O‘zbekistonning 1920-1980 yillardagi davlati va huquqi - Юриспруденция - Рефераты

O‘zbekistonning 1920-1980 yillardagi davlati va huquqi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

99 KB

O‘zbekistonning 1920-1980 yillardagi davlati va h u quqi Reja: 1. 1920 yillarda O‘zbekiston davlati va huquqi . 2. O‘zSSRning 1937 y il Konstitutsiyasi bo‘yicha davlat tuzulishi va huquqi . 3. O‘zSSRning 1978 yildagi Konstitutsiyasi bo‘yicha davlat tuzilishi va huquqi .

1920 yillarga kelib, O‘zbekiston davlati va huquqi tarixi ulkan o‘zgarishlarga boy bo‘ldi. Bu tarixiy o‘zgarishlar bevosita O‘zbekiston hududida tashkil topgan davlatlar va ularning huquqiy tizimlari bilan bog‘liq. Xivada 1920 yil 1 fevralda Xon hukumati ag‘darilib, “xalq inqilobi” tufayli hokimiyat besh kishidan iborat Vaqtli hukumat qo‘liga o‘tdi. Vaqtli hukumat manifest e’lon qilib, “Xiva inqilob-chilari mamlakatni Xon va uning hukumati tomonidan boshqari-lishiga barham beradi va uning xonadoniga, ministrlariga tegishli mulk va mablag‘lar musodora qiladi” deyilgan. Muvaqqat hukumat 1920 yilning 26 aprelida xalq vakillarining Butun Xorazm I-qurultoyida Xorazm Xalq Sovet Respublikasi tuzilganligini va 30 aprelda Respublika Konstitutsiyasi qabul qilinganligini e’lon qildi. XXSR bilan RSFSR o‘rtasida iqtisodiy shartnoma tuzildi. Konstitutsiyada davlat hokimiyatining Oliy organi Butun-xorazm Sovetlarining qurultoyi ekanligi ko‘rsatilgan. 1921 yilning mayida bo‘lib o‘tgan XXSR Sovetlarining II-qurultoyida Konstitutsiyaga kiritilgan qo‘shimchaga binoan, Sovetlar qurultoylari davrda Sovetlarning qurultoyida saylanadigan Markaziy Ijroiya qo‘mita Oliy qonun chiqaruvchi, ijroiya va nazorat vazifalarini amalga oshiruvchi idora etib belgilangan. Konstitutsiyaga binoan Oliy ijroiya- farmoyish beruvchi idora qilib XXSR Xalq Nozirlar Kengashi belgilangan. Konstitutsiya VI bo‘lim, XV bob va 87-moddadan iborat edi. Birinchi bo‘lim kirish qismi va III bobdan iborat edi. Ikkinchi bo‘lim XXSR Konstitutsiyasining Umumiy qoidalari deb atalib, respublikaning ijtimoiy-siyosiy tuzumi fuqarolarning huquq va burchlariga bag‘ishlangan edi. Uchinchi qism davlat hokimiyati va boshqaruvining mahalliy va markaziy organlari, to‘rtinchi qism saylov huquqi, beshinchi byudjet huquqi, oltinchi gerb va bayroq haqidagi qoidalardan iborat bo‘lgan. Konstitutsiya – RSFSRning 1918 yilgi Konstitutsiyasi asosida qabul qilingan. Respublikada xususiy mulk, soxibkorlik va savdo oboroti bilan shug‘ullanishning to‘la ozodligi saqlab qolinishi e’lon qilindi. “Shaxslarga erkin

holda kommertsiya ishlari bilan shug‘ullanish huquqi berildi”, kommertsiya va savdo kompaniyalarini tashkil qilishga qarshilik qilinmadi (Konstitutsiyaning 16- moddasi). Ishlab chiqarish vositalariga xususiy mulkchilik saqlab qolindi. Xon va uning avlodlariga, amaldorlariga tegishli yerlar musodora etilib, yersiz dehqonlarga bo‘lib berildi. Vaqf yerlari saqlab qolindi. XXSR iqtisodi davlat sektori, kooperativ sektor, yakka xo‘jalikchi dehqon va hunarmandlar sektori, feodal kapitalistik (xususiy) sektorlar iborat edi. Oliy qonunchilik va hokimiyat organi – xalq vakllari Umum Xorazm qurultoyi hamda Umum Xorazm Markaziy Ijroiya qo‘mitasi va uning Prezidentidan iborat bo‘lib, 4 ming aholidan 1 ta deputat, 100 askarlardan bir vakil tartibida tashkil topdi. Davlat boshqaruvining oliy organi Xalq Nozirlar Soveti edi. Dastlab yetti nozirlik – harbiy, moliya, davlat nazorati, iqtisodiy, tashqi ishlar, madaniyat va maorif, yustitsiya nozirliklaridan iborat edi. Yustitsiya nozirligida rais va 3 ta a’zo tarkibida Oliy Inqilobiy sud tuzilib, jinoyatchilarga nisbatan eng oliy jazo – otib o‘ldirishga qadar jazolar tayinlash huquqi berildi. Umum-jinoiy va grajdanlik ishlarini ko‘rib hal etish uchun esa, yustitsiya nozirligida Xalq sudi tuzildi. Xiva shahrini qo‘riqlash maqsadida ushbu komissarlik tarkibida militsiya boshqarmasi ham tuzildi. Yangi mahalliy organlar Kengashlari tuzilgan. Saylovlar ko‘p pog‘onali tuman ijroiya komitetlari ikki pog‘onali, Oliy hokimiyat organlariga esa uch pog‘onali amalga oshirilgan. 1923 yilning oktyabrida Umum Xorazm Sovetlarining IV qurultoyi XXSSR deb e’lon qilindi. Nozirlar Kengashi vazifa-sini XSSR MIK xodimlari bajaradi deb belgilandi. Bu ishni amalga oshirish uchun maxsus komissiya tashkil qilingan. Nozirlar Kengashining raisi lavozimi tugatildi va uning vazifasi MIK raisiga yuklatilgan. Qozilar o‘rniga yangi sudlar, qishloqlarda esa Sho‘rolar Kengashi tuzilgan. Qabul qilinayotgan dekretlarning deyarli hammasi uchun asos qilinib shariat qonunlari qabul qilingan edi. Jumladan “Sudxo‘rlik ishlarini amalga oshirish to‘g‘risida”gi dekretga muvofiq sudxo‘rlardan 20 foizdan ziyod qarz olgan barcha

qarzdorlarning qarzi bekor qilindi. Berilgan kreditning 10 % dan ortiq olgan sudxo‘rlar bir yildan besh yilgacha qamalish belgilanadi. S’ezd qabul qilgan qonunlardan biri “Vaqf yerlari haqidagi qonun” bo‘lib, u machit va madrasalar, diniy tashkilotlarga tegishli bracha mulklar davlat mulki deb e’lon qilindi. hosilning 10/1 qismi davlat solig‘i sifati to‘lanishi belgilan. Mehnatkashlarning mavjud huquq va erkinliklari kengaytirildi, xususiy mulk bekor bo‘lgan, mulkdorlarni, ruhoniylarni, aksilinqilobiy kuchlarning saylov huquqlari bekor qilingan. 1920 yilning sentyabrida Buxoroda to‘ntarish natijasida amir hokimiyati ag‘darib tashlangan. Shu yilning 6 oktyabrida Buxoroda Umumbuxoro Xalq Vakillari birinchi qurultoyi ish boshladi va Buxoro Xalq Sovet Respublikasi deb e’lon qildi. 1921 yilning 4 martida BXSR bilan RSFSR o‘rtasida “Ittifoq shartnomasi”, “Iqtisodiy bitim” imzolandi. Bunga ko‘ra RSFSR BXSRga ishlab chiqarish qurollari, texnikaviy yordam, materiallar yetkazib berish majburiyatini oldi. 1920 yilning 23 sentyabrida Buxoro Sovetlarining qurultoyi uning birinchi Konstitutsiyasini qabul qilgan. Konstitutsiya RSFSRning 1918 yildagi Konstitutsiyasiga asoslandi. Konstitutsiyada Umumbuxoro Xalq deputatlari s’ezdi Oliy hokimiyat organi hisoblanib, 2 ming kishidan bir deputat miqdorida saylangan. Uning sessiyalari doimiy organ bo‘lgan. Butun Buxoro Xalq Sovet Respublikasining hukumati Xalq Nozirlari Soveti ustidan nazorat organi hisoblanib, uning muhim qarorlarini tasdiqlagan. 1920 yilning 14 sentyabrida Birinchi Xalq Nozirlar Kengashi 9 ta a’zo (Xalq Komissarligi) tarkibida tuzilgan bo‘lib, u Umumbu-xoro Ijroiya Komiteti tomonidan rais, uning ikki o‘rinbosari hamda Xalq nozirlari: Yustitsiya, ichki ishlar, harbiy ishlar, maorif, sog‘likni saqlash, mehnat va ijtimoiy ta’minot, savdo va sanoat, soliq, qishloq xo‘jaligi hamda davlat nazorati tarkibida tuzilgan. (Konstitutsiyaning 31,38,39-m.m.) Keyinchalik qishloq xo‘jaligi, moliya va iqtisod Xalq Nozirliklarini birlashtirib Xalq Xo‘jaligi Oliy Kengashi (VSNX) tashkil qilindi. Rais, uning o‘rinbosari, uchta bo‘lim 1) Markaziy Moliya boshqarmasi; 2)

Markaziy yer- suv boshqarmasi; 3) savdo va sanoat boshqarmalari tarkibida tuzildi. Ushbu tashkilot Xalq Nozirlar Kengashi, Buxoro Iqtisodiy Kengashi nomlari bilan qayta nomlangan. BXSR viloyat, tuman, kent Sovetlari va ularning ijroiya komitetlari tashkil qilinib, mahalliy boshqaruvni amalga oshirgan. 1923 yilning 23 sentyabrida Buxoro MIK qoshida Turkman bo‘limi tashkil qilingan. Uni turkmanlardan bo‘lgan shaxs boshqar-gan. Tojiklar ko‘pchilikni tashkil qilgan, Sharqiy Buxoro alohida huquqiy rejim asosida komissiya orqali boshqarilgan. O‘z Nizomiga ko‘ra komissiya cheklanmagan harbiy va fuqarolik hokimiyatini amalga oshirgan, sud hokimiyatidan foydalangan. Bundan tashqari Nurota va O‘rta cho‘lda qozoq va qirg‘iz milliy tumanlari, Chorjo‘y, qarshining bir qismini o‘z ichiga olgan Turkman rayonlari tuzilgan. Buxoroda qozi sudlari tiklanib, 1924 yilda 57 ta qozi sudlari faoliyat ko‘rsatgan. 1924 yilda BXSRda sud tuzilishi bo‘yicha Nizom qabul qilinib xalq sudlari – qozi sudlari; okrug sudi; Oliy sud tuzilgan. qozi sudlari ishlarni shariat huquqi asosida faoliyat ko‘rsatgan. 1922 yildan boshlab Buxoro hududida RSFSR qonunlari joriy qilingan. Davlatga qarshi jinoyatlar faqat RSFSR JK va JPK asosida ko‘rilgan. 1923 yilda Respublika Prokuraturasi tuzilib, uning boshida yustitsiya Xalq Komissarlarining birinchi o‘rinbosari turgan. Uning yordamchisi Respublika Oliy sudi huzuridagi Prokuror funktsiyasini bajargan, viloyat prokurorlari unga bo‘ysungan. 1924 yilning 19 sentyabrda Umumbuxoro qurultoyi BXSRni Buxoro Sovet Sotsialistik Respublikasi deb e’lon qilindi. Turkiston o‘lkasida Sovetlar hokimiyatini o‘rnatilishi va V.I.Lenining ko‘rsatmasiga binoan, o‘lkani milliy respublikalarga bo‘lib yuborish amalga oshirilgan. 1924 yilga kelib, Turkiston hududida O‘zSSR va uning tarkibiga kiruvchi Tojikiston ASSR, Turkmaniston SSR, RSFSR tarkibiga kiruvchi qoraqirg‘iz avtonom viloyati, Qozog‘iston ASSR tarkibiga kiruvchi Qoraqalpog‘iston avtonom viloyati tashkil etilgan.

1925 yil 19 fevralida Buxoroda O‘zbekiston Sovetlarining 1-qurultoyida “O‘zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasini tash-kil qilinishi to‘g‘risida”gi Deklaratsiya qabul qilingan. Bunda Turkiston, Buxoro viloyati Xorazm hududidagi respublikalar asosida milliy davlat chegaralanishi natijasida O‘zbekiston Respublikasi tashkil bo‘lganligi e’lon qilindi. Bu respublika Toshkent, Samarqand, Farg‘ona, qashqadaryo, Zarafshon, Surxondaryo va Xorazm viloyatlaridan va Tojikiston Avtonom Respublikasidan tashkil topdi. 1925 yilda O‘zbekiston Respublikasini SSRni tarkibiga qabul qilinishi munosabati bilan O‘zbekiston Sovetlarining 1927 yil 30 martda bo‘lib o‘tgan 2- qurultoyida O‘zbekiston SSRning birinchi Konstitutsiyasi qabul qilindi. Konstitutsiyaga, “Mehnatkash va ekspluatatsiya qilinuvchi xalq-lar huquqlari” Deklaratsiyasi, “O‘zbekiston SSRni tashkil qilinishi to‘g‘risida”gi Deklaratsiyasi, SSSR Sovetlari 3-s’ezdining “O‘zbe-kiston SSRni Ittifoq tarkibiga qo‘shish” to‘g‘risidagi qarori, SSSRning 1924 yilgi Konstitutsiyasi asos qilib olindi. Konstitutsiya 8-bo‘lim, 17-bob, 114-moddadan iborat. Konstitutsiya O‘zbekiston SSRning tashkil qilinganligi, O‘zbe-kiston hududida proletariat diktaturasi o‘rnatilganligini milliy davlat tuzilganligini, xususiy mulk bekor qilinganligini qonunlashtirgan. Shuningdek, Konstitutsiyada O‘zbekiston SSR ishchi va dehqon-larning sotsialistik davlati ekanligi, unda butun hokimiyat ishchi dehqon va qizil askar deputatlari Sovetiga o‘tganligi, asosiy ishlab chiqarish qurollariga nisbatan davlat mulkchiligi belgilanganligini e’lon qilgan. Konstitutsiya bo‘yicha, O‘zbekiston SSRning davlat hokimiyatining Oliy organi O‘zbekiston Sovetlar qurultoyi, qurultoylar o‘rtasidagi davrda Sovetlar Markaziy Ijroiya qo‘mitasi, uning sessiyalari orasida MIK Prezidiumi, Oliy boshqaruv organi respublika Xalq Komissarlar Soveti, mahalliy davlat hokimiyati idoralari okrugi va tumanlarda Sovetlar qurultoyi, qurultoylar o‘rtasida davrda Sovetlarning Ijroiya qo‘mitalari, shahar va qo‘r-g‘onlarda Sovetlar sessiyalari o‘rtasidagi davrda ularning ijroiya qo‘mitalari qishloqlarda qishloq Sovetlari etib belgilangan.

Doimiy ishlab turuvchi O‘zbekiston MIK hukumat va boshqa vazirliklarning davlat organlari faoliyatini boshqarib turish, ularni ishlarini muvofiqlashtirish, Konstitutsiya va boshqa qonun-larning bajarilishini nazorat qilib borish bilan shug‘ullanishi belgilandi. Konstitutsiyada fuqarolarning huquqiy holati, ularning huquq va erkinliklari ham ko‘rsatilgan edi va unda “mehnatkashlar” va “fuqaro” tushunchalari izohlab o‘tilgan. Shu bilan birga mehnatkash-larning huquq va erkinliklariga alohida e’tibor berilgan. Konstitutsiya mehnatkashlarga o‘z fikrini erkin bildira olish, majlis qilish, birlashmalar tuzish huquqini berdi. O‘zbekiston tarkibida Tojikiston ASSR O‘zbekiston tarkibiga kirganligini inobatga olib, Konstitutsiyaning tegishli boblari, gerbida, o‘zbek, tojik va rus tillarida yozib qo‘yildi. 1925 yilda vaqf mulkchiligi instituti huquqiy jihatdan rasmiylashtirildi. O‘zSSR MIK va XKSning 1925 yil 19 dekabr-dagi “Vaqf haqidagi qarori” ga asoslanib, qabul qilingan GKning 52-moddasidagi eslatmaga asosan vaqf mulklari davlat mulklari deb hisoblanadigan bo‘ldi. Respublika XKS qoshidagi Vaqf Bosh Boshqarmasi, joylarda esa, uning bo‘limlari tashkil etilgan. 1929 yilda Xo‘jand viloyati Tojikistonga berilib, Konstitutsiyaga o‘zgartirishlar kiritiladi. Tojikiston Sovetlarining uchinchi s’ezdida Tojikiston ASSR, Tojikiston Sovet Sotsialistik respublikasiga aylantiriladi va Ittifoq tarkibiga kiritilgan. Tojikistonning O‘zbekiston SSR tarkibidan chiqishi 1930 yil 20 iyunda O‘zSSR Sovetlari MIKning qarori bilan mustahkamlanib, Konstitutsiyaga ham o‘zgartirishlar kiritildi. Shuningdek, 1930 yil 17 avgustda O‘zbekiston Sovet MIKning qaroriga ko‘ra poytaxt Samarqanddan Toshkentga ko‘chirildi va shu munosabat bilan yana Konstitutsiyaga o‘zgartirish kiritilgan.

O‘zbekiston Sovetlari s’ezdi va O‘zbekiston SSR MIK davlat hokimiyatining Oliy organi bo‘lib, O‘zSSRga tegishli barcha masalalarni ko‘rib chiqib hal qilgan. Uning majlislari orasida MIK Prezidiumi barcha ishlarga rahbarlik qilgan. Prezidiumda komitetlar, komissiyalar, bo‘limlar tashkil qi-lingan edi. Ulardan eng muhimi tashkiliy bo‘lim, kamsonli millat-lar ishi bilan shug‘ullanuvchi bo‘limi, mehnatkashlar va ishlovchi ayollarning ahvolini yaxshilash qo‘mitalari edi. Yuqori ijro etuvchi va farmoyish beruvchi tashkilot bu O‘zSSR Xalq Komissarlari Sove-ti edi. Tarmoqlar bo‘yicha boshqaruvni amalga oshiruvchi muassasalar Xalq Komissarliklari bo‘lib, ular bo‘ysunishiga qarab ikkiga bo‘lingan: birlashgan va birlashmagan. Birlashgan komissarliklar Ittiifoq va ittifoqdosh respublikalarda, birlashmaganlari faqat SSSR da mavjud bo‘lgan Xalq Komissarliklaridan iborat edi. 1927 yilgi O‘zSSR Konstitutsiyasida sud tizimi va prokuratura to‘g‘risidagi maxsus bo‘lim yo‘q edi. Bu masalalar Ittifoq va respublika qonunchiligi orqali hal etilar edi. quyidagi shaxslar saylash va saylanish huquqidan mahrum etildilar: a) birovni mehnat qilishga yollab, undan daromad oluvchi; b) noqonuniy yo‘llar bilan daromad olib uning evaziga yashaydiganlar; v) ruhoniylar, dindorlar, diniy tashkilot va oqimlarga mansub kishilar; g) politsiyada, jandarmeriyada ishlagan kishilar; d) ruhiy kasal bo‘lgan kishilar; sud yoki yuqori davlat idorasining qarori bilan saylov huquqidan mahrum etilganlar. qolgan fuqarolar esa, diniy e’tiqodi, millati, jinsidan qat’iy nazar 18 yoshga to‘lgan har bir fuqaro saylov huquqlariga ega bo‘lgan. O‘zSSRning 1927 yilgi Konstitutsiyasi asosida huquqning turli sohalari bo‘yicha qator normativ huquqiy aktlar qabul qilingan. Bular O‘zSSRning Grajdanlik Kodeksi (1927 y.) Grajdanlik protsessual kodeksi (1927 y.) Nikoh, oila,

vasiylik va grajdanlik holatlarini qayd qilish haqidagi kodeksi (1929 y). Yer suv kodeksi (1929 y), jinoyat protsessual kodeksi (1929 y) va boshqalar. Oila huquqiga oid ayrim muammolarni hal qilish maqsadida YuXK 1926 yil 25 fevralda “Xotin- qizlarni huquqiy himoyalash to‘g‘risida”gi yo‘riqnomasini qabul qildi. Bunga asosan nikoh ishlarini qozi sudlarida ko‘rish ishlari tugatildi. Bu davrda nikohni qayd etish masalalari, mahalliy sharoitni hisobga olgan holda, ayrim qo‘shimcha va o‘zgartirishlar bilan to‘ldirilgan RSFSRning 1918 yilgi oila va nikoh kodeksi asosida hal etilardi. Oila, nikoh, vasiylik va grajdanlik holati aktlarini qayd qilish haqidagi 1927 yilda ishlab chiqilgan yangi Kodeks O‘zbekis-tondagi birinchi oila-nikoh kodeksi edi. Unga ko‘ra, nikohga kirish-ning asosiy shartlari o‘zaro rozilik va nikoh yoshiga yetganlik (xo-tin-qizlar uchun 18 yosh), yaqin qarindoshlar o‘rtasida nikohga kirish, ko‘p xotinlik qoralandi, shuningdek nikohga kiruvchilarning diniy, milliy va ijtimoiy kelib chiqishi bilan bog‘liq chegaralanishlar ta’qiqlandi. Nikoh bekor qilingach mehnatga qobiliyatsiz tomon uch yil davomida nafaqa olib turishi belgilandi. Bu davrda qator huquqiy hujjatlar qabul qilindi. Jumladan, O‘zbekiston Sovetlarining I-s’ezdi tomonidan qabul qilingan “O‘zbekiston SSRning tashkil topganligi to‘g‘risida”gi Deklaratsiya, “Xo‘jalik qurilishi haqida”gi, “hokimiyatni yangi saylangan O‘zSSR Sovetlari MIKga berish to‘g‘risida”gi qarorlari, shuningdek, O‘zSSR Sovetlari MIK va uning Prezidiumi tomonidan qabul qilingan “quyi davlat idoralarini mustahkamlash to‘g‘risida”gi Nizomini tasdiqlash haqida”gi, O‘zSSRning 1925-1926 yilgi davlat byudjeti plani va boshqa aktlarning qabul qilinishini O‘zbekis-tonda yangi huquqiy tizimning paydo bo‘lishi va rivojlanishiga olib keldi. TASSRning 1922 yil 23 noyabrdagi qozi sudlari haqida qabul qilingan Nizomining 14-moddasiga binoan qozi va biy sudlarida, shariat qonunlari va odat qoidalariga asoslanib ish ko‘rish jarayonlari yangi huquqning asosiy qoidalariga zid kelmasligi shart qilib qo‘yildi. Sovet davlati qishloq joylarida 1925 yilda yer-

suv islohotini, shaharlarda esa, uylarni milliylashtirish va ularning egalaridan shahar Sovetlariga olib berish amalga oshirilgan. 1922 yildagi Mehnat qonunlari Kodeksi qo‘llanilib mehnat huquqining me’yorlari mehnat shartnomasi va jamoa shartnomalari tuzish dam olish ish haqi ish vaqti me’yorlarini tartibga solishga qaratilgan. Bu davrda kasaba uyushmalari jamoa shartnomasining faol ishtirokchisi bo‘lib tanildi. Jamoa shartnoma, ishxona ma’mu-riyati bilan kasaba uyushma tashkiloti o‘rtasida bir yil muddatga tuzilib, u ikki xil ko‘rinishda bo‘ladi: bosh (generalnыy ) va lokal shartnomalar. Bu shartnomalar muhim huquqiy shakllardan bo‘lib, fuqarolarning mehnat jamoalarida ishchi va xizmatchi sifatida faoliyat ko‘rsatishlarida katta rol o‘ynagan. O‘zSSR JK 1926 yil 1 iyuldan boshlab kuchga kiritildi. Unga RSFSRning 1924 yildagi “Jinoyat huquqining boshlang‘ich qoidalari” asos bo‘lib xizmat qilgan. Ushbu kodeks umumiy va maxsus qismlardan iborat bo‘lib, mavjud 292- moddadan 56 tasi umumiy qismga, 236 tasi esa maxsus ishiga bag‘ishlanadi. Umumiy qism 4 ta bo‘limdan iborat. O‘zSSR JK RSFSR Jinoyat Kodeksidan farqli ravishda boshqarish tartibiga qarshi qarshi qaratilgan jinoyatlarni ham juda xavfli jinoyatlar deb hisoblangan. Jinoyat Kodeksida yangi ijtimoiy davlat tuzilishini va uning huquqiy tartiblarini, shuningdek grajdanlarning huquq va manfaatlarini qo‘riqlash maqsadida jazoning og‘ir turlari ko‘rsatilgan. JPK 1926 yilda qabul qilinib, u 1924 yildagi Ittifoq va ittifoqdosh respublikalar jinoyat sud yuritish asoslariga muvofiq holda, ishlab chiqilgan bo‘lib, o‘zgartirish va qo‘shimchalar bilan 1929 yilgacha amalda bo‘ldi. Kodeks 6 bo‘lim 455-moddadan iborat edi. JPKda jinoyat sud ishlarini yuritish asoslari, dalillar haqidagi normalar, sudning ushlab turish tartiblari va muddatlari, jinoyat ishini qo‘zg‘atish tartiblari va dastlabki tergov asoslari kabi qator normalar joy olgan.

Shuningdek, kodeksda jinoyat ishlarini xalq sudida ko‘rishning tartibi, oblast sudlari va harbiy tribunallarda hamda O‘zSSR Oliy sudida sud ishlarini yuritish asoslari, tartiblari ham o‘z ifodasini topgan. Kodeksning so‘nggi bo‘limida hukmning ijro tartibi, muddatidan ilgari shartli ravishda jazodan ozod qilish tartibi shuningdek shartli hukmlarni va muddatidan ilgari shartli ozod qilishlarni bekor qilish tartiblari ko‘rsatilgan. Bu davrda qator huquqiy hujjatlar qabul qilingan. Jumladan, O‘zbekiston Sovetlarining 1-s’ezdi tomonidan qabul qilingan “O‘zbekiston SSRning tashkil topganligi to‘g‘risida”gi qarorlari, shuningdek, O‘zSSR Sovetlari MIKga berish to‘g‘risida”gi qaror-lari, shuningdek O‘zSSR Sovetlari MIK va uning Prezidiumi tomonidan qabul qilingan “quyi davlat idoralarini mustaqkamlash to‘g‘risida”gi Nizomini tasdiqlash haqida”gi, O‘zSSRning 1925-1926 yilgi davlat byudjeti va plani va boshqa aktlarning qabul qili-nishini O‘zbekistonda yangi huquqiy tizimning paydo bo‘lishi va rivojlanishiga olib kelgan. O‘zbekiston SSRning 1927 yilgi Konstitutsiyasi asosida huquqning turli sohalari bo‘yicha qator normativ huquqiy aktlar qabul qilingan. Bular O‘zSSRning Grajdanlik kodeksi (1927 y.) Grajdan-lik protsessual Kodeksi (1927y.) Nikoh, oila, vasiylik va grajdan-lik holatlarini qayd qilish haqidagi kodeksi (1929 y). Yer suv kodeksi (1929 y), jinoyat protsessual kodeksi (1929 y) va boshqalar. O‘zSSR MIK Prezidiumining 1927 yil 22 oktyabr qaroriga asosan GPK respublikaning barcha hududlarida 1928 yil yanvar oyi-dan boshlab kuchga kiritildi. Kodeks besh qismidan tashkil topgan bo‘lib, unda grajdanlik jarayonining asosiy mazmuni, sud daromad-lari va xarajatlari, jarimalari, sud jarayoni ishtirokchilarini chaqirishning tartibi va protsessual muddatlar yoritilgan. GPKning ikkinchi qismida da’vo ishlari bilan bog‘liq me’yor-lari, uchinchi qismda esa alohida muhim ishlarni hal qilish tartib-lari, to‘rtinchi qismida sud qarori ustidan shikoyat qilish tartibla-ri va beshinchi qismida sud qarorlari va ajrimlarining ijrosini ifodalovchi normalarni o‘z ichiga olgan. 1930 yillar “qatog‘on” qilish siyosati bilan tarixda qoldi. Jinoyat protsessual qonunchiligida “ixchamlashtirish” yuz berdi. O‘zbekiston Yustitsiya xalq

komissarligi yangi Jinoyat protsessual Kodeksini ishlab chiqdi va u 1929 yil avgust oyidan kuchga kiritil-di. 1926 yildagi Kodeksdan farqli o‘laroq bu Kodeks 175 (455) mod-dadan iborat edi. Bunda surishtiruv va dastlabki tergov institutlari birlashti-rildi. Sud organlari qoshidagi tergov organlari prokuratura organlariga olib berildi. hatto tergovchi prokurorning ayrim nazorat funktsiyalari bilan ham ta’minlandi. Kodeksda jinoyat ishini kuzatish yoki rad etish asoslari alohida ko‘rsatib o‘tilmagan edi. Bu esa qonunchilikning buzilishiga olib keldi. SSSR MIKning 1934 yil iyuldagi “Umumittifoq Ichki Ishlar Xalq Komissariyatini tashkil qilish to‘g‘risida”gi qarori bilan davlat birlashgan siyosiy boshqar-masi (OGPU) huzuridagi sud kollegiyasi tugatilib, davlat jinoyat-lari va boshqaruv tartibiga qaratilgan jinoyatlarni tergov qilish SSSR Ichki Ishlar Xalq Komissarligi Davlat Xavfsizligi idora-lariga berildi. Shu bilan birga SSSR va ittifoqdosh respublika-lar Oliy sudlari qoshida ushbu turdagi ishlarni ko‘rib chiqish uchun maxsus kollegiyalar tuzildi. Vatanga xiyonat qilish, josuslik, ter-rorizm, qo‘poruvchilik kabi jinoyat ishlari Oliy sudning harbiy Kollegiyasi va harbiy tribunallar sudlovligiga taalluqli bo‘ldi. Bundan tashqari Ichki Ishlar Xalq Komissarligi xuzurida jinoyat ishlarini ko‘rib chiqish huquqi bo‘lgan Maxsus Kengash tuzildi. SSSR MIK 1934 yil dekabrdagi “Ittifoqchi respublikalarning harakatdagi jinoyat protsessual kodekslariga o‘zgartirishlar kiritish haqida”gi qarorlarga asosan, O‘zSSR MIK ham 1934 yil-ning 14 dekabrida “Jinoyat protsessual Kodeksining 11, 93, 106, 151, 167-moddalariga o‘zgartirish kiritish va 99, 166- moddalar bilan to‘ldirish haqida”gi qarori qabul qilindi. Ma’lumki 1936 yil 7 dekabrda Sovet Ittifoqining yangi Konstitutsiyasi qabul qilingan. Jamiyatda ro‘y bergan iqtisodiy, sinfiy, milliy sohalardagi o‘zgarishlar ushbu Konstitutsiyaning qabul qilinishiga sabab bo‘ldi. Bu konstitutsiya o‘sha kommunistik ta’limotga binoan, ittifoqda iqtisodiy, siyosiy va boshqa sohalarda erishilgan yutuqlarni mustahkamlab, davlatchilikni yanada takomil-lashtirish vazifalarini bajarishi kerak edi.

Butun O‘zbek Sovetlarining Favquloddagi VI kurultoyi 1937 yil 14 fevralda O‘zSSRning yangi Konstitutsiyasini Sovet Ittifo-qining 1936 yilgi Konstitutsiyaga to‘liq mos ravishda qabul qildi. Yangi Konstitutsiya o‘sha davrning maqsadiga muvofiq ravishda "So-tsializm qurish" sohasida qo‘lga kiritilgan yutuqlarini qonunlash-tirdi. Bu o‘zgarishlar ijtimoiy va davlat tuzulishiga fuqarolar-ning huquk va erkinligiga taalluqli bo‘lib, ular quyidagilardan iborat edi: 1) hokimiyat ko‘rsatilishicha, mehnatkashlarning qo‘lida bo‘lib, uni mehnatkashlar deputatlari Sovetlari orqali amalga oshirishi kerak edi; 2) Sovetlar faoliyatida "demokratik" deb nomlangan printsip-lar rivojlantirildi, ishchi, dehqon, soldat deputatlari Sovetlari o‘rniga doimiy ishlaydigan mehnatkashlar deputatlari Sovetlari keldi. Sovetlarning ish faoliyati shakllari o‘zgardi, ya’ni butun O‘zbek Sovetlari s’ezdi o‘rniga doimiy ishlaydigan O‘zbekiston Respublikasi Oliy Soveti (Oliy Sovet sessiya chaqirish tartibida ishlaydigan organ) va uning Prezidiumi, davlat boshqaruvi organi sifatida Xalq Komissarlar Soveti joylarda mehnatkashlar depu-tatlari oblast, rayon, shahar Sovetlari ularning ijoriya organlari sifatida ijoriya qo‘mitalari tashkil etildi; 3) Sovetlarga saylov o‘tkazish printsiplari o‘zgartirildi (Saylovda qatnashish tenglik asosida, to‘g‘ridan-to‘g‘ri, yopiq ovozlar berish yo‘li bilan o‘tkaziladigan edi); 4) Sovetlar deputatlari vakolatining doimiyligi belgilandi (2,5 yil va 5 yil); Shuningdek, fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari alohida belgilashda Oliy hokimiyat organlarining vakolatlari alohida belgilandi. Ishlab chiqarishda sotsialistik mulk iqtisodiy tuzumning asosi qilib belgilandi va uning ikki shakli davlat va jamoat mulki va boshqalar o‘z aksini topdi. Yangi Konstitutsiya O‘zbekiston SSRning Oliy davlat hokimiyat organi etib, O‘zbekiston SSR Oliy Sovetini belgilagan va unga respublikada qonun chiqarish vakolatini bergan. Oliy Sovet sessiyalari o‘rtasidagi davrda uning qonun bilan belgilangan vakolatlarini amalga oshiruvchi Oliy Sovet Prezidiumini tashkil qilinishi, Konstitutsiyada belgilab qo‘yilgan.

Yangi Konstitutsiya O‘zbekiston SSRning Oliy boshqaruv idorasi qilib Xalq Komissarlari Soveti (1946 yildan Ministr Soveti)ni belgilagan. Konstitutsiyada davlat hokimiyatining mahalliy idoralari qilib, viloyat, tuman, shahar, qo‘rg‘on va qishloq mehnatkashlari deputatlari Sovetlari mahalliy davlat boshqaruv idoralari qilib Sovetlarning ijoriya qo‘mitalari belgilangan. Konstitutsiyada sud va Prokuratura idoralari tizimi, ularning vakolatlari, fuqarolarning huquq va burchlari va boshqa muhim davlat ahamiyatiga molik masalalar o‘z aksini topgan. Ushbu o‘zgartirishlarga ko‘ra, Sovet hokimiyatining vakillariga qarshi qaratilgan, shuningdek, terroristik aktlar bilan bog‘liq ishlar yuzasidan sud prokuratura organlariga quyidagi huquqlar berildi : a) tergovni 10 kundan oshiq bo‘lmagan muddatda tamomlash ; b) ayblov fikrini ishni sudda ko‘rib chiqishdan bir sutka oldingina topshirish ; v) jinoyat ishini ayblovchi va himoyachining ishtirokisiz ko‘rib chiqish. Ayblanuvchining sudga kelishini majburiy emas deb hisoblash. g) hukmni kassatsiya tartibida shikoyat qilish, avf etishni so‘rab ariza berishga yo‘l qo‘yilmasligi. d) oliy jazo tayinlash haqidagi hukm chiqarilgandan so‘ng darhol uni ijro etish. Boshqacha qilib aytganda, ayblanuvchi o‘z aybini bilish huquqi, dalillar taqdim qilish, tergov va sud organlarining harakatlari ustidan shikoyatlar berish, himoyachiga ega bo‘lish kabi protsessual huquqlardan mahrum edi. Bulardan tashqari Partiya Markaziy Komi-tetlarining ko‘rsatmalari asosida yuzlab yo‘riq xatlar (instruk-tsiyalar) to‘ldirilib, qonunchilik va uni amalda qo‘llash o‘zgartirilib turildi. Bu davrda jamiyatning ilg‘or fikrli o‘z dunyoqarashiga ega bo‘l-gan farzandlariga «Xalq dushmanlari” tamg‘asi bosilib, «jahonda eng insonparvar» deb ta’riflangan sovet odil sudlovi qoidalari qo‘pol buzilibgina qolmay, balki o‘rta asr inkvizitsiya sudi usullari bilan tergov va sud jarayonlari o‘tkazildi. O‘lim mashinasining «tinimsiz ishlashini ta’minlash maqsadida» sovetlarning jazo organlari qayta tashkil qilindi, ularning huzurida g‘ayri konsti-tutsiyaviy organlar tashkil qilindi. 1931 yilda birinchi marta SSSR Ishchi Deqhon Militsiyasi haqida

Nizom ishlab chiqilib tasdiqlandi. 1932 yilda esa Davlat Birlashgan siyosiy boshqarmasi huzurida (OGPU) Ishchi dehqon militsiyasi bosh boshqarmasi tuzildi. 1932 yilning 25 iyulida «Revolyutsion qonunchilik haqida» SSSR Marka-ziy Ijroiya Komiteti va Xalq Komissarlari Sovetining qarori chiqib, Sovet jazo organlariga qonunchilik buzilgan hollarda qat’iy choralar ko‘rish topshirildi. 1933 yili SSSR Prokuraturasi tashkil qilindi. 1934 yilda Ichki Ishlar Xalq Komissarligi tuzilib, Militsiya Bosh boshqarmasi unga bo‘ysundirildi. 1934 yilda OGPU huzuridagi Sud kollegiyasi tuzildi. Uning sudlovidagi ishlar i viloyat va Oliy sudlarga o‘tdi. OGPU esa, endi IIXKga Bosh Boshqarma sifatida bo‘ysundirilib, qayta tashkil qilindi. IIXK (NKVD) huzurida qaytadan Maxsus Kengash tuzildi. Unga esa, endi davlatga qarshi jinoyatlarni suddan tashqari ko‘rib chiqish h u ququ n i (sudsiz repressiya) berildi.1943 yilda esa, yigirma yilga ozodlik-dan mahrum qilish, qatorga ishlariga yuborish, osib o‘ldirish, 1945 yilda barchaga o‘n yil ozodlikdan mahrum qilish, qo‘shimcha jazo sifatida besh yilga huquqlardan mahrum qilish jazosi qo‘llash belgilangan. Shunday qilib, Davlat Siyosiy Boshqarmasi (GPU)ning maxsus kengashidagi uchlik komissiyasi sirtdan sud qilish huquqiga ega bo‘lib, dastlab o‘n yil, keyin 25 yilgacha ozodlikdan mahrum qilish, keyinchalik osib o‘ldirish kabi jazolarni berishga ham huquqli bo‘lgan. Bu komissiyalar ikkilik, uchliklar tarzida tuzilgan. Maxsus kengashda Partiya M IK dan bir vakil, IIXKdan bir kishi, prokura- turadan bir kishi doimiy vakil bo‘lib qatnashgan. Uning majlis-lari yopiq o‘tkazilgan. Ular: a) unvon va mukofotlardan mahrum etish; b) barcha mol-mulkni musodara qilish; v) yopiq turma qamog‘i; g) yozishmalardan mahrum etish kabi jazolarni qo‘shimcha jazolar tarzida berishlari mumkin bo‘lgan. qamalganlar o‘z taqdirini bilmasdan katorga ishlarida y i llab yurganlar. 1937 yillarda azoblab so‘roq qilish uchun (pыtka) maxsus ijozat oli n gan bo‘lsa, 1938 yil bahoridan boshlab tergovda azoblash usulini qo‘llashga ruxsat etilgan. 1939 yilda yana tergovda azoblash usuli alohida rasmiylashtirilgan. Urushdan keyin esa ruxsat olish yo‘li bilan, ko‘pgina jinoyatlar uchun azoblashni qo‘llash mumkin bo‘lgan.

Ikkinchi jahon urushi yillarida O‘zbekiston Respublikasi oldida sanoatni front talablariga moslab qayta kurish, mamlakat - ning harbiy hududlaridan ko‘chirilgan muassasalarni darxol joy-lashtirish va ishga tushirish kabi birlamchi vazifalar ko‘yildi. Sovet davlatining favkulodda davlat organi bo‘lgan - Davlat Mudofaa Komiteti (DMK) O‘zbekistonda bu kabi tadbirlarni baja-rilishiga katta e’tibor berdi. Jumladan, 1941 yilning avgustida DMK 1942 yilda mamlakat mudofaasini ta’minlovchi harbiy xo‘ja-lik rejasini ishlab chikdi, Unda front chizig‘idagi zavod- fabri-kalarni, mamlakatning sharqiy rayonlariga ko‘chirish, yangi zavodlar qurish, shaxta, konlar qurib ishga tushirish, ishchi kadrlarni tayyorlash ko‘zda tutilgan edi. Uning asosida O‘zbekiston hukumati o‘zining 1942 yilga mo‘ljallangan harbiy rejasini ishlab chiqdi. Ko‘chirib kelinayotgan zavod-fabrikalarni joylashtirish uchun 1941 yilning 25 avgustida komissiya tuzildi. O‘zbekistonda to‘qimachilik mashinasozligi, ikkita qishloq xo‘jalik, mashinasozligi zavodi, nasos-kompressor qurilmalar zavodi, burg‘ulash uskunalari zavodi, elektrokabel, vagonlarni ta’mirlash, ko‘tarma mexanizmlar zavodi, ximiya kombinatlari qurilmalari zavodi, to‘rtta qand zavodi, konserva zavodlari, paxta, qog‘oz fabrikalari va boshqalar ko‘chirib kelindi, qurilib, o‘z vaqtida ishga tushirildi. SSSR Oliy Soveti Prezidiuminchng 1942 yilning 1 fevralida «Urush davrida shaharning mehnatga layoqatli aholisini qurilish va ishlab chiqarishga jalb etish to‘g‘risidagi farmon»iga binoan, 16-55 yoshdagi erkaklar, 16-45 yoshdagi ayollarni ishga jalb etilgan, deb hisoblandi. 1943 yilning 23 sentyabrida O‘zSSR FA tashkil qilib front uchun katta ishlarni bajardi. Davlat qurilishi borasida SSSR Oliy Kengashi va Xalq Komissarlar Sovetining 1941 yilning 30 iyundagi qarori bilan DMK va ittifoqdosh respublikalarda uning vakilligi tashkil qilindi. Urush yillarida ikki marta O‘zSSR Oliy Sovetining sessiya-lari 1943 yil martida va 1944 yilning sentyabrida o‘tkazildi. U Sessiyada «harbiy xizmagchilarning oilalariga yordam ko‘rsatish borasidagi tadbirlarni yaxshilash”

masalasi tinglandi. Shu maqsad-larda urushning 18 oyi ichida Z3 mln. so‘m sarflangan. 1943 yilning 27 sentyabrida ochilgan VI sessiyasidg ittifoq respublika Xalq Komissarliklari, O‘zSSR Mudofaa Komissarligi va Tashqi Ishlar Xalq Komissarliklari tashkil qilingan. O‘zbekiston SSR Oliy Soveti Prezidiumining 1941 yil 31 iyulidagi farmoniga binoai Ichki Ishlar Xalq Komissarligi va Davlat Xavfsizligi Xalq Komissarligi birlashtirildi. Ammo bu turmushda o‘zini oqlamadi. 1943 yiliing 19 mayida qaytadan ikkita Xalq Komissarligi tuzilgan. Urush yillarida O‘zbekiston SSR Xalq Komissarlari Soveti barcha Xalq Komissarliklari ishini uyushtirib, respublika oldi-dagi vazifalarni aniqlab, ularning bajarilishiga rahbarlik qilib turdi. 1942 yilda O‘zbekiston SSR XKS Raisini qurol- yaroq, o‘q-dori, energetika va yonilg‘i bo‘yicha o‘rinbosari lavozimi tasis qilingan. Arxitektura ishlari Davlat komiteti, kinemotografiya ishlari Davlat komiteti, harbiylarning oilalarini ishga joylashtirish va ularga davlat ta’minotini yo‘lga qo‘yish boshqarmasi, poligrafiya va nashriyot boshqarmasi, diniy ishlar boshqarmasi kabi yangi davlat organlar tuzilgan. Yangi Konstitutsiya asosida O‘zbekiston SSRning Jinoyat Kodeksi (1959 y) Jinoyat protsessual kodeksi (1959 y), Grajdanlik kodeksi (1963 y) Grajdanlik protsessual kodeksi (1963 y.), Nikoh va oila Kodeksi (1969 y.), Yer kodeksi (1970 y.), Mehnat qonunlari kodeksi (1971 y), Suv kodeksi (1972 y) va boshqa qator normativ huquqiy hujjatlar qabul qilingan. 60-70 yillarda O‘zbekiston huquqining ikkinchi kodifikatsiyasi o‘tkazilib, huquqning barcha tarmoqlari bo‘yicha jami 16 kodeks qabul qilingan. Grajdanlik huquqi. 1962 yilning may oyida Sobiq Ittifoq-da Grajdanlik qonunlari Asoslari ishlab chiqilib, kuchga kiritil-di. Ushbu asoslarga binoan, O‘zSSRning Grajdanlik kodeksi (GK) 1963 yilning 23 martida ishlab chiqilib, 1964 yilning 1 martidan kuchga kiritildi. Ushbu Kodeks O‘zSSRda grajdanlik- huquqiy munosabatlarni tartibga solishga xizmat qildi. O‘zSSR GK 46 bob, 631- moddadan iborat bo‘lib, uning birinchi bobi umumiy qoidalar, ikkinchi bobi

shaxslar haqida edi. Muomalaga layoqatli shaxslar haqida, 15 va 18 yoshgacha bo‘lgan shaxslarning muomala layoqatlari ko‘rsatilgan. O‘zSSR GKning 1- moddasiga binoan O‘zSSR grajdanlik qonunlari uch xil munosabatlarni tartibga soladi. 1. Mulkiy muno-sabatlar. 2. Mulkiy bo‘lmagan, shaxsiy munosabatlar. 3. Mulkiy bo‘l-magan, lekin mulk bilan bog‘langan shaxsiy munosabatlar. GKning 106-moddasiga ko‘ra O‘zSSRda a) davlat mulki; b) kolxoz va boshqa kooperativ tashkilotlar mulki; v) kasaba uyushma tashkilotlari va shaxsiy mulklar mavjud edi. Ya’ni, bu kodeks yangi mulk shakli - kasaba soyuz tashkilotlari-ning mulkchilik shakllarini ham o‘rnatdi. Ushbu kodeksda faqat grajdanlarning shaxsiy mulklari to‘g‘risidagina so‘z yuritiladi. Chunki, xususiy mulk bu vaqtda tamomila tugatildi. Shaxsiy mulk ana shu mulklardan hosila hisoblangan. Asoslarda, tartibga solinishi Ittifoqchi Respublikalar vakolati doirasiga kiritilgan masalalar: mulk (ashyo) xuquqi sub’ekt-lari, muddatlarni hisoblash, talablarga yon bosish, qarzni o‘tkazish (o‘zaro hisob) majburiyatlarining tugashi, majburiyatlarning turla-ri, almashuv, hadya, umrbod saqlab turish, qarz, mulkdan tekin foydalanish holatlari, ekspeditsiya shartnomasi, topshiriq, komissiya saqlab turish, o‘rtoqlik kabi turlari yo‘q edi. Kodeksda esa bu masalapar maxsus boblarda berildi. Kodeksning majburiyatlarning kelib chiqishi bo‘limida yangi asoslar: planlashtirish aktlari, ma’-muriy aktlar kabilarni ham belgiladi. Shunday qilib, O‘zSSRning yangi Kodeksida bir qancha yangi boblar va qoidalar mavjud edi. Keyin xam bir qancha to‘ldirish va ko‘shimchalar kiritilgan. Oila va nikoh huquqi. 1968 yilning 27 iyunida Nikoh va oila kodeksi qonunchiligi Asoslari qabul qilingan. Shundan keyin, O‘zSSR Oliy Kengashi 1969 yilning 6 iyulida yangi Oila va Nikoq kodeksini ishlab chiqib, 1 oktyabrdan kuchga kiritgan. Bulardan tashqari, O‘zSSR Ministrlar Soveti tomonidan 1970 yilning 4 martida tasdiqlangan “Grajdanlik holati aktlarini ro‘yxatga olish tartibi to‘g‘risida hamda vasiylik va homiylik haqida”gi Nizom-larni tasdiqlab, kuchga kiritdi. O‘zSSRning bu kodeksi boshka respublikalarnikidan farq qilib, 6 bobdan iborat, ya’ni vasiylik va homiylik alohida bobda ko‘rsatilgan. Uning birinchi bobida O‘zSSR Nikoh va Oila kodeksining vazifalari haqida gap boradi. Ya’ni

oilani mustahkamlash, ozod, erkin xohish-irodaga asoslangan nikoh ittifoqi asosida oila munosabatlarini qurish, bolalar tarbiyasi va boshqalar. Unga ko‘ra nikoh oilaning asosini tashkil qiladi. qonun amaldagi (ro‘yxatdan o‘tmagan holda birga yashash) nikohni tan olmaydi. Faqat grajdanlik holati aktlari idoralarida ro‘yxatdan o‘ttan nikohgina qonuniy hisoblanadi. Nikoh yoshi 18 yosh qilib belgilangan. Uni pasaytirish hollari ham bo‘lishi mumkin. Nikohdan oldin va undan keyin ham sovg‘a sifatida olingan mulklar er va xotinning o‘z mulklari hisoblanadi. Faqat nikoh davomida birgalikda topilgan mulk ularning umumiy mulkidir. Nikoh bekor qilinganda, mexnatga layoqatsiz bo‘lib qolgan taraf bir yilgacha nafaqa olishga huquqli. Mehnat h uquqi. 1970 yilning 15 iyulidagi Mehnat qonunlari asoslariga ko‘ra, O‘zbekistonda 1971 yil 17 dekabrda yangi Mehnat qonunlari kodeksi qabul qilinib, 1972 yilning 1 maydan kuchga kiritildi. Kodeks 18 bob, 300-moddadan iborat muhim masalalar, alohida boblarga ajratilgan. O‘zSSRning bu kodeksida, aqliy mehnat talab qiluvchi, hamda malaka talab qiluvchi ishlarga 3 oy, ba’zan 6 oygacha sinov muddati belgilandi. Ma’muriyat tashabbusi bilan xodimni ishdan bo‘shatayotgan vaqtda FZMK 7 kun ichida ma’muriyat fikri bilan tanishib, o‘z fikrini bildirishi lozim. Shundan keyin faqat bir oy ichidagina ma’muriyat xodimni ishdan bo‘shatishi mumkin. Ushbu kodeksda ayollar va o‘smirlar mehnatining garantiyalari kengaytirildi Mehnat nizolarini ko‘rib chiqish mehnat nizolari komissiyasida besh kungacha bo‘lgan muddatda, Kasaba uyushmalarining fabrika, zavod mahalliy komitetlari (FZMK)da 7 kungacha, xalq sudlarida 10 kungacha qilib belgilangan. Yer huquki. 1968 yilning 13 dekabrida Yer qonunlari Asoslari qabul qilindi. Ana shu asosida 1970 yilning 25 sentyabrida O‘zSSRning Yer Kodeksi ishlab chiqilib, qabul qilindi. Yangi Kodeks kirish qismi, XI bob, 202-moddadan iborat edi. Uning birinchi bobi umumiy qoidalarga bag‘ishlangan. Ikkinchi bobida qishloq xo‘jaligi ahamiyatidagi yerlardan foydalanish bo‘yicha huquqiy masalalar yoritilgan. Uchinchi bobi aholi punktlarining yerlari, to‘rtinchisi -sanoat, transport

va boshqa korxonalarning yerdan foydalanish tartiblari, beshinchi bob - davlat, o‘rmon fondining huquqiy holatiga bag‘ishlangan. Suv huquqi . O‘zbekisgonda suvdan foydalanishga katta ahamiyat berib kelindi. 1941 yilning 24 martida «O‘zSSR qishloq xo‘jali-gida suvdan foydalanish to‘g‘risida»gi olti bobdan iborat qonun qabul qilindi, 1972 yilning 9 iyunidan O‘zbekiston SSRning Suv kodeksi qabul qilinib, 1972 yilning 1 oktyabrida kuchga kiritildi. U kirish qism, besh bo‘lim, 29 bob, 136-moddadan iborat edi. Suv qonunchiligining vazifasi – O‘zbekistonda suvdan foydalanishni tartibga solish, suv muhofazasi, irrigatsiya inshootlarini yaxshi holatda tutishdir. Kodeksga ko‘ra, Suv - davlat mulki, faqat foyda-lanishga berilishi mumkin. Yagona davlat suv fondining turlari (klassifikatsiyasi) belgilandi (5-modda). Respublikaning barcha suvlari: yer osti va yer usti suvlariga, bundan tashqari ichki va hududiy suvlarga bo‘linadi. Bularning huquqiy holati bir-biridan farqlanadi. IV bo‘limda suvni rejalashtirish, hisobga olish va qo‘riqlash masalalari yoritilgan. Jinoyat huquqi - 1958 yilning 25 dekabrida jinoyat qonunlari Asoslari qabul qilingan. Albatta, uning ishlab chiqilishi jinoyat huquqining rivojlanishida yangi bir davrini tashkil qiladi. 1959-62 yillarda ishlab chiqilib, qabul qilingan Ittifoqchi respublika-larning kodekslari ana shu asoslarga to‘la muvofiq keladi. O‘zbekiston SSR birinchi bo‘lib o‘zining Jinoyat kodeksini 1959 yilning 21 mayida ishlab chiqdi va 1960 yilning 1 yanvardan kuchga kiritdi. Asoslarda ko‘zda tutilgan juda ko‘p normalar Jinoyat kodeksida aniqlashtirilgan. Masalan: O‘zSSR Jinoyat kodeksining 10-moddasida 14-16 yoshgacha qaysi jinoyatlar uchun javobgarlik belgilash aniq ko‘rsatib berilgan. Unga ko‘ra, jinoyat sodir etgan vaqtda 16 yoshga to‘lgan shaxslar jinoiy javobgarlikka tortiladi. Faqat odam o‘ldirish, qasddan tan jarohati yetkazish, nomusga tegish, o‘g‘rilik, talonchilik uchun 14 - 16 yoshdan jinoiy javobgarlik belgilandi, 18 yoshgacha bo‘lgan shaxslarga nisbatan qanday jinoiy jazolarning qo‘llanilishi mumkinligi jazolarning oz va ko‘p muddatlari aniqlashtirilgan.

O‘zbekiston SSR Jinoyat Kodeksining tizimiga asos qilib, jinoyatning ob’ekti olingan va ana shu jinoiy tajovuz ob’ektiga qarab tegishli boblarga ajratilgan. Jinoyat kodeksi umumiy qism va maxsus qismlardan iboratdir. Jumladan, uning maxsus qismi quyidagi boblardan iborat: Birinchi bob - davlatga qarshi qaratilgan jinoyatlar bo‘lib, bu davlatga qarshi qaratilgan alohida xavfli jinoyatlar ikkinchisi davlatga qarshi qaratilgan boshqa jinoyatlar. Ikkinchi bob - shaxsning hayoti, sog‘ligi, ozodliti va qadr-qimmatiga qarshi qaratilgan jinoyatlar. Uchinchi bob - mulkka qarshi jinoyatlar. To‘rtinchi bob - grajdanlarning shaxsiy mulkiga qarshi jinoyatlar. Beshinchi bob - grajdanlarning siyosiy va mehnat huquqlariga qarshi jinoyatlar. Oltinchi bob - Mansabdorlik jinoyatlari Yettinchi bob - odil sudlovga qarshi qaratilgan jinoyatlar. Sakkizinchi bob - xo‘jalik jinoyatlari. To‘qkizinchi bob - idora qilish tartibga qarshi qaratilgan jinoyatlar. O‘ninchi bob - jamoat tartibi va jamoat xavfsizligiga qarshi qaratilgan jinoyatlar. O‘n birinchi bob - harbiy jinoyatlar. Idora qilish tartibiga qarshi va boshqa sohadagi bir qancha jinoyat turlari o‘z ahamiyatini yo‘qotganligi sababli Jinoyat Kodeksiga 36 ta yangi modda va u kuchga kirgandan so‘ng qo‘shimcha 22-modda kiritildi. Shuni aytish lozimki, O‘zSSR Jinoyat kodeksi ozodlikdan mahrum qilish jazosini minimal 3 oydan maksimal 10 yilgacha, alohida og‘ir jinoyatlar uchun 15 yilgacha belgiladi. Bunda 18 yoshga to‘lmagan shaxslarga 10 yildan oshiq belgilash mumkin emas edi. Jinoyat kodeksining ishlab chiqarilishi bilan jinoyat huquqi normalarini takomillashtirish ishlari oxiriga yetmadi, balki rivojlantirildi. O‘zbekiston davlati va huquqi rivojlanishi tarixida 1978 yilda qabul qilingan Konstitutsiya alohida ahamiyat kasb etadi. Konstitutsiya Oliy Sovet sessiyasida

1978 yil, 18 aprelda qabul qilindi. Unda O‘zbekistonning iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy tizimi, fuqarolarning huquq va erkinliklari, davlat organlari-ning tuzulishi printsiplari ularning tizimi va vakolatlari davr talabiga moslashtirib mustahkamlangan. O‘zSSRning Konstitutsiyasi kirish (muqaddima), XI bo‘lim, 21 bob 188- moddadan iborat edi. Bu Konstitutsiya 1937 yilgi Konsti-tutsiyadan o‘zining muqaddimasi bilan ajralib turadi unda respublika bosib o‘tilgan yo‘l, Konstitutsiyaga asos bo‘lgan manbalar ko‘rsatilgan. O‘zbekistonning bu Konstitutsiyasi quyidagi xususiyatlari bilan ajralib turadi. Birinchidan, O‘zSSRning siyosiy, tizimi, uning jamiyatning boshqarishdagi vazifalari, siyosiy tizim rivojlanishining asosiy yo‘llari, O‘zSSRning sotsial rivojlanishi yo‘llari O‘zbekistonning tashqi siyosati asoslari, mehnatkashlar deputatlari Sovetlari o‘rniga xalq deputatlari Sovetlari bo‘lganligi; Ikkinchidan, Oshkoralik qonuniylik demokratik tsentralizm printsiplarining davlat va jamoat tashkilotlarining faoliyati uning asosiy printsiplar qilib belgilanganligi; Uchinchidan, fuqarolarning huquq va erkinliklari kengayti-rilgan (mehnat va uy joy bilan ta’minlash huquqi); To‘rtinchidan, har bir davlat organi va mansabdor shaxsning topshirilgan vazifa yuzasidan javobgarligining oshirilganligi fuqarolarni davlat va jamoat ishiga jalb qilishni kengaytiril-ganligi, ularning bir-birlari oldidagi xalq va davlat oldidagi ma’suliyatining oshirilganligi va Konstitutsiya mazmunidan kelib chiqib, "O‘zbekiston SSR Oliy Sovetiga saylovlar haqida" (1978 y), "O‘zbekiston SSR Ministrlar Soveti haqida (1978 y) O‘zbekiston SSR Xalq deputatlari mahulliy Sovetlarga Saylovlar haqida (1959 y), O‘zbekiston SSR Xalq deputatlari oblast Soveti haqida (1980 y), h ayvonot dunyosini muhofaza qilish va foydalanish haqida qonunlar va boshqa normativ huquqiy aktlar qabul qilingan. Huquqiy islohotni amalga oshirish Sovet jamiyatining siyosiy tizimini tubdan qayta qurishning bir yo‘nalishi, uning ajralmas qismi edi. Jumladan, bu

boradagi qonunlardan biri “Davlat korxonasi (Birlashmasi) to‘g‘risida” gi qonundir. Mazkur qonun XI chaqiriq Oliy Sovetning VII sessiyasida 1987 yilning 30 iyunida qabul qilinib, 1988 yil 1 yanvardan kuchga kiritilib, ko‘p masala-larni yangi tartibda hal qildi. Masalan, mehnat jamoalarining barcha masalalarda vakolatlari kengaytirildi. Korxonada xo‘jalik hisobini mustahkamladi. U 3 bo‘lim, 25-moddadan iborat bo‘lib, uning birinchi bo‘limi xalq xo‘jaligining asosiy bo‘g‘ini sifatida korxona (birlashma)ning huquq va burchlari, ikkinchi bo‘limi korxona (birlashma)ni boshqarish va mehnat kollektivlari to‘g‘risi-dagi qoidalardan iborat edi. “Kooperatsiya to‘g‘risida” gi qonun SSSR Oliy Sovetining 1986 yilning 26 may qarori bilan tasdiqlanib, 1 iyuldan boshlab kuchga kiritilgan. Qonun besh bo‘lim, 58-moddani o‘z ichiga olib, undan kooperatsiya va uning mamlakat iqtisodida tutgan o‘rni, kooperativni mamlakat kooperatsiya tizimida xo‘jalik mexanizmining iqtisodiy asoslari, davlat va kooperatsiyaning o‘zaro munosabatlari, ularning ayrim turlari va xususiyatlari kabi masalalarni o‘z ichiga oladi. qonunga ko‘ra, kooperatsiya foydali faoliyatning mutassil rivojlanib boradigan ilg‘or shakli ekanligi ko‘rsatilgan. U fuqarolarga o‘z kuchlari va bilimlarini, iste’dodlari va istaklarini hamda har birining qobiliyatiga muvofiq unumli mehnatga sarflash va ularniig mehnatiga qarab haq olishida imkoniyatlar ochib berishi to‘g‘risida gapirilgan. Yangi qonunchilik Sovet davlati va huquqi tarixida birinchi marta konstitutsiyaviy nazorat qo‘mitasini tuzishni mustahkamladi, ya’ni konstitutsiyaviy nazoratni vujudga keltirdi. Bu organning tashkil qilinishi va faoliyati maxsus akt - Konstitutsiyaviy nazorat to‘g‘risidagi 1989 yil 23 dekabro qonuni bilan tartibga solindi. Ana shunday qonunlardan yana biri, O‘zSSRning ijara to‘g‘risidagi Nizomidir. Mazkur Nizom O‘zbekiston SSR Oliy Sovet Prezidiumining 1989 yilning 29 dekabridagi Farmoni bilan tasdiqlangan va 1990 yil 1 yanvarda kuchga kiritildi. Nizom ikki bo‘limga bo‘lingan 33 moddadan iborat bo‘lib, unda ijara bilan bog‘liq umumiy masalalar, ichki ijara, pudrat masalalari va boshqalar huquqiy tartibga solingan. Jumladan, qonunga ko‘ra ijara-shartnoma asosida yer,

boshqa tabiiy resurslar, korxonalar, birlashmalar va boshqa mulklarni shuningdek, xo‘jalik faoliyati va o‘zga faoliyatni mustaqil ravishda amalga oshirish uchun ijarachiga muddatli egalik qilish va undan foydalanish maqsadida topshirishdir. Sud islohotiga ko‘ra, bir necha qonunlar qabul qilindi. Bularga «SSSR Ittifoqi va Ittifokdosh respublikalarning sud tuzilishi asoslari» to‘g‘risidagi 1989 yil 13 noyabr qonuni, “Sudyalarning maqomi to‘g‘risida»gi 1989 yilning 4 avgustdagi qonuni, “Sudga hur-matsizlik haqida»gi 1989 yilning 2 noyabrdagi qonunlarini ko‘rsa-tish mumkin. Asoslarga binoan, sud tuzilishiga quyidagi yangiliklar kiritilgan: 1 Rayon (shahar) xalq sudlari (xalq sudyalari), ana shu sudlar xuzuridagi ma’muriy suddarni tuzish va ular zimmasiga mamuriy xuquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rib chiqishning yuklatilishi. 2. qonunda o‘lim jazosi berilishi yoki 10 yildan oshiq muddatga ozodlikdan mahrum qilishi nazarda tutilgan ishlarni kechgaytiril-gan maslahatchilar kollegiyasi sudi tomonidan hal etilishi. 3. Gumon qilingan ayblanuvchi va sudlanuvchi shaxs himoya qilinish huquqiga ega ekanligi, ularning bu huquqi ushlangan yoki qamoqqa olingan yoki aybnoma topshirilgan paytdan boshlab vujudga kelishi. 4. Sudyalarni 10 yil muddatga yuqori, xalq deputatlari sovetlari tomonidan saylanishlari. 5. Aybsizlik prezumptsiyalarining mustahkamlab qo‘yilishi. 80-yillar o‘rtalarida O‘zbekistonning xo‘jalik tashkilotlarida ochilib, tergov va sud qilingan markaziy matbuot esa, «o‘zbeklar ishi», «asr jinoyati» deb cho‘qintirgan «Paxta ishlari» va uning aarofidagi tuhmat hamda ig‘vogarliklar sobiq SSSR bilan birga tarix mulkiga aylanib qoldi. O‘zbekiston Respublikasi o‘zining davlat mustaqilligiga erishishi arafasidayoq» sobiq sho‘rolar sud, tergov organlari faoliyatidagi bu boradagi barcha nuqsonlar fosh etildi. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudining Plenu-mi, hukumatimiz rahbarlarining tashabbusi bilan ushbu ishlarni o‘rganib chiqib, 1990 yilning 20 iyulida «Respublika sudlari tomo-nidan paxta va boshqa qishloq xo‘jalik mahsulotlarini

tayyorlash va qayta ishlash bilan bog‘liq bo‘lgan talon-taroj qilish, qo‘shib yozish va boshqa suiiste’molliklar haqidagi ishlarni ko‘rish amaliyotida vujudga kelgan ba’zi masalalar to‘g‘risida» nomli №4 sonli qaror qabul qilib, unga binoan bu kabi jinoyatlarning oxirgi zarurat sifatida sodir etilganligini, shuning uchun bu harakatlarda jinoyat tarkibining yo‘qligini isbotlab berdi. 1991 yilning mart oyigacha protsessual qonunlar qo‘pol tarzda buzilib, javobgarlikka tortilgan 1207 rahbar ozod qilindi. Nohaq sudlanganlar oqlandi, qonunsiz ishdan bo‘shatilganlar ishga tiklandi, sabr-toqatli, sodda, mehnat-kash, ishonuvchan o‘zbek xalqining nomi ham T.Gdlyan va Ivanovlarning tergov guruhi mudhish aybnomalaridan ozod bo‘ldi. Shu yillarda SSSRda yashayotgan yashirin iqtisodiyot (pora olish, berish, xo‘jalik jinoyatlari va boshqalar) ko‘rsatilganidek. 140 million so‘m emas, 100 milliard so‘mdan oshiq ekanligi, SSSR Bosh Prokurori nutqida tan olingan edi. Bu narsa Markaziy hukumatga mamlakatning siyosiy va iqtisodiy tizimidagi kamchiliklarni bo‘yab ko‘rsatish, bunga ittifoqchi respublikalar aybdor, «Mana biz jinoyatchilikka qarshi kurashayapmiz, tartibga olayapmiz», degan fikrni tug‘dirib, jamoatchilik fikrini chalg‘itish, Gdlyan kabilar uchun esa, o‘zining kasbiy mahorati atrofida shov-shuv ko‘tarish va xizmat pog‘onasining yuqori bosqichiga qadam tashlash uchun kerak edi. Shuning uchun ham, V.Ilyuxinning kitobida ko‘rsatilganidek, Gdlyan va Ivanov kabi shaxslarni tergov protsessida yo‘l qo‘ygan qonunbuzarliklari oddiy xatolar emas, protsessual banditizm», bosqinchilikdan iboratdir. Ammo o‘tkazilgan islohotlar, ko‘rilgan tadbirlar, qabul qilingan katta-kichik qonunlar ham, siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy inqirozni boshdan kechirayotgan sobiq sovetlar davlatini saqlab qola olmadi. Ushbu o‘zgarishlar boshqa ittifoqchi respublikalar qatori, O‘zbekistonga ham joriy etilgan bo‘lsa-da, ular samara bermadi. Chunki, nurab borayotgan davlatni bu choralar bilan olib qolish mumkin bo‘lmay qoldi. Voqealarning hal qilish nuqtasi bo‘lib 1991 yilning 17-24 avgustdagi voqealari bo‘ldi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Karimov I.A. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.1.-T., 1996 y. 2. Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. T.5.-T., 1997 y. 3. Karimov I.A. Havfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. T.10.-T., 2002 y. 4. 4.Karimov I.A.Bizning bosh maqsadimiz-jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. T: ’’O`zbekiston’’ 2005 - 96 bet 5. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T: «O’zbekiston” 2003 yil. 6. Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish milliy dasturi. O`zbekiston Respublikasi Oily Majlisining ahborotnomasi. 1997 yil 9-son 7. .Saidov A.X.Hozirgi zamon huquqiy tizimlari T: TDYU 2004 – 428 B 8. Saidov A.X.Xalqaro huquq. 2-tom T: 2001 yil 9. Raxmonqulov X.-A. Mustaqil O`zbekiston yangi huquq tizimining shakillanishi va rivojlanishi. “O`zbekistonda ijtimoiy fanlar”. 2006 yil 4-5 sonlar 8-14 betlar

Похожие

Ўзбекистоннинг 1920-1980 йиллардаги давлати ва ҳуқуқи

Xitoy davlati va huquqi

Vizantiya davlati va huquqi

Yaponiya davlati va huquqi

ANGLIYA DAVLATI VA HUQUQI