Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи - тарихий-ҳуқуқий фан - Юриспруденция

Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи - тарихий-ҳуқуқий фан

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

95.5 KB

Скачать

Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи - тарихий- ҳуқуқий фан Режа: 1. “ Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарих и” фан и нинг ма қ сади ва вазифалари ҳ амда уни ўрганишнинг а ҳ амияти 2. “ Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи ” фан и нинг предмети ва фаннинг ижтимо и й ва юридик фанлар билан ало қ аси 3. “ Ўзбекистон давлати в а ҳуқуқи тарихи ” фан и нинг ўрганиш усуллари 4. “ Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи ” ни даврла р га бўлиб ўрганиш м анбалари

1. “ Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарих и” фан и нинг ма қ сади ва вазифалари ҳ амда уни ўрганишнинг а ҳ амияти Таълим тизимида, шу жумладан, олий ўқув юртларида у ёки бу фанни ўрганишда маълум бир мақсадга эришиш билан боғлиқ вазифаларни бажариш назарда тутилади. Шу нуқтаи назардан, «Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи» фанини ҳуқуқшунослик олий ўқув юртларида ўқитишдан мақсад – талабаларда юқори, замон талаби даражасидаги сиёсий- ҳуқуқий онгни шакллантиришдир. Шуни алоҳида қайд этиш лозимки, Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи - бу ўтмишда мамлакатимиз ҳудудида мавжуд бўлган давлатлар ва ҳуқуқ тизимлари ҳақидаги маълумотларнинг оддий йиғиндиси эмас, балки уларнинг пайдо бўлиш ва ривожланиш қонуниятлари, мазмун-моҳияти, тараққиётнинг турли босқичларига улар учун хос бўлган хусусиятлар, ижобий томонлари ва камчиликлари, тарихий тажриба сабоқларини ўзида акс эттирувчи илмий асосланган билимлар мажмуасидир. Шу нуқтаи назардан, тараққиётнинг турли босқичларида мамлакатимиз ҳудудида бўлган давлатларнинг марказий ва маҳаллий давлат ҳокимияти ва бошқарув, суд ва бошқа органлари, уларнинг ўзаро муносабатлари, ташкилий тамойиллари, вазифалари, фаолиятининг асосий йўналишлари, ваколатлари, ҳуқуқ тизими, манбалари, соҳалари ва институтлари, сиёсий-ҳуқуқий маданият ва тажриба ҳақида холисона ва чуқур билим бериш мазкур фаннинг асосий вазифасидир. Тараққиётнинг ҳозирги босқичида олдимизда турган энг муҳим вазифа – Ўзбекистон Республикаси мустақиллигини мустаҳкамлаш, табиий, миллий хавфсизлигини ички ва ташқи таҳдидлардан муҳофаза қилишнинг сиёсий, ташкилий, иқтисодий, ҳарбий ва ҳуқуқий механизмини яратиш, Ўзбекистон жаҳон ҳамжамиятининг тўлақонли аъзоси бўлиши ва ҳамжамиятда ўзига хос ва мос ўринни эгаллашига эришиш, юртимизда инсонпарвар демократик ҳуқуқий давлатни ва фуқаролик жамиятини барпо этиш, ўсиб келаётган ёш авлодни миллий истиқлол ғояси ва мафкураси, Ватанга муҳаббат, ўз давлатига садоқат ва табиий қонунларга ҳурмат руҳида тарбиялашдир. Ушбу мураккаб вазифани халқимизнинг давлатчилик ва ҳуқуқ тарихига мурожаат этмасдан ҳал қилиш амримаҳол. Тарихга мурожаат қилиш олдимизда турган мураккаб муаммоларнинг мазмуни ва моҳиятини тушуниб етиш, уларни ҳал қилиш, ечимларини қидириб топишимизда, давлатчилик ва ҳуқуқ қурилиши соҳасидаги ўз мустақил йўлимиздан адашмаслигимизда муҳим таянч манба сифатида хизмат қилади.

$Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, Марказий Осиё халқлари, шу жумладан, ўзбек халқи давлат ва ҳуқуқ соҳасида узоқ ўтмишга бориб тақаладиган, мисли кўрилмаган, бой ва серқирра тарихий тажрибага эга. Минг афсуски, биз яқин вақтларгача турли хил объектив ва субъектив сабабларга кўра, ушбу бетакрор тажрибани ва улкан бойликни атрофлича, чуқур ўрганиб, ўзлаштириб ол олмадик, уни жаҳон халқлари, илмий жамоатчилиги олдида кўз-кўз қилолмадик. Бу Марказий Осиёдаги, шунингдек, Ўзбекистондаги давлатшунослик ва ҳуқуқшунослик фанларининг муҳим камчилигидир. Бу камчиликка келажакда, албатта, барҳам берилиши керак. Ўзбекистон Республикасининг мустақилликка эришиши, ўзбек халқи, табиий давлатчилик ва ҳуқуқ тарихини ўрганишга кенг йўл очиб берди, имкониятлар яратди. Мустақиллик йилларида ўтмишни билишга, табиий турли қирраларини ўрганишга, ушбу соҳада илмий тадқиқотлар олиб боришга интилиш кучайди. Республикамиз Президенти И.А.Каримов таъкидлаганларидек, «Бу - табиий ҳол. Одамзот борки, авлод-аждоди кимлигини, насл-насабини, ўзи туғилиб вояга етган қишлоқ, шаҳар, хулласки, Ватанининг тарихини билишни истайди». 1 Ўз тарихини, жумладан, давлати ва ҳуқуқи тарихини билмаган, унинг ижобий тажрибаларидан илҳомланмаган, камчиликларидан тегишли хулоса чиқармаган халқ, миллат ўзининг бугунги кунидаги ҳаётий муаммоларини тўла тушуниб ета олмайди, ўз келажаги ҳақида аниқ тасаввурга, пухта ишланган дастур ва режага эга бўла олмайди. Ўз тарихини чуқур билган, табиий, тарихий тажрибаларидан сабоқ олган халқ, миллат ўзи танлаб олган йўлдан адашмайди, эзгу мақсадларига эришишда дадил қадам ташлайди, учрайдиган муаммоларни оқилона ҳал этади, турли қарама-қаршиликларни мардонавор енгиб ўтади. Тарихни билишнинг аҳамиятига алоҳида урғу бериб, Президент И.А.Каримов шундай деб ёзади: «Модомики, ўз тарихини билган, ундан руҳий қувват оладиган халқни енгиб бўлмас экан, биз ҳаққоний тарихимизни тиклашимиз, халқимизни, миллатимизни ана шу тарих билан қуроллантиришимиз зарур. Тарих билан қуроллантириш, яна бир бор қуроллантириш зарур». 2 Республикамиз ҳудудида давлат ва ҳуқуқнинг пайдо бўлиши ва ривожланган тарихини ўрганиш муҳим назарий ва амалий аҳамият касб 1 Каримов И.А Тарихий хотирасиз келажак ЙЎҚ .\\Б ИЗ келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз Т.7. – Т.: «Ўзбекистон», 1999. Б– 32. 2 Ўша асар. Б–149.$

этади. Давлатчилик ва ҳуқуқ тарихини чуқур билиш бўлажак ҳуқуқшунос кадрларнинг сиёсий ва ҳуқуқий онгининг шаклланиши ва ўсишига, давлат ва ҳуқуқнинг жамият ҳаётида тутган ўрни ва роли, шахс, жамият ва давлатнинг муҳим ҳаётий манфаатларини ички ва ташқи таҳдидлардан муҳофаза қилишдаги аҳамиятини тўғри тушуниб етишига, давлат органлари фаолиятидаги ва ҳуқуқ нормаларини ҳаётга татбиқ қилишда айрим муаммоларнинг самарали ечимини топишга ёрдам беради. Давлат ва ҳуқуқ тарихини ўрганиш давлат органлари тизимини ва қонунчиликни такомиллаштириш, уларнинг самарадорлигини ошириш, қонунийлик ва ҳуқуқ-тартиботни мустаҳкамлаш, мамлакатимизда амалга оширилаётган давлат қурилиши ва суд-ҳуқуқ соҳаларидаги ислоҳотларнинг моҳияти ва аҳамиятини тушуниб етиш учун зарур бўлган сиёсий-ҳуқуқий билимлар билан талабаларни қуроллантиради. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихини ўрганиш муҳим сиёсий аҳамиятга эга. Республикамиз Президенти И.А.Каримов бу ҳақда шундай деб ёзади: «Давлатчилик бугунги кунда ўта сиёсий масала бўлиб турибди. Нега деганда, Ўзбекистонда давлатчилик бўлмаган, деб орқаваротдан ташвиқот юритаётган, шу фикрни онгимизга сингдирмоқчи бўлаётган, керак бўлса, халқаро жамоатчиликни шунга ишонтиришга уринаётган кучлар ҳам бор». 3 Давлат ва ҳуқуқ масалаларида эски ва янги қарашлар ўртасидага кураш шиддатли тус олаётган, маълум сиёсий кучлар собиқ Иттифоқ давлатини тиклашни тарғи б қилаётган, айрим гуруҳлар ўзбек халқи ва табиий давлатчилиги тарихини сохталаштириш, бизнинг ўтмишимиз ҳақида ғайриилмий талқинлар ва фикрларни тарқатиш йўли билан халқимизни, биринчи навбатда, ёш авлодни бетакрор, серқирра ва бой тарихдан жудо қилишга ҳаракат қилаётган, ислом мамлакатларидаги бир қатор ақидапараст ва экстремистик марказлар ва ташкилотлар биз учун муқаддас бўлган ислом динидан ўзларининг ғаразли мақсадлари йўлида фойдаланиб, ягона мафкура ва шариат қонунлари асосида барча мусулмонларни битта халифалик давлатига бирлаштиришга интилаётган бир шароитда, Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихини ўрганиш алоҳида мафкуравий аҳамият касб этади. Ўзбек давлатчилиги ва ҳуқуқи тарихи ҳақида талабаларни холисона ва чуқур билимлар билан қуроллантириш уларнинг мафкуравий майдонда бўлаётган кураш жараёнининг мазмун-моҳиятини англаб етишига, давлат ва ҳуқуқ 3 Ўша асар. Б–139.

соҳасидаги ғайриилмий ғоялар тарғиботчиларининг асл мақсадларини тушунишига ёрдам беради. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихини ўрганиш ўз Ватанига, халқига, миллатига ва давлатига садоқатли ҳуқуқшунос кадрлар тайёрлашда муҳим тарбиявий аҳамиятга эга. Ҳуқуқшунослик олий юртларида Ватан тарихининг таркибий қисми бўлган давлат ва ҳуқуқ тарихини чуқур ўрганмасдан туриб, ватанпарвар, сиёсий етук, ҳар қандай фавқулодда вазиятларда ҳам ҳушёр, давлат мустаҳкамлигини таъминлашнинг изчил ва фаол курашчиси, Ватан ҳимоячиси бўлган ҳуқуқшунос кадрларни тарбиялаб бўлмайди. Ўзбек давлатчилиги ва ҳуқуқи тарихини билиш бўлажак ҳуқуқшуносларнинг миллий ғурурини ошириш, иродасини мустаҳкамлашда муҳим рол ўйнайди. И.А.Каримов таъкидлаганидек: «Ким бўлишидан қатъи назар, жамиятнинг ҳар бир аъзоси ўз ўтмишини яхши билса, бундай одамларни йўлдан уриш, ҳар хил ақидалар таъсирига олиш мумкин эмас. Тарих сабоқлари инсонни ҳушёрликка ўргатади, иродасини мустаҳкамлайди». 1 Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихини ўрганиш талабаларнинг мамлакатимиз мустақиллигини таъминлаш органлари, кучлари, воситалари, шакллари ва усуллари ҳақидаги тушунчаларга эга бўлиши, етук ҳуқуқшунос сифатида шаклланишида маълум бир роль ўйнайди. Улар фанни ўрганиш жараёнида ўтмишда мамлакатимиз ҳудудида бўлган давлатларда давлат мустақиллигини таъминлаш масаласи қандай ҳал этилганлиги, бу соҳадаги эришилган ютуқлар ва йўл қўйилган камчиликлар, ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари, уларнинг давлат механизмида тутган ўрни ва роли, марказий ва маҳаллий давлат органлари билан ўзаро муносабатлари, ўз фаолиятини амалга ошириш шакллари ва усуллари ҳақида тасаввурга эга бўлади. Ўзбекистон Республикаси ҳудудида давлат ва ҳуқуқнинг пайдо бўлиши ва ривожланиш тарихини холисона ва атрофлича ўрганиш тарихий адолат ва ҳақиқатни тиклаш нуқтаи назаридан ҳам ўта долзарб масаладир. Гап шундаки, мустабид тузум даврида мазкур тарихни холисона ва чуқур ўрганишга, биринчидан, имкон берилмаган бўлса, иккинчидан, чор Россияси ва шўро олимлари томонидан ёзилган китоблар, рисолалар ва мақолаларда, ёқланган номзодлик ва докторлик диссертацияларида мамлакатимиз ҳудудида давлат ва ҳуқуқнинг пайдо бўлиши, ривожланиши, уларнинг мазмуни ва моҳиятини бир томонлама ёритишга, бузиб кўрсатишга, сохталаштиришга, халқимиз орасидан етишиб чиққан давлат арбобларининг Ватан равнақи йўлида қилган хизматлари тўғрисида оғиз очмасликка ҳаракат қилинди. Асосий эътибор 1 Ўша асар. Б –137.

подшоҳлар зулми ва уларга қарши кўтарилган халқ қўзғолонларига қаратилди. Мазкур масала бўйича юртбошимизнинг қуйидаги сўзлари эътиборга моликдир: «Совет даврида ёзилган тарихни мен тарих санамайман. Ўзгалар ёзиб берган тарихни ўқитишга мутлақо қаршиман. Мустамлакачи ўзига қарам бўлган халқ ҳақида қачон холис, адолатли фикр айтган? Улар бор куч- ғайратларини Туркистоннинг ўтмишини камситишга, бизни тарихимиздан жудо қилишга сарфлаганлар. Тарихдан жудо бўлиш нималигини яхши билсангиз керак. Инсон учун тарихдан жудо бўлиш - ҳаётдан жудо бўлиш демакдир». 1 Юқорида баён қилинганлардан шундай хулосага келиш мумкинки, она заминимизда давлат ва ҳуқуқнинг шаклланиш ва ривожланиш тарихини холисона ва ҳар томонлама илмий таҳлил қилиш, бунинг натижаси ўлароқ, назарий ва амалий хулосалар чиқариш, унинг ранг-баранг қирралари билан таништириш орқали ёш авлодни Ватанга муҳаббат, садоқат руҳида тарбиялаш, сиёсий-ҳуқуқий тарихимиз ютуқларидан мустақил ўзбек давлатчилиги ва унинг ҳуқуқ тизимини такомиллаштиришда фойдаланиш, тарихда учраган камчиликларни такрорламаслик чораларини кўриш, қолаверса, бой ва бетакрор тарихимизни жаҳон жамоатчилиги олдида намойиш қилиш бугунги кундаги алоҳида аҳамиятга молик вазифадир. 2. “ Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи ” фан и нинг предмети ҳамда фаннинг ижтимо и й ва юридик фанлар билан ало қ аси Ўтмишга оид воқеа-ҳодисаларни ўрганиш билан шуғулланувчи фанлар олдига қўйиладиган муҳим талаблардан бири - тарихий ҳақиқатни рўёбга чиқаришдир. Бу вазифани талаб даражасида амалга ошириш учун фан томонидан ўрганиладиган воқеа-ҳодисаларни аниқ белгилаб олиш муҳим аҳамият касб этади. Ҳар қандай фан каби Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи фани ҳам маълум бир гуруҳ воқеа-ҳодисаларни ўрганади. Ушбу фан ўзи ўрганаётган воқеа-ҳодисаларнинг мазмун-моҳияти, ўзига хос хусусиятлари билан бошқа фанлардан фарқ қилади. «Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи» фани, бир томондан, ўтмишда бўлиб ўтган воқеа-ҳодисаларни қатъий изчилликда даврлар бўйича 1 Ўша жойда.

ўрганади. Иккинчи томондан, ушбу фан ўзига хос хусусиятга эга бўлган воқеа-ҳодисалар - давлат ва ҳуқуқни ўрганиш билан шуғулланади. «Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи» фани давлат ва ҳуқуқнинг Ўзбекистон ҳудудида қачон, қандай шарт-шароитда пайдо бўлганлиги, ушбу жараёнга қандай омиллар таъсир кўрсатганлиги, давлат ва ҳуқуқнинг ривожланиши қайси йўналишларда кечганлигини илмий асосда исботлаб беради. У Ўзбекистон ҳудудида тарихий тараққиётнинг турли даврларида мавжуд бўлган давлатларнинг ҳокимият, бошқарув, суд органлари, махсус хизматлари ва қуролли кучлари, ҳуқуқ манбалари, соҳалари ва институтларини ўрганади. Мамлакатимиз ҳудудида қадимги даврлардан то ҳозиргача давлат ва ҳуқуқнинг пайдо бўлиши ва ривожланишининг умумий қонуниятларини, ҳар бир давр учун хос бўлган давлат бошқаруви, тузилиши ва ҳуқуқ тизимининг ўзига хос хусусиятларини ўрганиш орқали тарихий тажрибаларни умумлаштиради ва тегишли хулосалар чиқаради. Турли даврларда давлат ва ҳуқуқ соҳаларида эришилган ютуқлар ва йўл қўйилган камчиликлар, ривожланиш ва таназзулга таъсир кўрсатган омиллар ҳақида билим беради. Ўтмишда мамлакатимиз ҳудудида бўлган давлатлар ва ҳуқуқ тизимларини ўрганиш орқали биз ҳозирги кунгача босиб ўтилган йўлнинг қанчалик даражада машаққатли бўлгани, ота-боболаримиз, авлод- аждодларимиз тараққиётнинг турли босқичларида дуч келган қийинчиликлар ва муаммоларни қандай йўллар, усуллар ва воситалар ёрдамида енгиб ўтгани ва ҳал қилгани ҳақида тасаввурга эга бўламиз, тарихий тажрибадан тегишли хулосалар чиқарамиз. Бу - бизнинг ҳозирги кундаги давлатимиз ва ҳуқуқ тизимимизнинг мазмун-моҳиятини тўғри тушуниб етишимизга, мавжуд муаммоларни ҳал қилишнинг самарали йўлларини ва воситаларини топишимизга ёрдам беради, келажакда давлат органлари ва қонунчилигимизни такомиллаштириш учун муҳим назарий ва амалий манба сифатида хизмат қилади. Юқорида баён қилинганлардан хулоса ясаб, фаннинг предметига қуйидагича таъриф бериш мумкин: Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи фанининг предметини Ўзбекистон ҳудудида давлат ва ҳуқуқнинг пайдо бўлиш сабаблари ва шакллари, ушбу жараённи тезлаштирган ва секинлаштирган омиллар, давлат ва ҳуқуқнинг ривожланиш қонуниятлари ва босқичлари, тараққиётнинг турли босқичларида заминимизда мавжуд бўлган давлатларнинг бошқарув ва давлат тузилиши шакллари, давлат органлари тизими, мансабдор шахсларнинг ваколатлари, ҳуқуқлари,

фаолиятининг асосий йўналишлари, ҳуқуқ манбалари, соҳалари ва институтлари ташкил қилади. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, давлат ва ҳуқуқ муҳим ижтимоий- сиёсий, мураккаб ва серқирра ҳодисалардан бўлиб, уларни ўрганиш билан бир қатор ижтимоий ва юридик фанлар шуғулланади. Жумладан, фалсафа фани давлат ва ҳуқуқни ижтимоий ҳаётнинг, жамиятнинг муҳим унсури сифатида улар тараққиётининг умумий қонуниятларини, уларнинг жамият ҳаётида тутган ўрни ва ролининг умумий жиҳатларини ўрганади. Сиёсатшунослик фани давлат ва ҳуқуқни сиёсий жараёнларнинг иштирокчиларидан бири сифатида ўрганади. Тарих фани у ёки бу мамлакат ҳудудида тараққиётнинг турли босқичида мавжуд бўлган давлатлар ва ҳуқуқ нормалари ҳақида умумий маълумот беради. Юридик фанлардан давлат ва ҳуқуқ назарияси давлат ва ҳуқуқнинг келиб чиқиши ва ривожланишининг умумий қонуниятлари, типлари, моҳияти, шакллари, вазифалари, функциялари, қонунийлик ва ҳуқуқий тартибот, давлат ва ҳуқуқнинг келажакдаги тақдири каби масалаларни ўрганади. Ўзбекистон Республикасининг конституциявий ҳуқуқи фани давлат суверенитети, халқ ҳокимиятчилиги, давлат ташқи сиёсати, фуқаролар ҳуқуқлари, эркинликлари ва бурчлари, мамлакатнинг маъмурий-ҳудудий тузилиши, давлат ҳокимият ва бошқарув органлари тизими, сайлов тизимининг конституциявий асосларини ўрганади. Маъмурий ҳуқуқ фани давлат бошқарув органлари тизими, уларнинг ташкилий принциплари, вазифалари ва фаолиятининг асосий йўналишларини ўрганади. Молия, фуқаролик, оила, меҳнат, хўжалик, жиноят ҳуқуқи каби фанлар алоҳида ҳуқуқ соҳалари нормалари билан тартибга солинадиган ижтимоий муносабатларни ўрганади. Ўзб е кистон давлати ва ҳ уқуқи тарих и фани ни нг ю ридик фанлар билан ало қ аси

Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи фани юқорида зикр этилган фанлар билан маълум бир алоқада бўлиб, ижтимоий фанлар ва давлат ва ҳуқуқ назарияси фанларининг давлат ва ҳуқуқ ҳақидаги умумий хулосаларига таянган ҳолда, Ўзбекистон ҳудудида турли даврларда мавжуд бўлган давлатлар ва ҳуқуқ нормаларининг моҳияти, мазмуни, ривожланиш қонуниятлари, ижобий жиҳатлари ва камчиликлари ҳақида ўз хулосаларини чиқаради. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи фани давлат органлари тизими, уларнинг вазифалари ва ваколатлари, ҳуқуқнинг алоҳида соҳалари нормалари билан тартибга солинаётган ижтимоий муносабатлар ўтмишда қандай бўлганлиги, давлат бошқаруви, ҳуқуқнинг алоҳида соҳаларида қандай ютуқларга эришилганлиги ва қандай камчиликларга йўл қўйилганлиги ҳақида тасаввурга эга бўлиш имкониятини беради. Ҳозирги давр тармоқ ҳуқуқий фанлари Ватанимиз ҳудудида давлат ва ҳуқуқ соҳасидаги тарихий тажрибага таянган ҳолда, давлат органлари тизими ва уларнинг фаолиятини, қонунчиликни, ҳуқуқ нормаларини, ҳаётга татбиқ қилиш механизмини такомиллаштириш, қонунийлик ва ҳуқуқий тартиботни мустаҳкамлаш ҳақида амалий таклифлар беради. “Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи” фани “Хорижий мамлакатлар давлати ва ҳуқуқи тарихи” билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, уларнинг ҳар иккиси ҳам тарихий-ҳуқуқий фан олдида турган вазифаларни биргаликда ҳал қилади, лекин ўрганиладиган масалалар доираси бўйича бир-биридан фарқ қилади. “Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи” ҳамда “Хорижий мамлакатлар давлати ва ҳуқуқи тарихи” ва “Сиёсий-ҳуқуқий таълимотлар тарихи” билан биргаликда тармоқ юридик фанларининг назарий-тарихий гуруҳини вужудга келтиради. Улар юриспруденциянинг муҳим таркибий қисмини ифодалайди. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи фалсафа, иқтисод назарияси, мантиқ каби фанлар билан ҳам мустаҳкам ва яқин боғланган. 3. “ Ўзбекистон давлати в а ҳуқуқи тарихи ” фан и нинг ўрганиш усуллари Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихини чуқур, ҳар томонлама ва холисона ўрганиш фан предметига илмий-сиёсий ва назарий-амалий ёндашувни тақозо этади. Мазкур ёндашувга эришишнинг бирдан-бир тўғри йўли - ҳозирги замон илмий жамоатчилиги томонидан эътироф этилиб,

илмий-тадқиқот ишларини амалга ошириш, ижтимоий ва юридик фанларни ўқитиш жараёнида кенг қўлланилаётган илмий билиш методларидан фойдаланишдир. Метод ибораси тарихда илк бор илмий муомалага Қадимги Греция мутафаккирлари томонидан киритилган. Метод - бу билиш йўли, табиат ва жамият ҳодисаларини билиш, тадқиқ этиш усули. Шу нуқтаи назардан, Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи фанининг методи деганда, Ўзбекистон ҳудудида давлат ва ҳуқуқнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши, турли босқичларда ушбу заминда мавжуд бўлган давлатларнинг сиёсий тузуми ва ҳуқуқ тизимларини ўрганишда, билишда ва тадқиқ этишда қўлланиладиган масалаларга ёндашиш йўллари ва усуллари тушунилади. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихини ўрганишда қўлланиладиган методлардан бири - бу объективлик(холисоналик) методидир. Ушбу методга кўра, давлат ва ҳуқуқни ўрганаётганда уларга беғараз, бетараф муносабатда бўлиш, масалага субъектив ёндашмаслик, сиёсий-ҳуқуқий воқеа-ҳодисаларга алоҳида ижтимоий табақа ва синфлар манфаатларидан келиб чиқиб баҳо бермаслик, давлат органларининг ташкилий принциплари, фаолиятининг асосий йўналишлари, ҳуқуқ манбалари, соҳалари ва институтларига улар қандай бўлса, шундай баҳо бериш, уларнинг ижобий ва салбий томонларини кўра билиш лозим бўлади. Диалектик метод. Мазкур методга биноан, Ўзбекистон Республикаси ҳудудида тараққиётнинг маълум бир босқичида ижтимоий, сиёсий, иқтисодий, жуғрофий, табиий омиллар таъсирида вужудга келган давлат ва ҳуқуқ бир жойда қотиб қолмаган, улар ўзгарган, ривожланган, айрим даврларда таназзулга учраган, ўз бошидан бир қатор босқичларни кечирган, ушбу жараён жамиятнинг бошқа унсурлари, иқтисодиёт, маданият, маънавият, дин, сиёсат билан боғлиқ ҳолда кечган деб қаралади. Ўз навбатида, давлат ва ҳуқуқнинг бошқа ижтимоий-сиёсий воқеа- ҳодисаларга қайта таъсири эътироф этилади. Тарихийлик методи. Ушбу метод аниқ бир даврда Ўзбекистон ҳудудида мавжуд бўлган давлат тузуми ва ҳуқуқ тизимини тарихий шарт-шароит билан боғлиқ ҳолда ўрганиш ва баҳолашни тақозо этади. Бунда ўрганилаётган даврда ижтимоий, иқтисодий, маданий ҳаёт, давлатлараро муносабатлар, унинг мазмун-моҳияти, ўзига хос хусусиятлари эътиборга олинган ҳолда, давлат ва ҳуқуқ масалаларига ёндашилади.

Тизимли метод. Ушбу методдан фойдаланилганда, Ўзбекистон ҳудудида тараққиётнинг турли босқичларида мавжуд бўлган давлат ва ҳуқуқнинг ҳар бири алоҳида қисмлардан иборат, ўзаро боғлиқ яхлит тизим сифатида қаралади, бутун тизим учун хос бўлган умумий хусусиятлар билан бир қаторда, унинг алоҳида қисмларининг ўзига хос хусусиятлари ҳақида тегишли билимга эга бўлинади. Хронологик(солномали) метод. Мазкур методга биноан, Ўзбекистон ҳудудида давлат ва ҳуқуқнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши тарихи босқичма-босқич қатъий изчилликда, даврларга бўлинган ҳолда ўрганилади, алоҳида даврларда ушбу заминда мавжуд бўлган давлат ва ҳуқуқнинг ўзига хос хусусиятлари, уларга таъсир кўрсатган омиллар аниқланади. Давлат ва ҳуқуқнинг ривожланиш қонуниятлари, тараққиётнинг турли босқичларидаги мазмун-моҳияти ҳақида тегишли хулосалар чиқарилади. Қиёслаш методи. Мазкур метод ёрдамида тараққиётнинг бир босқичида Ўзбекистон ҳудудида мавжуд бўлган давлат ва ҳуқуқ иккинчи босқичдаги давлат ва ҳуқуқ билан ёки бир босқичда ушбу заминда мавжуд бўлган давлатлар ва уларнинг ҳуқуқ тизимлари бир-бири билан таққосланади, солиштирилади ва натижада улар учун хос бўлган умумий ва жузъий хусусиятлар аниқланади, уларнинг бир-биридан фарқи ва ўхшаш томонлари ҳақида тасаввурга эга бўлинади. Таққослаш, шунингдек, алоҳида давлат органлари, ҳуқуқ манбалари, соҳалари ва институтлари бўйича ҳам амалга оширилиши мумкин. Ҳар қандай ҳолатда ҳам таққослаш натижасида қиёсланаётган сиёсий-ҳуқуқий воқеа-ҳодисалар учун хос бўлган умумий томонлар ва уларнинг ҳар бири учун хос алоҳида хусусиятларни аниқлашга эришилади. 4. “ Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи ” ни даврла р га бўлиб ўрганиш м уаммолари Умумий тарихни, шу жумладан, давлат ва ҳуқуқ тарихини ўрганишнинг илмий исботланган тўғри йўли – бу тарихий воқеа-ҳодисаларни қатъий изчилликда, хронологик тарзда даврларга бўлиб ўрганишдир. Давлат ва ҳуқуқ тарихини даврларга бўлиб ўрганиш натижасида ҳар бир даврда мавжуд бўлган давлат ва ҳуқуқнинг ўзига хос хусусиятларини аниқлаш билан бир қаторда, уларнинг бутун тарихий ривожланишининг умумий қонуниятларини аниқлашга эришилади.

Давлат ва ҳуқуқ тарихини даврларга бўлишда қандай мезон асос қилиб олинганлиги ўрганилаётган сиёсий-ҳуқуқий ҳодисаларнинг мазмун- моҳиятини аниқлашда ва баҳолашда муҳим аҳамият касб этади. Ўтмишда ушбу масалага ёндашув турлича бўлган, бу ҳол ҳозир ҳам давом этмоқда. Жумладан, коммунистик мафкура ҳукмронлик қилган совет даврида тарихни, унинг таркибий қисми бўлган давлат ва ҳуқуқ тарихини ижтимоий- иқтисодий формацияларга бўлиб даврлаштириш, уларга синфий нуқтаи назардан ёндашиш ва баҳо бериш ўзини оқламади. Масалага бундай ёндашув ҳақиқатга зид, ноилмий, сохта эканлиги маълум бўлди. Гап шундаки, кишилик жамияти тарихини ишлаб чиқариш усули характеридан келиб чиқиб, ибтидоий жамоа тузуми, қулдорлик тузуми, феодализм, капитализм, социализм каби ижтимоий-иқтисодий формацияларга бўлиш, ушбу формациялар барча халқлар ва миллатлар тарихий тараққиёти учун хос дейиш, қулдорлик тузумига қулдорлик давлати ва ҳуқуқи, феодализмга - феодал давлати ва ҳуқуқи, капитализмга - буржуа давлати ва ҳуқуқи, социализмга - социалистик давлат ва ҳуқуқ мос келиши, социалистик давлат ва ҳуқуқ олий типдаги давлат ва ҳуқуқ бўлиб, келажакда барҳам топиб кетиши ҳақидаги назариянинг ҳақиқатдан узоқ эканлигини ҳаётнинг ўзи кўрсатди. Барча миллатлар ва халқлар ўз тараққиёти жараёнида юқорида зикр этилган формацияларни босиб ўтмаганлиги, социалистик жамият, давлат ва ҳуқуқ тўғрисидага фикрлар сохта, хом хаёлликдан бошқа нарса эмаслиги илмий жиҳатдан асослаб берилди. Социалистик давлат ва ҳуқуққа барҳам берилиши, СССРнинг тарқалиб кетиши ва коммунистик мафкуранинг инқирози натижасида Ўзбекистон Республикасининг ўз давлат мустақиллигини қўлга киритиши миллий давлатчилик ва ҳуқуқ тарихини ўрганиш соҳасида туб бурилиш ясади. Халқимиз ўз тарихини, унинг таркибий қисми бўлган миллий давлатчилик ва ҳуқуқ тарихини холисона, илмий тадқиқ қилиш, унинг ютуқлари ва камчиликлари ҳақида адолатли хулосалар чиқариш, ютуқларидан ғурурланиш, камчиликларини такрорламаслик чора-тадбирларини кўриш имкониятига эга бўлди. Мамлакатимиз ҳудудида давлат ва ҳуқуқнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши, тараққиётининг даврлари ва босқичлари масаласига янгича ёндашув мустақиллик даври тарих фанининг муҳим ютуқларидан биридир. Ҳозирги давр тарих фанида Ватан тарихини ибтидоий жамият даври, қадимги давр, ўрта асрлар даври, чор Россияси мустамлакачилиги даври, советлар истибдоди даври, миллий истиқлол даврига бўлиш ҳақидаги фикр кенг тарқалган. Биз ушбу фикрга таянган ҳолда, Ўзбекистон давлати ва

ҳуқуқи тарихини қуйидаги даврларга бўлиб, уларнинг ҳар бири учун хос давлат ва ҳуқуқ ҳақида умумий маълумот бериш билан чекланамиз. Ибтидоий жамият даври (милоддан аввалги биринчи минг йилликкача). Тарихий манбаларнинг гувоҳлик беришича, мазкур даврда мамлакатимиз ҳудудида давлат ва ҳуқуқ бўлмаган. Ушбу заминда турмуш тарзи, тили, урф- одатлари бир-бирига яқин бўлган уруғлар ва қабилалар истиқомат қилишган. Бир неча уруғлар қабилаларга бирлашган, қабилалар қабилалар иттифоқига бирлашган. Бошқарув уруғларнинг оқсоқоллари, қабилалар бошлиқлари, оқсоқоллар кенгаши томонидан амалга оширилган, ижтимоий муносабатлар урф-одат нормалари билан тартибга солинган. Қадимги давр (милоддан аввалги биринчи минг йиллик-милоднинг V асри). Бу даврда мамлакатимиз ҳудудида Бақтрия, Сўғдиёна, Катта Хоразм каби давлат бирлашмалари бўлган. Кейинчалик заминимизда аҳамонийлар ва македонияликлар ҳукмронлиги ўрнатилган. Сўнг Хоразм ва Довон давлатлари бўлган. Милоднинг бошларидан илк ўрта асрларгача Ўзбекистон ҳудуди Кушон подшолиги, Эфталийлар давлати таркибида бўлган. Ушбу даврда Аҳамонийлар давлати қонунлари ва «Авесто» ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи асосий манба сифатида хизмат қилган. Ўрта асрлар даври (VI асрдан XIX асрнинг ўрталаригача). Бу даврда мамлакатимиз ҳудуди Турк ҳоқонлиги, Араб халифалиги, Сомонийлар, Қорахонийлар, Ғазнавийлар, Салжуқийлар, Хоразмшоҳлар давлатлари, Мўғуллар салтанати, Темур ва темурийлар, Шайбонийлар давлатлари таркибида бўлган. Кейинчалик Ўзбекистон ҳудудида Хива, Бухоро ва Қўқон хонликлари ташкил топган. Ўрта асрларда ҳуқуқнинг манбаи сифатида урф- одат нормалари, шариат қонунлари, Чингизхон яссилари, Темур тузуклари, давлат бошлиқларининг фармонлари хизмат қилган. Чор Россияси мустамлакачилиги даври (1865-1917 йиллар). Бу даврда Ўрта Осиёнинг катта қисмида Туркистон генерал-губернаторлиги ташкил этилиб, Россия империяси таркибига киритилади. Туркистонда мустамлакачилик сиёсий-ҳуқуқий тартиблари жорий қилинади. Хива ва Бухоро хонликлари Россия империясининг вассалига айлантирилиб, улар ҳудудида ярим мустамлакачилик сиёсий-ҳуқуқий тартиблари жорий этилади. Ушбу даврда мустамлака қонунлари, шариат қонунлари ва одат ҳуқуқи нормалари ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи манбалар сифатида хизмат қилган.

Советлар истибдоди даври (1917-1991 йиллар). Бу даврда Ўзбекистон ҳудудида Туркистон Автоном Совет Социалистик Республикаси, Хоразм Халқ Совет Республикаси, Бухоро Халқ Совет Республикаси, Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси каби давлатлар бўлган. Уларда совет ҳуқуқи тизими амал қилган. Миллий истиқлол даври. Ушбу давр 1991 йил 31 августдан то ҳозирги кунгача бўлган муддатни қамраб олиб, у мустақил Ўзбекистон Республикаси давлати ва ҳуқуқи даври сифатида тарихга кирди. Юқорида баён қилинган тарихий даврларда мавжуд бўлган давлат органлари тизими, ҳуқуқ манбаларини ўрганиш жараёнида ҳар бир давр сиёсий-ҳуқуқий тузумининг ўзига хос хусусиятлари, ютуқ ва камчиликлари ҳақида атрофлича тасаввур ҳосил қилинади. Ўқувчиларда ютуқлардан ғурурланиш ҳисси уйғотилади, камчиликлардан уларнинг танқидий хулосалар чиқаришига тегишли имконият яратилади.

$Тавсия этиладиган адабиётлар: 1 . Каримов И.А Тарихий хотирасиз келажак ЙЎҚ .\\Б ИЗ келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз Т.7. Т: 2. Каримов И.А. “Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда”. - Т.: “Ўзбекистон” 1999 йил. 3. Каримов И.А. “Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари”. - Т.: “Ўзбекистон” 1997 йил. 4. Каримов И.А. Империя даврида бизни иккинчи даражали одамлар деб ҳисоблашар эди. – Т.: “Ўзбекистон”, 2005. 62 б. 5. Каримов И.А. “Мамлакатимиз тараққиётининг қонуний асосларини мустаҳкамлаш фаолиятимиз мезони бўлиши даркор”. - Халқ сўзи газетаси, 2006 йил 25 февраль. 6. Бобоев Х. Б. Ўзбек давлатчилиги тарихи. – Т.: “Фан”, 2004. – 294 б. 7. Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқ: умумназарий масалалар(Давлат назарияси). – Т.: “ Адолат ”, 1969.- 272 б. 8. Исл о мов З.М. Общество . Государство. Право. – Т.: “ Адолат ” , 2001. – 695 с . 9. Ҳамидова М.А. “Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи” фанидан маърузалар матни. - Т.: ТДЮИ. 2011. -121 б.$

Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи - тарихий-ҳуқуқий фан

20.09.2019

0

95.5 KB

Похожие