзбекистон ССРда конституцион назорат тўғрисидаги қонун билан белгиланади. Ўзбекистон ССР Президенти лавозимига 35 ёшдан кичик б ў лмаган ва 65 ёшдан катта б ў лмаган Ўзбекистон ССР граждани сайланиши мумкин. Бир кишининг ў зи икки муддатдан орти қ Ўзбекистон ССР Президенти б ў лиши мумкин эмас. Ўзбекистон ССР Президенти Ўзбекистон ССР гражданлар томонидан умумий, тенг ва тўғридан-тўғри сайлов ҳуқуқи асосида яширин овоз бериш йули билан беш йил муддатга сайланади. Ўзбекистон ССР Президенти лавозимига номзодлар сони чекланмайди. Ўзбекистон ССР Президенти сайловида сайловчиларнинг камида эллик фоизи қатнашган такдирда сайлов ҳақиқий деб ҳисобланади. Умуман Ўзбекистон ССР буйича овоз беришда қатнашган сайловчилар овозларининг ярмидан кўпини олган номзод сайланган ҳисобланади. Ўзбекистон ССР Президенти лавозимини ижро этишга киришган чоғида Ўзбекистон ССР Олий Советининг мажлисида қасамёд қилган. Агар Ўзбекистон ССР Президенти муайян сабабларга кўра ўз вазифаларини бажаришини давом эттира олмаса, Ўзбекистон ССР янги Президенти сайлови уч ойлик муддат ичида ўтказилиши керак. Бу даврда Президентнинг вазифалари Вице – президент зиммасига, бунинг имкони бўлмаган тақдирда Ўзбекистон ССР Олий Советининг Раиси зиммасига юкланган. ХАЛҚ ДЕПУТАТЛАРИ МАҲАЛЛИЙ СОВЕТЛАРИ Областлар, районлар, шаҳарлар, шаҳарлардаги районлар, посёлкаларда, қ ишлоқлар ва овулларда давлат ҳокимияти органлари уларнинг халқ депутатлари Советларидир. Халқ депутатлари маҳаллий Советлари маҳаллий аҳамиятга молик ҳамма масалалари умумдавлат манфаатларига ва шу Совет территориясида истиқомат қилувчи гражданларнинг манфаатларига асосланиб ҳал қиладилар, юқори давлат органларининг қарорларини амалга оширадилар, қуйи халқ депутатлари Советлари фаолиятига раҳбарлик қиладилар, республика ва умумиттифоқ аҳамиятига молик масалаларни муҳокама қилишда қатнашганлар, шу масалалар юзасидан ўз таклифларини киритганлар. Халқ депутатлари маҳаллий Советлари ўз территориясида давлат, хўжалик ва социал- маданий қурилишга раҳбарлик қиладилар, иқтисодий ва социал ривожлантириш планлари, маҳаллий бюджетни ҳамда уларнинг бажарилиши тўғрисидаги ҳисоботларни тасдиқлайдилар; ўзларига

бўйсунувчи давлат органлари, корхоналар, муассасалар ва ташкилотларга раҳбарлик қиладилар; қонунларга риоя этилишини, давлат ва жамоат тартиби, гражданларнинг ҳуқуқлари муҳофаза қилинишини таьминлайдилар; мамлакатнинг мудофаа қобилиятини мустаҳкамлашга ёрдам берадилар. Халқ депутатлари маҳаллий Советлари ўз территориясидаги комплекс иқтисодий ва социал ривожланишини ўз ваколатлари доирасида таъминлайдилар; шу территорияда жойлашган ва юқори идораларига бўйсунадиган корхоналар, муассасалар ва ташкилотларнинг, қонунларга риоя этиши устидан назорат қиладилар; уларнинг ердан, сувдан фойдаланиш, табиатни муҳофаза қилиш, қурилиш, меҳнат ресурсларидан фойдаланиш, халқ истеъмол молларини ишлаб чиқариш, аҳолига социал-маданий, маиший ва бошқа турдаги хизмат кўрсатиш соҳасидаги фаолиятни мувофиқлаштириб турадилар ва назорат қилганлар. Халқ депутатлари маҳаллий Советлари ССР Иттифоқи, Ўзбекистон ССР қонунларида, Қорақалпоғистон АССРда эса Қорақалпоғистон АССР қонунларида ҳам берилган ваколатлар доирасида қарорлар қабул қиладилар. Маҳаллий Советларнинг қарорларини шу Совет территориясида жойлашган барча корхоналар, муассасалар ва ташкилотлар, шунингдек; мансабдор шахслар ва гражданлар бажаришлари шарт бўлган. Халқ депутатлари маҳаллий Советларининг сессиялари йилида камида т ў рт марта ча қ ирилади . Халқ депутатлари маҳаллий Советлари ССР Иттифоқи, Ўзбекистон ССР қонунлари билан, Қорақалпоғистон АССРда эса Қорақалпоғистон АССР қонунлари билан ҳам ўз ихтиёрларига берилган барча масалаларни сессияларда кўриб чиқиш ва ҳал қилишга ҳаклидирлар. Фақат Советлар сессияларида кўриладиган ва ҳал қилинадиган масалалар рўйхати халқ депутатлари маҳаллий Советлари тўғрисидаги қонунлар билан белгиланади. Халқ депутатлари маҳаллий Советлари маҳаллий Советлар ихтиёрига берилган масалаларни дастлабки тартибда кўриб чиқиш ва тайёрлаш учун, шунингдек Советларнинг қарорлари амалга оширилишига кўмаклашиш, давлат органларининг, корхоналар, муассасалар ва ташкилотларнинг фаолиятини назорат қилиш учун депутатлар орасидан доимий комиссияларни сайлайдилар. Маҳаллий Советлар доимий комиссияларнинг тавсиялари тегишли давлат ва жамоат органлари, корхоналар, муассасалар ва ташкилотлар томонидан кўриб чиқилиши шарт. Кўриб чиқилган натижалари тўғрисида ёки кўрилган тадбирлар ҳақида белгиланган муддатда комиссияларга хабар қилиниши керак бўлган. Халқ депутатларининг ю қ ори маҳаллий Советлари қуйи Советларнинг фаолиятига раҳбарлик қиладилар. Юқори маҳаллий Советлар халқ депутатлари қуйи Советларининг ҳамда уларнинг ижроия комитетларининг ҳужжатлари

қонунга мувофиқ келмаган такдирда шу ҳужжатларни бекор қилиш ҳуқуқига эга бўлганлар. Халқ депутатлари маҳаллий Советлари давлат ва жамоат ишларни бошқаришга гражданларни кенг кўламда жалб этадилар; ўз фаолиятларини жамоат ташкилотлари ва меҳнат коллективлари билан маҳкам боғлаб олиб борадилар; энг муҳим масалаларни меҳнаткашлар муҳокамасига қўядилар; гражданларни доимий комиссиялар, ижроия комитетлари ишига ва Советларга ҳисоб берувчи бошқа органлар ишига жалб қиладилар; маҳаллий кўнгилли жамиятлар ишини йўлга солиб турадилар ва аҳолининг ижтимоий ташаббускорлигини ривожлантирганлар. Халқ депутатлари область, район, шаҳар ва шаҳарлардаги район Советларининг ишини Советларнинг раислари бошчилик қиладиган президиумлар, шаҳарлар (районларга бўйсунувчи шаҳарлар), посёлкалар, қишлоқлар ва овул Советларининг ишини эса ана шу Советларнинг раислари ташкил этадилар. Президиумларнинг, халқ депутатлари шаҳар (районга бўйсунувчи шаҳарлар), посёлка, қишлоқ ва овул Советлари раисларининг ваколатлари ва фаолият тартиби ССР Иттифоқи ва Ўзбекистон ССР қонунлари билан, Қорақалпоғистон АССРда эса - шунингдек Қорақалпоғистон АССР қонунлари билан белгиланади. Совет ва унинг ижроия комитет и ишини уюштиришни таъминлаш учун ягона аппарат ташкил этилади. Аппаратнинг тузилиши ва штатлари Совет томонидан белгиланади. Халқ депутатлари маҳаллий Советлари томонидан сайланадиган ижроия комитетлари маҳаллий Советларининг ижроия ва бошқарув органлари б ў лади. Улар тегишли территорияда қо нунларни, Президентнинг фармонлари, қ арорлари ва фармойишларини, тегишли Советлар, шунингдек ю қо ри турувчи Советлар ҳ амда уларнинг ижроия ва бошқарув органларининг қ арорларини р ў ёбга чи қ арадилар. Халқ депутатлари Совети ижроия комитетларининг раислари лавозимига кўра халқ депутатлари тегишли область, Тошкент шаҳар ва район Совети раисининг ўринбосарлари бўладилар. Халқ депутатлари область Советлари, Тошкент шаҳар Совети ижроия комитетининг раиси Ўзбекистон ССР Президентининг Совет раиси билан келишилган тавсиясига кўра тегишли Советнинг сессиясида тайинланади. Халқ депутатлари шаҳар (район ва областга бўйсунувчи шаҳар, область марказлари бўлган шаҳарлардан ташқари), посёлка, қишлоқ ва овул Советларининг тегишли халқ депутатлари Советлари томонидан сайланадиган раислари ушбу территорияда ҳам ижроия, ҳам бошқарув ҳокимиятларини бир ўзлари амалга оширадилар. Халқ депутатлари Совети ижроия комитетининг раиси лавозимига тайинлаш чоғида муқобил номзодлар

ҳам кўрсатилиши мумкин. Маҳаллий Советларнинг ижроия комитетлари ҳам ўзларини сайлаган Советга, ҳам юқори ижроия ва бошқарув органига, шунингдек Ўзбекистон ССР Президентига бевосита ҳисоб беради. ОДИЛ СУДЛОВ, Ҳ АКАМЛИК ВА ПРОКУРОР НАЗОРАТИ Ўзбекистон ССРда одил судловни фақат суд амалга оширади. Ўзбекистон ССР судлари: Ўзбекистон ССР Олий суди, Қорақалпоғистон АССР Олий суди, область судлари, Тошкент шаҳар суди, район (шаҳар) халқ судларидир. Ўзбекистон ССРдаги судларни ташкил этиш ва уларнинг фаолият таркиби СССР ва Ўзбекистон ССР қонунлари билан белгиланади. Ўзбекистон ССРда ҳамма судлар судьяларни ва халқ маслаҳатчиларини сайлаш асосида тузилади. Район(шаҳар) халқ судларининг халқ судьялари халқ депутатлари тегишли юқори Советлари томонидан сайланади. Ўзбекистон ССР Олий судининг судьялари, область судларининг судьялари ва Тошкент ша ҳ ар судининг судьялари Ўзбекистон ССР Олий Совети томонидан сайланади. Барча судларнинг судьялари ўн йил муддатга сайланади. Барча судларнинг халқ маслаҳатчилари беш йил муддатга сайланган. Судьялар ва халқ маслаҳатчилари ўзларини сайлаган органлар ёки сайловчилар олдида жавобгар ҳисобланиб, улар ҳузурида ҳисоб берганлар ва шу органлар ёки сайловчилар томонидан қонунда белгиланган тартибда чақириб олинишлари мумкин бўлган. Ўзбекистон ССР Олий суди Ўзбекистон ССРнинг олий суд органидир ва Ўзбекистон ССР судларининг судлов фаолияти устидан қонунда белгиланган доирада назоратни амалга оширган. Ўзбекистон ССР Олий суди раисдан, унинг ўринбосарлари, аъзолари ва халқ маслаҳатчиларидан иборат бўлган. Ҳамма судларда гражданлик ва жиноий ишлар коллегиал тарзда кўрилган: биринчи инстанция судида - халқ маслаҳатчилари иштирокида кўрилган. Халқ маслаҳатчилари одил судловни амалга оширишда судьянинг ҳамма ҳуқуқларидан фойдаланганлар. Судьялар ва халқ маслаҳатчилари мустақилдирлар ва фақат қонунга бўйсунганлар. Судьялар ва халқ маслаҳатчиларининг ўз ҳуқуқлари ва бурчларини монеликсиз ва самарали амалга оширишлари учун шароит таъминланган. Судьялар ва халқ маслаҳатчиларининг одил судловни амалга ошириш йўлидаги фаолиятига ҳар қандай йўсинда аралашишига йўл қўйилмайди ва бундай аралашув қонунга мувофиқ жазоланган. Судьялар ва халқ маслаҳатчиларининг дахлсизлигини, шунингдек, улар мустақиллигининг бошқа кафолатлари СССРда судьяларнинг мақоми

тўғрисидаги қонун билан ССР Иттифоқи ҳамда Ўзбекистон ССРнинг бошқа қонун ҳужжатлари билан белгилаб қўйилган. Ўзбекистон ССРда одил судлов гражданларнинг қонун ва суд олдидаги тенглиги асосида амалга оширил ган . Ҳамма судларда ишлар очиқ кўрилади. Ишларни суднинг, ёпиқ мажлисида тинглашга қонунда белгилаган ҳоллардагина йўл қўйилади, бунда судловнинг ҳамма қоидаларига риоя этилган. Айбланувчига ўзини ҳимоя қилиш ҳуқуқи таъминланади. Ўзбекистон ССРда судлов ўзбек тилида, қорақалпоқ тилида ёки ўша жойдаги кўпчилик аҳоли тилида олиб борилган. Суд ишлари олиб борилаётган тилни судда қатнашувчи кишилар билмаган такдирда бу кишилар учун таржимон орқали ишга оид материаллар билан судда танишиш ва суд ишларида иштирок этиш ҳуқуқи ҳамда судда она тилида сўзлаш ҳуқуқи таъминланган. Суднинг ҳукми бўлмаса ва қонунга мувофиқ келмаса ҳеч ким жиноят қилишда айбдор деб топилиши, шунингдек жиноий жазога тортилиши мумкин бўлмаган. Гражданларга ва ташкилотларга юридик ёрдам бериш учун адвокатлар коллегиялари ишлаган. Қонунларда кўзда тутилган ҳолларда гражданларга юридик ёрдам текин берилган. Адвокатурани ташкил этиш ва унинг фаолият тартиби ССР Иттифоқининг ва Ўзбекистон ССРнинг қонунлари билан белгиланади. Гражданлик ва жиноий ишларга доир судловда жамоат ташкилотларининг ва меҳнат коллективларининг вакиллари иштирок этишлари мумкин бўлган. Корхоналар, муассасалар ва ташкилотлар ўртасидаги хўжалик низоларини давлат ҳакамлиги органлари ўз ваколати доирасида ҳал этган. ПРОКУРАТУРА. Ўзбекистон ССР территориясида барча министрликлар, давлат комитетлари ва идоралари, корхоналар, муассасалар ва ташкилотлар, халқ депутатлари маҳаллий Советларининг ижро қилувчи ва бошқарувчи органлари, колхозлар, кооператив ва бошқа жамоат ташкилотлари, мансабдор шахслар, шунингдек, гражданлар томонидан қонунларнинг аниқ ва бир хилда бажарилишини олий даражада назорат қилиш Ўзбекистон ССР Прокурори ҳамда унга бўйсунувчи прокурорлар томонидан амалга оширилади. Ўзбекистон ССР Прокурори ва унинг ўринбосарлари Ўзбекистон ССР Прездентининг СССР Бош прокурори билан келишилган тақдимига кўра Ўзбекистон ССР Олий Совети томонидан тайинланганлар, улар Олий Совет олдида масъулдир ва унга ҳисоб берганлар. Қорақалпоғистон АССР Прокурори республика Прокурорининг Ўзбекистон ССР Президенти билан келишилган тақдимига кўра Қорақалпоғистон АССР Олий Совети томонидан тайинланган. Область, район ва ша ҳ ар прокурорлари Ўзбекистон ССР Прокурори томонидан

тайинланадилар. Ўзбекистон ССР Прокурори, Қорақалпоғистон АССР Прокурори, область, район ва шаҳар прокурорларининг ваколат муддати - беш йил қилиб белгиланган. Ўзбекистон ССР Прокуратурасининг органлари ўз ваколатларини амалга оширишда бошқа давлат ҳокимияти ва бошқаруви органларидан, мансабдор шахслардан эркин бўлиб, фақат Ўзбекистон ССР прокурорига бўйсунганлар.

Похожие

Ўзбекистоннинг мустақилликка эришгандан кейинги давлати ва ҳуқуқи

Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи

Қўқон хонлиги давлати ва ҳуқуқи

O‘zbekistonning 1920-1980 yillardagi davlati va huquqi

Ўрта асрларда Мовароуннаҳр давлати ва ҳуқуқи