Ўрта Осиё хонликлари давлати ва ҳуқуқи тарихи - Юриспруденция - Рефераты

Ўрта Осиё хонликлари давлати ва ҳуқуқи тарихи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

215 KB

Ўрта Осиё хонликлари давлати ва ҳуқуқи тарихи (XVI - XIX асрнинг I -ярми ) Режа : 1. Бухоро хонлигининг ижтимоий ва давлат тузуми. 2. Бухоро амирлигининг ташкил топиши ва давлат бошқаруви . 3. Бухоро амирлигида суд ҳокимияти. 4. Бухоро амирлиги ҳуқуқ тизимининг асосий соҳалари (солиқ, жиноят ҳуқуқи, савдо ҳуқуқи, оила-никоҳ, мерос ҳуқуқи ва бошқалар). 5. Хива хонлиги марказий ва маҳаллий бошқаруви. 6. Қўқон хонлигининг давлат тузуми . 7. Қўқон хонлигида суд ва судлов масалалари. 8. Қўқон хонлигининг ҳуқуқий тизими.

1. Бухоро хонлигининг ижтимоий ва давлат тузуми XVI асрга келиб, Мовароуннаҳр давлатчилик ва ҳуқуқи тарихида Абдулхайрхон авлодлари бўлган дашт ўзбеклари давлатининг ташкил топиши билан характерланади. 1558 йилда Абдулхайрхоннинг авлодларидан энг ёши каттаси Пирмуҳаммад “хонлар хони” этиб сайланган. Шайбоний султонлар ичида катта мавқега эга бўлган Убайдуллахон олий ҳокимиятни ўз қўлига олишга эришгач, (1533-1539). Мовароуннаҳр айниқса, Бухоро вилояти ҳар томонлама ривожланган. Хонликнинг пойтахти Самарқанддан Бухоро шаҳрига кўчирилган. Шундан сўнг, Шайбонийлар давлати расман Бухоро хонлиги деб атала бошланган. Лекин Убайдуллахоннинг ўлимидан сўнг, ўзбек султонлари орасидаги келишмовчиликлар яна кучайиб кетди. Бухорода Абдулазизхон, Самарқандда Абдулатифхон ва Тошкент, Туркистонда Наврўз Ахмадхон ҳукмронлик қила бошлаган. Шайбоний султонларни ягона давлатга бирлаштиришда Абдулла ибн Искандархоннинг роли катта бўлган. Бухоро хонлиги тахтида ўтирган тоғаси Пирмуҳаммад ёрдамида Миёнкол, Кеш, Бухоро ва Насафни эгалланган. 1560 йил отаси Искандар С ултонни Бухорога олиб келиб бутун ўзбекларнинг Олий хони деб эълон қилади. Амалда эса ҳокимиятни Абдуллахоннинг ўзи бошқарган. Кейинчалик Абдуллахоннинг вафотидан сўнг, Марказий давлатнинг заифлашуви натижасида Хоразм ва Хуросон қўлдан кетади. Фарғона водийсини, Тошкентни, Самарқанд ва Зарафшон воҳасини катта қисмини қозоқ хони Таваккалхон босиб олади. 1601 йилда Пирмуҳаммаднинг ўлимидан кейин Бухоро тахти янги сулола Аштархонийлар (Жонийлар) қўлига ўтган. Хонликнинг асосий бойлиги ер эди. Ер эгалигининг қуйидаги турлари мавжуд бўлган: 1. “Мулкий султоний, амлок ерлар”- бу ерлардан олинадиган даромад хон ва унинг хонадонига тегишли эди. 2. Хусусий ерлар - маъмурий ва диний амалдорларга тегишли бўлган ва суюрғол, иқтоъ, танҳо шаклидаги хусусий ерлар. 3. Вақф ерлари – диний ташкилотларга тегишли ерлар. Аштархонийлар даврида суғориладиган ерларда Ўрта Осиё минтақаси учун анъанавий бўлган буғдой, арпа, жўхори, ловия, мош, шоли, пахта, сабзавот ва полиз экинлари дашт ва тоғ олди лалми ерларида буғдой, арпа, кунжут, тарвуз, қовун ва бошқалар экилиб деҳқончилик қилган. Бу даврда Шайбонийлар даврларидек ижтимоий табақалар сақланиб қолган.

1. Олий табақа - хон ва йирик сарой амалдорлари. 2. Уламолар ва бошқа диний амалдорлар (айниқса Жўйбор хўжалари). 3. Раият – солиқ тўловчилар. 4. Қ уллар. (Сарой хизматидаги қуллар, хоннинг шахсий қўриқчилари). Аштархонийлар даврида хонликнинг ҳудуди қисқариб кетади. Хонлик таркибига олтита вилоят Бухоро, Самарқанд, Сагараж, Ўратепа, Шаҳрисабз ва Fузор кирган. Кейинчалик Хисор, Тошкент, Фарғона, Туркистон, Балх вилоятлари бўйсундирилган. Аммо Ҳ ирот ва Хоразм хонлик таркибидан чиқиб кетган. Бухоро хонлигида хон расман олий ҳокимият бошлиғи бўлиб, давлатнинг ички ва ташқи сиёсатига боғлиқ барча масалалар унинг ихтиёри билан ҳал қилинарди. Барча олий фармонлар хон томонидан чиқарилар , унинг номидан тангалар зарб қилинар, хоннинг номи Хутбада қўшиб ўқиларди. Давлат бошқаруви икки босқичли бўлиб – марказий ва маҳаллий бошқарув тизимига эга эди. Марказий бошқарув хон саройи амалдорлари қўлида бўлиб, аштархонийлар даврида “оталиқ” мансабига эга шахс катта мавқега эга эди. Бу даврда сарой амалдорлари ҳудди шайбонийлар давридагидек эди. Оталикдан ташқари девонбеги, парвоначи, мушриф, хазиначи ва бошқа сарой амалдорлари давлат бошқарувида катта аҳамиятга эга эдилар. Жумладан, хондан кейинги Оталиқ мансаби хоннинг мураббийси, маслаҳатчиси, биринчи вазир лавозими ҳисобланган. Кейинчалик унга Зарафшон дарёси сувини бошқариш ваколати юклатилган. Девонбеги – молия ва солиқ ишларини юритиш, унга ра ҳ барлик қилиш, ташқи алоқа масалалари билан шуғулланган. Бундан ташқари парвоначи, дод ҳ о ҳ , кўкалдош , катта иноқ, қушбеги каби мансабдорлар ҳам бўлган. Хонлик таркибига кирувчи Балх ўзи хонлик деб аталиб, уни тахт вориси бошқарар эди, у дастлаб “навваб” ўринбосар ёки хон кейинчалик “кичик хон” деб аталган. У ўзининг Девони аморат, амлок, таваджи, молия девонларидан ташқари, унга ярим қарам бўлган Бадахшон девонлари каби марказий бошқарув девонларига эга бўлган. Аштархонийлар даврида ҳарбий ва маъмурий амалдорлар катта ҳуқуқларга эга эди. Улар билан бир қаторда йирик дин пешволари хожалар ва диний мансаб эгалари – Шайхулислом, қози калон, садр ва бошқаларнинг

аҳамияти ҳам катта бўлган. Давлат бошқарувида Жўйбор ҳожаларининг мавқеи юқори бўлиб, асл диний мансабдорлар улар ичидан тайинланар эди. Бу даврда қўшин унча яхши ташкил қилинмаганлигини кўрамиз. Хонликка хос бўлган хирож, закот, ихрожот, бож каби солиқлардан ташқари жуда кўплаб солиқлар бор эди. Турли солиқлардан ташқари қишлоқ ва шаҳар аҳолиси каналлар қазиш, ариқларни тозалаш, қурилиш ишлари каби мажбуриятларни ҳам бажарар эди. Мазкур тадбирлар учун сарфланадиган харажатлар аҳолидан турли йўллар билан ундириб олинган. Унинг миқдори сиёсий муносабатларга боғлиқ эди. 2. Бухоро а мирли гининг ташкил топиши ва давлат бошқарув и Тарихий тараққиётнинг муайян босқичида ҳокимият тепасига объектив ва субъектив шарт-шароитлар натижасида турли кучларнинг келиши, ўз навбатида, жамият ҳаётида кескин ўзгаришларни рўй беришига ҳамда муайян ислоҳотларни амалга ошишига олиб келади. Бинобарин, Бухоро давлатида ҳам ҳокимиятнинг аштархонийлар сулоласидан манғитлар вакиллари қўлига ўтиши маълум бир омилларнинг таъсири остида рўй берган. Бухоро давлатчилиги тарихида содир бўлган ушбу жараёнларнинг мазмун ва моҳиятини ўрганишда илмий жамоатчилик ўртасида турли хил ёндашувлар илгари сурилади. Тарихий манбалардан маълумки, аштархонийлар сулоласи ҳукм сурган даврда, айниқса, унинг охирги вакилларидан бири Абулфайзхон ҳукмронлиги йилларида (1711-1747) давлатда ўзбошимчалик, бошбошдоқлик, ўзбек қабила-уруғлари ўртасида ҳокимият учун кураш, айрим ҳудудларнинг мустақилликка бўлган интилишларининг кучайиши билан боғлиқ ҳолатлар Бухоро давлатини ҳам ички ҳам ташқи сиёсатда тўла таназзул ёқасига олиб келган эди 1 . Жамият ҳаётида бундай муаммоларнинг юзага келишига асосий сабаблардан бири – аштархонийлар сулоласининг сўнгги вакили Абулфайзхоннинг давлатни бошқаришдаги ролининг пасайганлиги ва унинг етарли бошқарув қобилиятига эга эмаслигида эди. 1 Қаранг: Норқулов Н,, Жўраев У. Ўзбекистон тарихи (XVI – XIX асрнинг биринчи ярми). – Тошкент: Шарқ, 2002. – Б.77-79; Сагдуллаев А., Мавлонов Ў. Ўзбекистонда давлат бошқаруви тарихи. (қадимги даврлардан XIX асрнинг ўрталарига қадар). – Тошкент: Академия, 2006. – Б.112; Ўзбекистон давлатчилиги тарихи очерклари / Масъул муҳаррирлар: Д.А.Алимова, Э.В.Ртвеладзе. – Тошкент: Шарқ, 2001. – Б.107.

Шарқшунос Анке фон Кюгельген маълумотларига эътибор қаратадиган бўлсак, аштархонийларнинг сўнгги вакиллари давлатни бошқариш, уни мустаҳкамлаш ва давлатнинг ички ҳамда ташқи хавфсизлиги масалаларига жиддий эътибор қаратмаганлар 2 . Бунинг оқибатида жойлардаги ички сиёсий низоларни ҳал этиш ва Эрон давлати томонидан бўлган ташқи хавф олдида мамлакат ожиз бўлиб қолган эди. Шу билан бирга, объектив сабаблар билан бир қаторда, бизнинг фикримизча, мамлакатда бундай хавфли вазиятнинг юзага келишига қуйидаги учта субъектив омил ва воқеалар ҳам муайян даражада ўзининг таъсирини ўтказган: Биринчидан, хонликнинг муҳим ҳудудий марказларидан бири ҳисобланган ҳамда мамлакатнинг асосий иқтисодий, маърифий ва ҳарбий ресурслари жойлашган Самарқанд беклигини хоннинг асосий рақибларидан бири бўлган Ражаб Султон бошқарувига ўтиши 3 ; Иккинчидан, номусулмон бўлган жўнғорлар қувғинидан қочган қозоқ уламоларига нисбатан хон ҳокимияти томонидан етарли эътибор бўлмаганлиги ва бунинг оқибатида мусулмонлар ўртасида катта обрўга эга бўлган ушбу уламоларнинг етти йил давомида сарсон-саргардончиликда бўлишлари аҳолининг хонга бўлган ҳурмат эътиборини йўқолишига олиб келган; Учинчидан, хоннинг бевосита йўл қўйиб бериши натижасида Ибодулло Хитой ва унинг тарафдорлари томонидан муқаддас қадамжо ҳисобланадиган Хўжа Баҳовуддин хонақосининг вайрон этилиши аҳолининг кучли норозилигини келиб чиқишига сабаб бўлган 4 . Бинобарин, 1721-1722 йилларда Самарқанднинг Ражаб Султон бошқарувига ўтиши нафақат Бухоро хонлигига қарши қаратилган ғалаён сифатида, балки мамлакат заифлашувининг асосий сабабларидан бири сифатида баҳоланади 5 . Қозоқ ва қорақалпоқларнинг 1723 йилдан 1730 йилгача давом этган исёнининг асосий сабабчиларидан бири ҳам Ражаб Султоннинг яқин кишиси Шаҳрисабз ҳокими Иброҳимбий Кенагас эди. Бунинг оқибатида, Абулфайзхон ва унинг ҳарбий қўшини исёнчи кучлар 2 Анке фон Кюгельген. Легитимация среднеазиатской династии мангитов в произведениях их историков (XVIII – XIX вв.) – Алматы: Дайк-Пресс, 2004. – С.231. 3 Қаранг: Норқулов Н., Жўраев У. Ўзбекистон тарихи (XVI – XIX асрнинг биринчи ярми). – Тошкент: Шарқ, 2002. –Б. 78. 4 Мирза Абдал Азим Сами. Тарихи Салатини-и мангитийа (История мангытских государей). / Пред. Л.М.Епифановой. – М.: Вост. литер., 1962. – С.43 . 5 Қаранг: Анке фон Кюгельген. Легитимация среднеазиатской династии мангитов в произведениях их историков (XVIII – XIX вв.) – Алматы: Дайк-Пресс, 2004. – С.231.

олдида ҳимоясиз қолган эди. Мамлакатда тинимсиз давом этаётган ғалаёнлар натижаси ўлароқ ҳамда ўша даврда рўй берган табиий офатлар (сурункасига узоқ муддат ёмғир ёғиши) сабабли ҳайдаладиган ерларнинг деҳқончилик учун яроқсиз аҳволга келиши ва ўз навбатида аҳолининг катта қисмини Самарқанд ва Миёнқол ҳудудларини тарк этишга мажбур этган 6 . Шарқшунос Анке фон Кюгельгеннинг маълумотларига кўра, оталиқ лавозимида фаолият юритган Муҳаммад Ҳакимбий (Муҳаммад Раҳимнинг отаси) исёнчилар ва ички душманлар билан тинчлик йўлида музокаралар олиб бориши натижасида муайян муддат давомида барқарорликни сақлашга муваффақ бўлган 7 . Шу билан бирга, юқорида номи тилга олинган Ибодулло Хитой ўз тарафдорлари ва бошқа хитой-қипчоқ уруғига мансуб бўлган аҳоли билан биргаликда Миёнқолда амирга қарши қўзғолон кўтарган ва бунинг оқибатида бир қатор шаҳарлар вайрона ҳолатга тушиб қолган. Бундай вазиятда Абулфайзхон Ибодулло хитойнинг қилмишларига яраша жазо бериш ўрнига, аксинча, уни девонбеги (“девонхона бошлиғи”) лавозимига тайинлагани халқнинг ҳақли равишда Абулфайзхон ҳокимиятига нисбатан норозилигини ва унга қарши бориш руҳиятини келтириб чиқарган 8 . Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, Муҳаммад Ҳакимбий Абулфайзхон ҳукмронлиги даврида давлат ҳокимиятига қарши чиққан қўзғолончиларга қарши курашда бир қатор муваффақиятларга эришган. Бундан ижобий тарзда фойдаланган Муҳаммад Раҳим давлат ҳокимиятини эгаллашга қаратилган фаолиятини мустаҳкамлаб борган 9 . Ҳокимиятнинг аштархонийлар қўлидан манғитлар қўлига ўтишида яна бир асосий ва муҳим омил бу ташқи-сиёсий вазият ҳисобланади. Хусусан, Эрон шоҳи Нодиршоҳнинг ташқи-сиёсий фаолияти асосан Бухоро хонлигини ўз таъсир доирасига олишга қаратилганлиги, ўз навбатида, хонликда давлат ҳокимиятини тубдан ўзгаришига сабаб бўлган. Мавжуд тарихий манбаларда Нодиршоҳнинг Муҳаммад Раҳимга нисбатан бўлган муносабати турлича изоҳланади. Хусусан, Муҳаммад Раҳим Нодиршоҳнинг шогирди деб эътироф этилса, баъзан уни ҳокимиятни қонунга хилоф равишда тортиб олган шахс сифатида баҳолашади. Ҳар қандай вазиятда ҳам Абулфайзхон ҳокимиятининг инқирозга юз тутишига Муҳаммад Раҳим сабабчи деб топилади. 6 Ўша жойда. 7 А нке фон Кюгельген. Легитимация среднеазиатской династии мангитов в произведениях их историков (XVIII – XIX вв.) – Алматы: Дайк-Пресс, 2004. – С.232. 8 Ўша жойда. 9 Ўзбекистон тарихи: Қисқача маълумотнома / Ҳ.Бобобеков, Ш.Каримов, М.Содиқов ва бошқ.: Масъул муҳар рир Ш.Каримов. – Тошкент: Шарқ, 2000. – Б.131.

1743 йилнинг декабр ойида Нодиршоҳ ўн иккита шиа мазҳабига мансуб бўлган имомлар ва суннийлик мазҳабига мансуб бўлган эрон, афғон ва Мовароуннаҳр уламоларини эътиқоднинг ҳар қандай вазиятида “келишув”га эришиш мумкинлигига ундаш мақсадида тўплайди. Учрашувда Бағдод шаҳрининг қозиси Абдулло ас-Сувайдий йиғилиш баёнини олиб бориш учун ҳакам сифатида тайинланади. Учрашувга етмишта эрон, еттита афғон ва еттита Мовароуннаҳр муфтийлари, қозилари ва имомлари ташриф буюрган. “Суннийлар тарафидан вакил сифатида машҳур Бухоро қозиси ҳамда Кўкалдош мадрасасининг мударриси Ходи Хўжа ибн Алоуддин, шиалар тарафидан эса Нодиршоҳнинг диний ва ҳуқуқий масалалар юзасидан муаллими муллабоши Али Акбар сўзга чиққанлар” 10 . Мазкур учрашувда ҳар доимгидек суннийларнинг шиалик ақидасига қаратилган даъволари устунлик қилиб турган. Мунозара давомида шиа мазҳабининг вакиллари Али Акбар ва унинг сафдошлари дастлабки икки халифа Абу Бакр ва Умар сафдошларини камситишни, вақтинчалик никоҳ масаласини ҳамда Ҳазрат Али Муҳаммад Пайғамбарнинг ёлғиз вориси эканлигини тан олишни рад этиш тўғрисидаги келишувга рози бўлганлар. Суннийлик вакиллари ўз навбатида шиалик таълимотини, яъни тўрт асосий ҳуқуқ мактаблари қаторида жаъфария мазҳабини тан олишга тайёр эканликларини билдирганлар. “Йиғилишнинг якунловчи қисмида иштирок этган уламолар ягона “келишувга” имзо қўйганлар” 11 . Мазкур келишув ғоявий жиҳатдан уламолар ўртасидаги муайян барқарорликни қарор топтирган бўлсада, амалда диний оқимлар ўртасидаги келишмовчиликлар кейинчалик ҳам давом этган. Юқоридаги таҳлиллардан ҳам кўриниб турибдики, ҳокимиятнинг сўнгги аштархоний Абулфайзхон қўлидан кетишида муайян даражада ташқи- сиёсий омилнинг ўрни ҳам алоҳида аҳамият касб этади. Бухоро амирлигида марказий бошқарув қуйидаги асосий идоралар орқали амалга оширилар эди: амир – давлат бошлиғи; қушбеги – бош вазир; оталиқ; молия идораси; вазири ҳарб; қозилик маҳкамаси. Бухоро амири ҳокимияти чекланмаган бўлиб, у бир вақтнинг ўзида диний ва дунёвий ҳокимият бошлиғи эди. Шу билан бирга, амир – 10 Анке ф он Кюгельген. Л егитимация среднеазиатской династии мангитов в произведениях их историков ( XVIII – XIX вв. ) – Алматы : Дайк-Пресс , 2004. – С.241. 11 Анке фон Кюгельген. Легитимация среднеазиатской династии мангитов в произведениях их историков (XVIII – XIX вв.) – Алматы: Дайк-Пресс, 2004. – С .239-241.

давлатнинг олий бош қўмондони, амирлик ерларининг олий эгаси ҳисобланган. Манғитлар сулоласининг учинчи вакили бўлмиш Шоҳмурод (1785- 1801) амирлик унвонини қабул қилган 12 . Амирлик унвони илгари асосан қўшин бошлиқлари ва жойлардаги турли ҳарбий вакилларга берилган бўлса, Муҳаммад Раҳим даврига келиб амир унвонига эга бўлган бирорта мансабдор шахс қолмаган. Ушбу унвон илгари амалда бўлган амир-беклик унвонидан фарқли ўлароқ, ҳалифалик мақоми - “амир – ул-мўминин” сифатида талқин этилган. Айнан ушбу даврдан Бухоро хонлиги Бухоро амирлиги деб юритила бошланган. Амир давлатни мансабдор шахслари, яъни амир хизматчилари орқали бошқарар эди. Ушбу мансабдор шахслар давлатнинг бошқарув аппаратини ташкил этган. Бухоро амирлари ўз шажараларини Муҳаммад пайғамбардан бошлаганликлари сабабли уларнинг унвонларига “саид” сўзи қўшиб айтилган. Амир ёнида доимий равишда унинг шахсий ёзишмаларини олиб борувчи икки нафар котиби бўлган. Уларнинг биринчиси мунший бўлиб, у барча ишлар бўйича берилган кўрсатмаларни ёзиб борган ва амирга келган ахборотларга, маълумотларга ҳамда маъмурий вакиллардан ва алоҳида шахслардан келган илтимосномаларга, шикоятларга жавоб бериш билан машғул бўлган. Иккинчи котиб – мушриф бўлиб, у сарпо бериш, қурол-яроғ ва шу кабиларни тарқатиш ҳақидаги кўрсатмаларни расмийлаштириб борган. Амир томонидан юқорида зикр этилган илтимоснома, шикоятлар ва бошқа хатларга берилган ёзма жавоб – муборакнома деб аталган. Марказий давлат бошқарувини бир қатор идоралар мажмуаси ташкил этиб, давлатнинг олий бошқарув органи – олий давлат мансаби ҳисобланган қушбеги томонидан бошқариладиган давлат девонхонаси (қушбеги девонхонаси) ҳисобланган. Қушбеги мансаби илгаридан мавжуд бўлган бўлсада, XVII асрга келиб “оталиқлик” унвонига нисбатан унинг аҳамияти ва ваколат доираси анча торайган. XVIII асрнинг ўрталарига келиб қушбеги мансаби етакчи ўринга чиқиб, у давлат аппаратининг асосий бўғини сифатида барча бошқарувнинг асосий функцияларини ўз қўлида тўплай борган. Қушбеги маҳаллий беклар орқали марказий давлат бошқарувини амалга ошириш билан бир қаторда, чет мамлакатлардан келадиган мол-мулклардан олинадиган бож тўловлари устидан назоратни амалга оширган. 12 Қаранг: Семенов А.А. Оче рк устройства центрального административного управления Б ухарского ханства поздней щего времени // Материалы по истории таджиков и узбеков Средней Азии. – Ташкент, 1954. Вып.2. – С. 20.

Қушбеги лавозимига давлатнинг тажрибали, ишбилармон, сиёсатдон кишиларидан тайинланиб, номзод аввал девонбеги мансабида фаолият юритган бўлиши лозим бўлган. У саройдаги энг юқори унвон эгаси сифатида давлатда амирдан кейин турган. Турклардаги улуғ вазир ёки Европадаги давлат канцлери сингари, қушбеги амирнинг энг яқин маслаҳатчиси ва ишончли кишиси бўлган. Қушбеги бир вақтнинг ўзида амирнинг шахсий муҳрини сақлаш, бошқа давлатлар билан алоқаларни назорат қилиш, шунингдек молия ишларини бошқариш каби масъул вазифаларни ҳам амалга оширган 13 . Бухоро амирлигида савдо-сотиқдан олинувчи барча божхона тўловлари бошқаруви ҳам қушбеги қўлида бўлиши билан бир қаторда, у ер солиғини йиғиш ва ер-мулкларни беришни ҳам назорат қилган 14 . Булардан ташқари унга амир саройи хавфсизлигини назорат қилиш вазифаси ҳам юклатилган. Айнан мана шунинг учун ҳам амир шаҳардан бошқа жойга кетган пайтда у сарой дарвозахонасининг унга махсус қурилган жойида амир шаҳарга қайтгунча кутиб ўтиришга мажбур бўлган. Ҳар куни кечқурун шаҳарнинг кечаси қулфланадиган дарвозаси калити қушбегига олиб келиб берилган ва эртасига эрталаб эса калитлар яна дарвозабонлар бошлиғига қайтарилган. Оталиқ – амирлик марказий бошқарувида ўзига хос ваколатга эга бўлган 15 , манғит ҳукмдорларининг таянчи ҳисобланган ва уларнинг ҳурматига сазовор бўлган мансаб эгаси. Унга Бухоро шаҳри ва Самарқанддан Қоракўлгача бўлган ҳудудларда сув тақсимотини назорат қилиш вазифаси юклатилган. Ўз навбатида оталиқ Шоҳруд канали мироблиги вазифасини ҳам бажарган. Бухоро амирлигида аҳамияти бўйича учинчи поғонада молия идораси – молиявий девонхона турган, ушбу давлат идорасини олий молиявий амаллардан бири саналмиш девонбеги бошқариб, у давлат бошқарув тизимида иккинчи мансабдор шахс ҳисобланган 16 . Девонбеги давлат хазинаси, закот (хорижий мамлакатлардан келадиган мол-мулклардан ташқари) ҳамда солиқларга нисбатан умумий давлат бошқарувини амалга оширган. Амирнинг икки хазинаси бўлиб, уни бўлиш қуйидаги тамойилга асосан амалга ошириларди: яъни биринчи хазина асосий хазина сарф қилинмайдиган ҳамда дахлсиз саналиб, иккинчи хазина эса – харажатлар манбаи ҳисобланган. Амир анъанага кўра фақатгина отаси ёки бобоси 13 Ҳолиқова.Р. Марказий давлат бошқаруви тарихига бир назар // Мулоқот. – Тошкент, 2004. - № 2. – Б. 41. 14 Баракаев Ж., Ҳайдаров И. Бухоро тарихи. – Тошкент : Ўқитувчи , 1991. – Б.84. 15 Сагдуллаев А., Мавлонов Ў. Ўзбекистонда давлат бошқаруви тарихи. – Тошкент: Академия, 2006. – Б.124. 16 Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти / Сагдуллаев.А., Аминов Б., Мавлонов Ў., Норқулов Н. – Тошкент: Академия, 2000. – Б.199 .

томонидан қолдирилган даромадларни сарф этиб, ўзининг фойдасини сақлаб қўярди. Амирликда марказий идоралардан бири мудофаа ва ҳарбий масалалар билан шуғулланувчи вазирлик бўлиб, ушбу идора бевосита тўпчибошийи лашкар (ҳарбий вазир) томонидан бошқарилган 17 . Тўпчибошийи лашкар давлатдаги барча отлиқ ва пиёда аскарлардан ташкил топган қўшинни бошқарган. У маҳаллий ҳудудларни ҳарбий масалаларда амалда ёрдам берувчи махсус вакиллари орқали назорат қилган. Ўз навбатида амирлик марказий бошқарувида бошқа бир қатор мансаб ва унвонлар бўлиб, улардан тўртта асосий ва юқори даражадаги лавозим эгалари ҳукуматга алоқаси бор шахслар ҳисобланган. Жумладан, Биринчиси, шайх ул-ислом – диний унвонлардан бири бўлиб, диний ишларни бошқарган ва назорат қилган. Қози аскар – ҳарбий масалалар ва ҳарбий жиноятларни кўриб ҳал қилувчи мансабдор; Иккинчиси, аъламлар – давлатда фиқҳий масалалар бўйича фатво чиқарувчи шахслар 18 . Ҳарбий муфтийлар – ҳарбийлар учун фатво тузувчи, айниқса, давлат бошлиғининг бошқа бекликларга сафари чоғида ва ҳарбий юришлари пайтида ҳарбийлар учун фатво чиқарувчи вакил ҳисобланган; Учинчиси, муҳтасиб – аҳолини шариат тақиқлаган ҳаракатлардан тийилиб туришига ва яхшиликка оид ҳаракатларни қилишига ундаш билан шуғулланган. Тўртинчиси, тарбиячи-мударрислар – ушбу мансаб эгаларига амирликда катта эътибор берилган бўлиб, уларнинг асосий вазифаси талабаларга илм бериш ва уларни шариат йўли асосида тарбиялаш бўлган. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, бўлажак қозилар, беклар ва бошқа мансабдор шахслар уларнинг тарбиясини ва илмини олиши шарт бўлган. Ундан ташқари яна тўрт мансаб мавжуд бўлганки, уларни амир бевосита саидлик обрў-эътиборига эга бўлган фуқароларга инъом этган. Биринчиси, Жўйбор ҳудудини, шаҳар деворининг ички ва ташқи томонини бошқариш масаласи юклатилган. Иккинчиси, нақиб ҳарбий юришлар пайтида қўшиннинг жанговар тайёргарлиги, таъминланганлиги ва тақсимотини назорат қилувчи мансабдор. Ундан ташқари у қўшиннинг илғор қисмини, орқа (фронт) қисмини, ўнг ва сўл қанотини ва пистирма ҳақидаги маълумотларни йиғувчи вакил вазифасини ҳам амалга оширган. Учинчиси, 17 Искандаров Б.И . Из истории Бухарского эмирата. – М.: “Изд-во. Вос. Лит-ры”, 1958. – С. 1 2 . 18 Муқимов З.Ю. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. – Тошкент: Адолат, 2004. – Б.230.

бош ўроғ – шариатга асосан саидлар қўшинида мухтасиб вазифасини амалга оширувчи шахс. Тўртинчи мансаб нақшбандий деб номланиб, унга амирлар дафн этиладиган қабристонни кўкаламзорлаштириш ишларини бошқариш топширилган. Давлатда яна тўрт турдаги лавозим мавжуд бўлиб, махсус тайинлов асосида фаолият юритмасдан, балки ижтимоий мавқеидан қатъий назар ушбу мансабларга ҳар қандай шахс тайинланиши мумкин бўлган. Аниқроғи, амирга маъқул бўлган олимлар, саидлар, хўжалар, ўзбеклар ва бошқалардан бирига топширилган мир асад, файзи, садр ва судур деб номланган лавозимлар. Амирлик марказий бошқарувида давлат бошлиғининг ташкилий- ижрочилик ишларини олиб борувчи бўлими мавжуд бўлиб, унда қуйидаги тўрт асосий мансабдор шахс ўзига белгиланган ваколатни амалга оширган. Жумладан, девонбеги – танҳо масалаларини қайд этувчи дафтарни юритиш мудири; мушриф – ҳукмдор томонидан тақдим этилган ашёлар, кийим- кечаклар, қалқонлар, совутлар ва бошқа совғаларни ёзиб қолдириш ишлари билан шуғулланган; дафтардор – танҳо ёки суюрғолдан фойдаланиш бўйича тасдиқланган ёхуд рад этилган шахсларнинг маълумотини юритган; танобчи девон – баҳор ва куз ойларида хирож ерларидан тушадиган тушумларни юритувчи лавозимда хизмат қилган 19 . Ундан ташқари амирлик марказий бошқарувида унча юқори бўлмаган мансаблар ҳам мавжуд бўлиб, улар ўзларига аниқ белгиланган вазифани амалга оширганлар. Ушбу лавозимлардан биринчиси бу – кутубхоначи бўлиб, барча илм-маърифатга оид бўлган китобларни ва олиму-фузалолар томонидан ёзиб қолдирилган асарларни тўплаб, сақлаб юрган. Бахши – ҳукуматга алоқадор бўлган қурилиш ишларининг кирим-чиқим фаолиятини бошқариб турган. Девони сайисхона – шахсан амир томонидан тайинланадиган, отларнинг ҳисоб-китоби, тантанавор безаклари, дўмбира ва бошқа ашёларини назорат қилувчи мансабдор шахс. Девони тўшакхона – амирга тегишли бўлган қимматбаҳо кийим-кечаклар, қурол-яроғлар ва бошқа нодир нарсаларнинг рўйхатини ва улардан фойдаланганлик ҳақидаги маълумотларни юритувчи мансабдор. Давлат бошлиғи маҳкамасининг икки асосий махсус ходими бўлиб, улар амирнинг кундалик иш юргизиш масалалари билан бевосита машғул бўлган. Парвоначи – амир фармонлари ва бошқа қарорларини бекларга ҳамда 19 Қаранг: М ирза Бади-Диван. Мажма ал-аркам . – М.: Наука , 1981. – С.94.

бошқа мансабдор шахсларга етказиш масалалари билан шуғулланган 20 . Додҳоҳ эса – давлат бошлиғига турли масалалар бўйича келиб тушадиган ариза ва шикоятларни қабул қилиб, унга етказиш ҳамда берилган жавобларни ўз эгаларига қайтариш вазифаси юклатилган 21 . Давлат бошқарувида бошқа бир қатор мансаблар ҳам мавжуд бўлиб, улар асосий вазифа билан бирга қўшимча ваколатларга ҳам эга бўлган. Масалан, тўқсабо – амир мажлиси дастурхонини назорат қилиш билан бирга, Харканруд туманининг ҳокимлиги ва мироблиги ҳам унинг қўлида эди. Шу билан бирга тўқсабо ҳарбий ҳаракатлар чоғида амир байроғини кўтариб юрган 22 . Эшикоғабоши эса, давлат бошлиғи ўз саройида бўлган вақтда уни қўриқлаш билан бир қаторда Шофиркон туманини бошқариш ва бу ҳудудларда сув тақсимотини назорат қилган 23 . Мирохур – амир отхонасида ишни ташкил этиш билан бирга Коми Абу Муслим тумани мироблиги ва ободонлаштириш масаласи билан шуғулланар эди. Яна учта мансаб мавжуд бўлиб, ушбу мансаблар ҳарбий-маъмурий характерга эга эди. Улардан биринчиси, қўрчибоши деб аталиб, амир милтиғи ва бошқа қуроли созлиги учун жавобгар бўлган. Удайчи эса, ҳарбий ҳаракатлар жараёнида нақибнинг кўрсатмасига биноан навкарлар ва қўшиннинг тақсимланиши ва жойлашувини кузатиш вазифасини бажарган. Қоровулбеги – соқчилар ва қоровуллар бошлиғи саналиб, давлатнинг асосий ички ва ташқи хавфсизлиги масалаларини назорат қилиб турган. Амирликда шиғовул, мирохўрбоши, миршаб каби амаллар бўлиб, улар ҳам ўзига хос равишда тегишли вазифаларни адо этганлар. Масалан, шиғовул – давлат вакиллари ва элчиларни қабул қилиб, уларнинг фаолиятини назорат қилиш билан шуғулланган. Мирохўрбоши – ҳукмдорга тегишли бўлган отларга ем-хашак етказиш масаласини ташкил қилиб, назорат остига олган. Миршаб эса, шаҳарни қўриқлаш вазифасини бажарган. Марказий бошқарувда ҳар бир соҳани, аниқроғи савдо-сотиқ, ҳунармандчилик, ишлаб чиқариш каби масалаларни бошқариб турувчи вакиллар тайинланган. Масалан, шарбатдор амирликда турли ичимликларни тайёрлаш ва етказишни ташкил этган бўлса, заргарбоши заргарлар фаолиятини назорат қилиб турган. Меъморбоши эса, шаҳарнинг бош 20 Қаранг: Мирза Абдал Азим Сами. Тарихи Салатини-и мангитийа (История мангытских государей). / Пре д . Л.М.Епифановой. – М.: Вост. литер., 1962. – С.148. 21 Холиқова Р. Амирликдаги амалу унвонлар // Фан ва турмуш. – Тошкент, 2000. - № 4. – Б.14 . 22 Шукуриллаев Ю. Қўшин бошқаруви тарихидан // Жамият ва бошқарув. – Тошкент, 2006. - № 2. – Б.48; Бароти Шамсо. Государственные должности и титулы периода правления мангытов в Бухарском эмирате. Автореф. дисс…канд. ист. наук. – Душанбе: 2006. – С.24. 23 Қаранг: М ирза Бади-Диван. Мажма ал-аркам . – М.: Наука , 1981. – С.98.

меъмори ҳисобланиб, шаҳарни безаш ва қурилиш ишларига умумий раҳбарликни амалга оширган. “Амир ошхонасининг бош ошпази фаррошбоши деб аталган” 24 . Ўз ўрнида таъкидлаш лозимки, амирликда фуқароларнинг хавфсизлигини таъминлашга доир бир қатор ишлар амалга оширилган. Жумладан, фуқароларни йўлларда ўғри, талончи, босқинчи ва турли исёнчилар ҳужумидан ҳимоя этиш мақсадида бир қатор мансаблар жорий этилган эди. Улар қаторида зиндонбанд, жилбанд, жаллод ва бандибанд 25 каби амалдорларни санаб ўтиш мумкин. Амир ёки унинг ваколати доирасида тайинланган мансабдор шахслар, яъни амирнинг жойлардаги вакили, маҳаллий бошқарувчилар ҳамда беклар давлатнинг маҳаллий бошқарув органлари ҳисобланган. Беклар юқори табақа вакилларидан бўлиб, асосан йирик ер эгалари орасидан тайинланган. Қоида бўйича мансаблар қариндошлик асосида берилган, аммо шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, оддий фуқаро ҳам бек бўлиши ёки аксинча бек оддий фуқарога айланиб қолиши мумкинлиги ўз навбатида беклик бошқарувини масъулиятли вазифа эканлигидан далолат беради. Маҳаллий бошқарувни амалга оширган беклар кўп ҳолларда бошқарув масаласида марказий бошқарув тартибини жорий этишга ҳаракат қилар эдилар. Шунинг учун амирликнинг айрим ҳудудларида вақти-вақти билан мавжуд ҳокимиятни тан олмаслик ҳолатлари кузатилади. Ҳар қайси бек ўзининг саройига, мансаб ва унвонига эга бўлган. Бекларнинг ишларни бошқариш ва ташкиллаштириш бўйича котиблари бўлиб, ҳудудлардан тушадиган солиқ ва бошқа мажбурий тўловларни назорат қилган. Хўжалик ишларини дастурхончи деб номланган хазинабон бошқарган. Бухоро амирлигида бекликлар ҳуқуқий мақоми бўйича бир-биридан фарқ қилган. Масалан, Самарқанд беклиги нуфузлилиги, Қарши беклиги кўп ҳолларда давлат бошлиғи меросхўри ҳокимлиги билан, Чоржўй беклиги эса уруғ давомчиларига, Бухоро беклиги эса қушбегининг ўзи томонидан бошқарилганлиги туфайли кенг имтиёзларга эга бўлган. Умуман олганда бекликларнинг мақоми уларнинг давлат ва жамиятга келтирадиган фойдаси миқдорига боғлиқ бўлган. Беклар асосан рентадан даромад олганлар, чунки улар амирдан ҳеч қандай мўяна ҳақи олмаганлар, ўз навбатида улар аҳолидан солиқ ва бошқа мажбурий тўловларни йиғиш ишларига бош-қош бўлганлар. Ўз ўрнида беклар амирнинг амалдорлари саналиб, амир томонидан фармон 24 Холиқова Р. Амирликдаги амалу унвонлар // Фан ва турмуш. – Тошкент, 2000. - № 4. – Б.14. 25 Қаранг: М ирза Бади-Диван. Мажма ал-аркам . – М.: Наука , 1981. – С .100.

асосида тайинланганлар ҳамда амирга ҳудудий бирликлар бўйича иқтисодий, ижтимоий ва сиёсий масалалар юзасидан ҳисоб бериб турганлар. Юқоридаги хусусияти билан беклар илгариги, яъни хонлик давридаги бек-амир лавозимидан кескин фарқ қилади. Беклик мансаби Бухоро амирлиги томонидан белгилаб қўйилган “Унвонлар рўйхати” бўйича мансаблик унвони тизимида 9 (тўққиз) даражадаги унвонлар тоифасига кирган. Биз кўриб чиқаётган даврда амирлик маъмурий-ҳудудий жиҳатдан 27 та беклик(вилоят) ва 11 туманга бўлинган бўлиб 26 , ҳар бир беклик, ўз навбатида амлокдорликларга бўлинган ва бек томонидан тайинланадиган, лавозимидан озод этиладиган амлокдор томонидан бошқарилган. Амлокдорликлар эса, бир неча қишлоқлардан ташкил топган, уларни қишлоқнинг ёши улуғ ва тажрибали оқсоқоллари бошқарган. Ҳар бир амлокдорлик уч асосий мансабдор, яъни мироб, закотчи ва доруғабошилар орқали бошқарилган. Мироб – ҳудуднинг суғориш тизимини кузатиш ва сувни тақсимлаш вазифасини бажарган бўлса, закотчи солиқ ва йиғимларни назорат қилиб турган. Беклик лавозими мерос тариқасида қолмасдан, балки ҳар қандай ҳолатда амир томонидан алмаштирилиши ёки лавозимидан озод этилиши мумкин бўлган. Бек вафот этган ҳолатларда унинг барча мол-мулклари давлат хазинасига топширилиб, унинг меросхўрлари қолган меросга нисбатан ҳеч қандай эгалик ҳуқуқига эга бўлмай, балки кейинчалик марказий бошқарувда хизмат қилган. Бекликларда юзага келиб турадиган келишмовчиликларни бартараф этиш мақсадида айрим ҳудудларни бирлаштиришга ёки аксинча ажратиш ҳолларига ҳам тўғри келган. Беклик бошқаруви саройида кўплаб мансаб эгалари мавжуд бўлган. Эътиборли жиҳати шундаки, бекликдаги мансаблар ҳудуд аҳолисининг сонига қарамасдан, балки айрим иқтисодий қолоқ бекликларда ҳам маъмурий амалдорларнинг сони қисқармаган. Масалан, энг қолоқ беклик ҳисобланган Дарвозда 55.000 га яқин аҳоли истиқомат қилган бўлсада, унда маҳаллий бошқарув амалдорларининг сони нисбатан кўп бўлган. 1890 йилларга келиб Дарвоз беклиги маъмурий-ҳудудий жиҳатдан 11 та амлокдорликка бўлинган бўлиб, беклик Дарвоз асосчиси Худойназар- Оталиқнинг невараси Муҳаммад Назарбек томонидан идора этилган. У ҳар йили амирга белгиланган тартибда совға-салом қилиб туриши лозим эди. Юқорида таъкидланганидек, беклик маҳаллий бошқарувида 5 бий, 5 26 Қаранг: Логофет Д.И. Бухарское ханство под русским протекторатом. – СПб.: Березовский, 1911. – С.240; Мухамеджанов А.Р. Населенные пункты Бухарского эмирата (конец XIX – нач. XX вв.) – Ташкент: “Университет”, 2001. – С.4; Лунёв Ю.Ф. Государство и право узбекских ханств с XVI по XIX века. – М.: Аст, 2004. – С.81.

эшикоғаси, 3 тўқсабо, мирохўрлар, қоровулбеги, жевачи, мирзабоши, чироқоғаси ва навкарлар иштирок этишган 27 . Шарқий Бухоро ҳудудидаги Ҳисор беклиги маҳаллий бошқарувида амал қилган маъмурий тузилишини таҳлил этиш баробарида Бухоро амирлигидаги маҳаллий бошқарув тизимини ўрганиб чиқадиган бўлсак, ушбу ҳудудда қоидага биноан бек лавозимини амирнинг яқин қариндошларидан бири, яъни амир Абдулаҳаднинг тоғаси Остонақулибек эгаллаган эди. Ҳисор беклиги Бухоро амирлигининг энг бой ҳудудларидан бири ва бек амирнинг яқин қариндоши саналганлиги сабабли унга ўлим жазосига маҳкум этиш ҳуқуқи берилган эди. Ҳисор беклигида бошқарувни қулай йўлга солиш мақсадида беклик амлокдорлар томонидан бошқариладиган 23 та амлокдорликка бўлинган эди. Амлокдорлар бекнинг қариндошларидан тайинлансада, лекин ҳеч қандай мояна ҳақи олмаганлар. Улар асосан қишлоқлардан йиғиладиган даромадлар ҳисобига яшар ҳамда ҳудуддаги аҳолидан жарималарни қабул қилиб олар эдилар. Ҳар бир амлокдор 10 тадан 200 тагача навкарга эга бўлиб, улар асосан ҳарбий хизматни ўташ, бек ва амлокдор саройини қўриқлаш ҳамда қамоққа маҳкум қилинганларни назорат қилиб, қамоқхоналарга юбориш вазифасини бажарганлар 28 . Навкарларнинг ижтимоий таркиби турли-туман бўлиб, ҳатто навкарлик хизматига айрим йирик ер эгалари ҳам қабул қилинган. Навкарларнинг мансаб даражаси уларнинг мулкий ҳолатига қараб белгиланган. Ундан ташқари хизмат вазифасини аъло даражада бажарган навкарларга бек томонидан қўшимча равишда айрим қишлоқлардан тўловларни қабул қилиб олиш ҳуқуқи берилган. Амлокдорликларда навкарларнинг сони бир хил бўлмаган. Масалан, Эсонхўжа амлокдорлигида 195 та, Бодроқлида – 90, Ғозималикда – 80, Қоратоғ ва Регарда 25 тадан, Хонакида – 24, Сарижўйда – 18, Шўрконда – 13, Дашнободда – 11, Сариосиёда – 8, Ҳисорда – 7 тадан навкар бўлган 29 . Кўлоб ва Қоратегин бекликларида маҳаллий бошқарувга алоқаси бўлмаган доимий қуролланган замбарак отувчи қўшинлар мавжуд эди. Денов ва Қўрғонтепа бекликларида эса, амирнинг доимий армияси бўлмай, балки беклар бошқарувни маҳаллий ҳарбий кучларга таяниб амалга оширганлар. 27 Қаранг: Исканд а ров Б. И. И з истории Бухарского эмирата. – М.: Изд-во. Вос. Лит-ры , 1958. – С.16. 28 Қаранг: “ Туркестанские ведомости”. 1907. 25 октября . 29 Қаранг: “ Туркестанские ведомости”. 1908. 27 мая.

Бекликларда маҳаллий бошқарув ташкил этишда диний-ҳуқуқий масалаларни ҳал этувчи қози, раис, муфтий ва миршаб каби амалдорлар иштирок этганлар. Бекликлар қозилари тўғридан-тўғри Бухородан тайинланган ва ўз фаолиятида бекдан мустақил бўлганлар 30 . Улар одатда бекнинг ҳаракатлари ҳақида махфий равишда Бухорога хабар бериб турганлар. Диний амалдорлар мамлакатдаги суд ҳокимиятини, шунингдек, таълим ва тарбия масканлари бўлган мадрасалар, бошланғич мактабларни, кундалик ҳаётда катта ўрин тутган масжидлар ва бошқа шу турдаги ижтимоий муассасаларни ўз назоратлари остига олган эдилар. Юқорида кўрсатиб ўтилганидек, Бухоро амирлиги 11 тумандан ташкил топиб, барча туманлар Бухоро шаҳри атрофида жойлашган эди. Булардан икки асосий туман – Шоҳруд канали атрофида бўлиб, ушбу туманларнинг қолган 9 тумандан асосий фарқи шунда эдики, туманларнинг маъмурий маркази мавжуд эмас эди. Шимолийи Руд ва Жанубийи Руд туманларидан солиқ йиғиш вазифасини Бухоро шаҳар садр-раис хизматчилари амалга оширганлар. Қолган 9 та туманни маъмурий жиҳатдан туман қозилари бошқарган. Кўпгина туманлар аҳоли зич жойлашган туман марказларининг номи билан ҳам иккинчи ном сифатида юритилган. Масалан, Харкан Руд ёки Ғиждувон тумани каби. Ундан ташқари А.Р.Мухамеджановнинг маълумотларига қараганда Камат тумани Вобканд, Сомежон тумани Рометан деб аталган 31 . Маҳаллий ҳудудларни бошқаришни амалга ошириш мақсадида ва ҳар бир туманни ташкил этиш учун 80 тадан аҳоли яшаш жойлари бирлаштирилган. Кейинчалик эса ушбу туманларнинг аҳоли яшаш жойлари сони 120 дан 340 тага ошган. Амирликда барча бекликлар маъмурий маркази бир хил ном билан аталган. Аҳоли яшаш жойлари сонининг кўплигига қараб шарқий бекликлар юқори мавқега эга бўлган. Масалан, Болжувонда 1420, Ҳисорда 1200, Қоратегинда 700, Кўлобда 635 тага яқин аҳоли яшаш жойлари мавжуд эди. Ҳозирги Туркманистон ҳудудидаги бекликларда эса, аҳоли яшаш жойлари сони энг кам даражада, яъни Ўстида 15, Бурдалиқда 14, Келифда эса 24 тадан аҳоли яшаш жойлари бўлган 32 . 30 Тухтаметов Т.Г. Россия и Бухарский эмират в начале XX века. – Душанбе: Ирфон, 1977. – С.17 . 31 Қаранг: Мухамеджанов А.Р. Населенные пункты Бухарского эмирата (конец XIX – нач. XX вв.) – Ташкент : Университет , 2001. – С.4. 32 Ўша асар. – С. 5.

Бухоро амирлигида бекликлар ва туманлар маъмурий-ҳудудий жиҳатдан турли хил шаклда бўлинган. Кўпгина бекликлар бир неча қишлоқлардан иборат бўлган амлоклардан иборат бўлган. Бир қатор туман ва бекликлар мавзеларга бўлинган. Масалан, Дехнав, Пирмаст, Хутфар, Ўсти ва бошқа ҳудудларда. Хусусан, Хутфар туманидаги мавзеларга кирувчи бир қатор қишлоқлар мавжуд бўлган. Шу билан бирга, у ёки бу туман ва вилоятнинг ҳудуди амлок, мавзе, гузар ва масжид деб аталган. Ҳар бир мавзе 10 дан ортиқ масжид деб номланган ҳудудий бирликлардан иборат бўлган 33 . Манбаларда мавзе билан қишлоқ ўртасидаги фарқ деярли кўрсатиб ўтилмаган. Фақатгина Хутфар тумани ва Кармана беклиги ҳудудларида жойлашган мавзе билан қишлоқ аҳоли ҳудудий бирлигининг фарқи белгилаб берилган. Нурато беклиги гузарларга, гузарлар эса қишлоқларга бўлинган. Шу билан бир қаторда, Қоратегин беклиги рабовларга, улар эса мавзе ва қишлоқлардан иборат бўлган. Шўғнон ва Рўшон беклиги ҳудудлари оқсоқолликларга бўлинган. Ундан ташқари Болжувон беклигининг 60 дан ортиқ, Қоратегин беклигининг 30 дан ортиқ ва Кўлоб беклигининг 22 дан ортиқ аҳоли яшаш жойлари даҳа деб номланган ҳудудий бирликлардан иборат бўлган. 3. Бухоро амирлигида суд ҳокимияти Ўрта Осиёдаги бошқа хонликлар сингари Бухоро амирлигида ҳам суд тизими бир хил кўринишга эга эди. Амирликда суд тизими давлатнинг маъмурий аппарати қўлида бўлсада, фиқҳ илми уламоларининг назорати остида эди. Бинобарин, давлатда диний амалдорларнинг суд фаолиятини назорат қилиши, ўз навбатида, уларнинг давлат бошқарувидаги аҳамиятини муайян даражада ошириб келган. Қозилик маҳкамаси – қози ул-қуззот томонидан бошқарилган бўлиб, унда мирзалар ҳамда мулозимлар фаолият юритганлар. Ўз навбатида, қози ул-қуззот Бухоро шаҳрининг бош қозиси ҳисобланган. Мирзалар – қозилик маҳкамасининг иш юритувчилари ҳисобланса, мулозимлар эса суриштирув ишларини олиб бориш билан машғул бўлганлар. Девони уламо – қозилик фаолиятига кўмаклашувчи ва маслаҳат берувчи идора бўлиб, унда муфтийлар ва аъламлар фаолият юритганлар. 33 Қаранг: Мухамеджанов А.Р. Населенные пункты Бухарского эмирата (конец XIX – нач. XX вв.) – Ташкент : Университет , 2001. – С.5.

Маҳаллий қозилик идораси – барча бекликларда ушбу идоралар бевосита амир томонидан тайинланадиган қозилар томонидан бошқарилган. Маҳаллий қозилик идорасида мулозимлар қозилар ҳукм ва қарорлари ижросини таъминлаш билан шуғулланганлар. Қози аскар – бевосита қозилик маҳкамасига бўйсунувчи, ҳарбий хизматчилар томонидан хизматда, жанг давомида ёки бошқа юришларда содир этилган ҳарбий жиноятларни кўриб ҳал этувчи қози. Бухоро амирлигида суд тизими Хива ва Қўқон хонликларига қараганда муайян даражада такомиллашган эди. Хусусан, Хива хонлигида суд тизими оддий кўринишга эга бўлиб, кўпгина ишлар тўғридан-тўғри хон қабулига келиб тушар, маълум бир ишни кўриб ҳал қилиш хон ва унинг яқинлари ихтиёрига боғлиқ эди. Бухоро амирлигида бошқа мусулмон давлатларида бўлгани каби қозиликка қуйидаги талаблар қўйилган: мусулмон эркак киши бўлмоқлиги, эркин, вояга етган, оилали, жисмоний камчилиги мавжуд бўлмаган, фиқҳ илмини мукаммал билиши, ҳаётий тажрибага эга бўлган, араб тилини биладиган ҳамда бадном фуқаро бўлмаслиги кабилар. Аёллар қозилик лавозимига тайинланмас эди. Қозиликка фақатгина ханафийлик мактаби таълимотини билишлик талаб қилинмасдан, балки илмий даража бўлишлиги, яъни фиқҳ илми ва шариат норма ҳамда қонунларини изоҳлаш ҳуқуқи берилганлиги ҳам талаб қилинган. Қозиларга уларнинг ижтимоий аҳволини инобатга олинган ҳоллардагина иш ҳақи берилган. Қозиларнинг даромади асосан улар томонидан ўз фойдасига ундириладиган суд жарималари ҳамда фуқаролар ўртасида тузиладиган турли хил шартномаларни гувоҳлантириш орқали келиб тушадиган йиғим ва тўловлардан иборат бўлган. Қозилар ўз мажбуриятларини тўғри ва аниқ бажарганликлари учун қозилик маҳкамаси томонидан рағбатлантириб турилган. Аксинча, агар қози муайян бир иш бўйича пора олса, у дарҳол ўз лавозимидан озод этилган. Бухоро амирлигида ҳам қозилар ўз фаолиятларида ислом ҳуқуқининг асосий манбаларига таянган ҳолда ҳар қандай ишни кўриб ҳал қилганлар. Шу билан бирга, фуқаролик ва жиноят ишлари Имоми Аъзам ҳуқуқ мактаби таълимоти асосида кўриб ҳал қилинган. Ушбу таълимотга асосан суд инстанциялари фақатгина бир босқичда олиб борилган. Айрим муаммоли

ишларни кўриб чиқишда маҳаллий қози юқори турувчи қозига ундан фақатгина маслаҳат олиш мақсадида мурожаат этган. Амирликда маҳаллий қозилик идораларига қуйидаги ишлар тааллуқли бўлган: жиноий ишлар – 1) майда безорилик; 2) ҳақоратлаш; 3) туҳмат; 4) баданга шикаст етказиш; 5) ўғрилик; 6) уй-жойга ўт қўйиш кабилар. Фуқаролик ишлари: 1) ерга оид низолар; 2) меросни тақсимлаш масалалари; 3) ҳадя; 4) қарздорлик билан боғлиқ ишлар; 5) никоҳдан ажратиш; 6) никоҳни бекор қилиш; 7) ота ёки оналикдан маҳрум қилиш; 8) васийлик ва ҳомийликни тайинлаш кабилар. Ўз навбатида, қозилик маҳкамаси судловига қуйидаги ишлар тааллуқли бўлган: 1) давлатга қарши қаратилган жиноий ишлар; 2) миллатга ва ирқий камситилишга қаратилган ишлар; 3) давлат сирини ошкор қилиш билан боғлиқ бўлган ишлар; 4) динга қарши қаратилган жиноятлар; 5) қасддан одам ўлдириш; 6) маҳаллий ҳудудлардан келиб тушадиган шикоят ва аризалар асосида иш юритиш. Кам аҳамиятли ишлар бевосита маҳаллий ҳудудларда оқсоқоллар ва амлокдорлар томонидан кўриб чиқилган. Қози муайян бир иш бўйича жарима, қамоқ ва таёқ билан уриш каби жазоларни тайинлаш ҳуқуқига эга бўлиб, оғир жиноятларни (қасддан одам ўлдириш, босқинчилик, талончилик) содир этган шахсларга нисбатан ўлим жазосини ҳал қилиш ёки авф этиш масаласи бевосита амир томонидан ҳал қилинган. Ўлим жазосига маҳкум этиш ҳақидаги ҳукм қози томонидан тузилсада, амир уни фақат тасдиқлаган ёки рад этган. Бекликлардаги қозилар фаолиятидан норози бўлган томонлардан қушбеги хизматига келиб тушган ариза ва шикоятлар ҳар томонлама ўрганилиб, айбдор шахсларга нисбатан тегишли тартибда интизомий чоралар кўриб борилган. Бухоро амирлигида суд ишларини олиб боришнинг алоҳида хусусияти шунда эдики, қозилар ҳар бир ишни муайян тўлов эвазига кўриб чиққанлар. Эҳтиёт чораси сифатида очиқда қолиш учун ҳам муайян миқдордаги тўловни амалга ошириш лозим бўлган. Айбланувчини кафилликка олган шахс маълум бир муддат ичида кафиллик тўловини тўлаши лозим эди. Айбланувчи шахслар ҳар бир кечиктирилган кун учун одатдаги тўловнинг 25 фоизидан ортиғини тўлашга мажбур бўлган. Агар ҳибсга олинган шахсни яна ушлаб туришнинг зарурати туғилса, бундай ҳолатда шахс зиндонга юборилган.

Одатда қозилар суд мажлисларини масжидларда олиб борсалар-да, кўп ҳолларда уларга ўз уйларида ишларни кўриб чиқиб, таҳлил қилиш ва музокаралар олиб боришга йўл қўйилган. Барча турдаги ишлар жабрланувчи мурожаати билан бошланган. Жиноят ишларида давлат айблови институти мавжуд бўлмаган. Даъволар асосан сўровлар шаклида амалга оширилган. Низолар кўп жиҳатдан сув тақсимотидаги камчиликлар, солиқлар, божлар ва бошқа турли хил тўловларни ундириш каби масалалардан келиб чиққан 34 . Даъво ва аризалар билан нафақат билвосита шаклда, яъни оқсоқол, бек ва ноиблар орқали, балки бевосита юқори турувчи ҳукмдорга мурожаат этиш мумкин эди. Давлат бошлиғига ариза ва мурожаатлар ҳар ҳафтада икки маротаба тақдим этиларди. Мурожаатлар қуйидаги икки шаклда амалга оширилган: - оммавий арз – аҳоли учун саройда ўтказилган. Ушбу оммавий арзни бошланиш муддати бир-икки соат олдин жамоатчиликка эълон қилиниб, унга кўра ариза ва мурожаатлари бўлган ҳар қандай фуқаро аркка ҳозир бўлиши мумкин эди; - даъвогарлар давлат бошлиғининг саройдан чиқиб кетиши вақтида мурожаат этишлари мумкин 35 . Амир ариза ва шикоятларни шахсан ўзи кўриб чиқар, баъзан вазирга ёки қози калонга мазмунан кўриб чиқиш учун ишларни топширарди. Ушбу ҳолатда вазир ёки қози ариза ҳамда шикоятни кўриб чиқишдан бош тортса, шикоятчилар такрорий равишда иккинчи маротаба амирга мурожаат этишлари мумкин бўлган. Иккала ҳолатда ҳам қоида бўйича маълум бир иш бўйича қарор жойнинг ўзида қабул қилиниши лозим эди 36 . Ариза ёки даъво даъвогарнинг махсус ишончли вакили томонидан топширилиши ҳамда суд жараёнида унинг вакил сифатида иштирок этиши мумкин бўлган. Суд жараёнида барча турдаги ишлар тортишувлик тамойили асосида амалга оширилган. Агар муайян бир иш бўйича қози жиноят белгиларини аниқлагудек бўлса, айбловчи жиноий айбларни тақдим этмагунча жиноий ишни қўзғатмаган. 34 Қаранг: Дониш А . История мангитской династии. / Пер. с тадж. И.А.Наджафова . –Д ушанбе : Дониш , 1967. – С .77 . 35 Қаранг: Семенов А.А. Очерк устройства центрально-административного управления Бухарского ханства позднейшего времени / Материалы по истории таджиков и узбеков Средней Азии. – Ташкент, 1954. Вып.2. – С. 24. 36 Қаранг: Айни С. Бухара. (Воспоминания) – Душанбе : Ирфон, 1980. – С. 50.

Бухоро амирлигида қуйидагилар далилларнинг асосий шакллари ҳисобланган: 1) айбини тан олиш, 2) гувоҳнинг кўрсатмалари, 3) қасам ичиш, 4) ёзма далиллар. Бухоро амирлигида гувоҳ тариқасида суд жараёнида: вояга етмаганлар, қуллар, ғайридинлар, туҳматчилар, иғвогарлар, ёлғончилар, қасамхўрлар, жазога тортилганлар, яқин қариндошлар ва бошқалар иштирок эта олмаганлар 37 . Айрим фуқаролик ва жиноят ишларида икки эркак киши бўлган ҳамда ҳажми катта бўлган жиноят ишларида тўртта эркак кишининг гувоҳ тариқасида иштирок этиши талаб этилган. Бир эркак гувоҳ кишининг ўрнига икки аёл гувоҳ бўлиши талаб қилинган. Қоидага асосан гувоҳлар даъвогар ёки шикоятчи томонидан тавсия этилиши лозим бўлган. Агар суд жараёнида гувоҳлар ўртасида, айниқса уларнинг кўрсатмаларнинг мазмунида турли хил қарашлар юзага келса, уларнинг барчаси ёлғон гувоҳлик берганлик учун жиноий жавобгарликка тортилган. Одатда қози муайян бир иш юзасидан ишни рад этмасдан қарорни мазкур мажлиснинг ўзида чиқарган. Қозига суд ишларини муҳокама этишдан ташқари қуйидаги мажбуриятлар ҳам юклатилган: 1) васийлик ва ҳомийликни тайинлаш; 2) мерос қилиб қолдирилган ҳамда меросни тақсимлаш каби масалаларни назорат қилиш; 3) қабул қилинган қарорлар ижросини юритиш; 4) тарафлар томонидан имзоланган шартнома ва битимларни гувоҳлантириш ва бошқа турли нотариал ҳаракатларни амалга ошириш кирган. 4. Бухоро амирлиги ҳуқуқ тизимининг асосий соҳалари (солиқ, жиноят ҳуқуқи, савдо ҳуқуқи, оила-никоҳ, мерос ҳуқуқи ва бошқалар) Бухоро амирлигида ерга эгалик қилиш, ундан фойдаланиш умуман ер-ҳуқуқий муносабатлар шариат нормаларига асосланиб тартибга солинган. Ерга эгалик қилиш, ундан фойдаланишга рухсат бериш давлат бошлиғи – амир ихтиёрида бўлиб, бекликларда ушбу ваколатни вилоят ҳокимлари – беклар амалга оширганлар. Ерга нисбатан давлатнинг эгалиги 38 ва унинг давлат бошлиғи томонидан тақсимланиши ўз навбатида, ерга 37 Қаранг: Лунёв Ю.Ф. Государство и право узбекских ханств с XVI по XIX века. – М.: Аст, 2004. – С. 105. 38 Қаранг: Абдураимов М.А. Очерки аграрных отношений в Бухарском ханстве в XVI – первой половине XIX века. Т.2. – Ташкент: Фан , 1970. – С .34.

нисбатан хусусий ер эгалиги ва ундан хусусий фойдаланишни инкор этмаган 39 . Бухоро амирлигида ерга нисбатан мулкчиликнинг ҳуқуқий ҳолатига қараб қуйидаги шаклларини кўрсатиб ўтиш мумкин: давлат ерлари, амлоки подшоҳий ёки амлок ерлари; шахсан амирга тегишли бўлган ерлар; мулк ерлари; вақф ерлари; жамоа ерлари. Мулк ерларига эгалик қилиш қуйидаги ҳуқуқий асосларда вужудга келган: ерлар амир томонидан тақдим этилганда; ташландиқ ерларни ўзлаштиришдан; амлок ерларининг маълум бир қисмини ушбу ер эгасига эгалик қилиш ҳуқуқи сақланиб қолиниш шарти билан мулк ери тариқасида ажратиш ҳуқуқи билан. Бухоро амирлигида мулк ерларининг уч тури мавжуд бўлган: “мулки- хурри-холис – мулк ерларининг энг мукаммал шакли бўлиб, бу турдаги ерлар барча солиқ ва йиғимлардан озод этилган. Амирликда вақф ерлари Хива ва Қўқон хонликлари каби руҳонийларнинг давлат ва жамиятдаги ролини иқтисодий ва сиёсий жиҳатдан мустаҳкамлаган. Мамлакатда вақф мулкларининг турли шакллари мавжуд бўлиб, ўз ерини чегараланган шартларда вақф мулкига топширган шахсларга бир вақтнинг ўзида вақф ери унинг манфаатига хизмат қилиш имконини берарди. Юқорида таъкидланганидек, ерларнинг вақфга айланиши ҳар хил шартларда амалга оширилган. Масалан, баъзи ҳолларда ўз мулкини вақфга қўйган шахс умрининг охиригача ушбу мулкдан фойдаланиш ҳуқуқини сақлаб қолиши мумкин эди. Вақф мулкларидан олинадиган даромадлардан барча мадраса, масжид, мозорларнинг ҳамда мактабларда дарс бераётган ўқитувчилар, ўқувчи- муллаваччалар, имомлар ҳамда бошқарувчи шахслар – мутаваллийларнинг таъминотига кетадиган харажатлар қопланган. Вақф ерлари орасида “хусусий вақфлар” (“оилавий вақфлар”) алоҳида ўрин тутган. Бундай шаклдаги вақф мулклари вақфи-авлод деб ном олган. Вақфи-авлод ерлари мерос тариқасида ўз авлод-аждодига, яъни кейинчалик ҳам бир уруғнинг аъзоларига мерос тариқасида қолиб келадиган ер тоифасига кирган. Вақфи-авлод мулкларини ташкил қилган шахслар ўз меросхўрларига вақфдан келадиган даромадларнинг у ёки бу қисмига масжид ёки мадрасалар қуришни васият қилиб қолдирганлар. Вақфи-авлод ерлари ҳам мулки-хурри- хорис ерлари каби барча солиқ ва мажбурий тўловлардан озод этилган. 39 Қаранг: Лунёв Ю.Ф. Государство и право узбекских ханств. – М.: Аст, 2004. – С.116

Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, амирлик даврига келиб Бухорода қарз шартномасини тузишда қарз олувчи тилхат ёзмай, балки қарз берувчи тилхат ёзган. Бундай кўринишдаги тилхатлар “фалончи менга фалон миқдорда қарздор” каби мазмунда баён этилар эди. Бундай кўринишдаги тилхатни расмийлаштиришдан асосий мақсад – қарздордан берилган қарз миқдоридан ортиқча ҳақ талаб қилмасликнинг олдини олиш бўлган. Айниқса бундай кўринишдаги муносабатлар амирликда яшовчи ўтроқ ва кўчманчи аҳоли ўртасида бўлиб ўтадиган товар айирбошлаш жараёнида ўз аксини топган. Ҳар қандай фуқаролик-ҳуқуқий битимининг объекти каби олди-сотди ҳуқуқий муносабатининг предмети ҳам сифат ва миқдори бўйича аниқ бўлиши лозим эди. Умуман олганда Бухоро амирлигид а олди-сотди шартномасининг уч шакли мавжуд бўлган. Биринчиси, оддий кўринишга эга бўлган олди-сотди, иккинчиси, муддатли олди-сотди шартномаси(байи-жоиз) ва учинчиси, шартли олди-сотди(байи фосид) бўлиб, ушбу шартнома бўйича сотилган мулк ўша нархда қайта сотиб олиниши мумкин бўлган. Бу ерда сотилган мулкнинг кўриниши ўзгармаган ҳамда товар ёки маҳсулот қайта ишланган ёки учинчи шахсга сотилмаган бўлиши лозим эди. Бухоро амирлигида фуқаролик муомаласида бошқа бир қатор фуқаролик-ҳуқуқий шартномалар ҳам мавжуд бўлган. Масалан, васият, кафолат, ҳадя(хибо), ижара ва бошқалар. Ижара шартномаси мол-мулк ва ишчи кучига нисбатан тузилган. Шартномалар ҳам ўз ўрнида мол-мулк ижараси шартномаси ва ишчи кучи ижараси шартномаси деб эътироф этилган. Ишчи кучи ижара шартномаси иш ҳақи ёлланма ҳақ (ужро) деб юритилган 40 . Манғитлар ҳукмронлиги даврида оила муносабатлари ислом ҳуқуқи тамойилларига таянган ва бошқа ислом халқларидан деярли фарқ қилмаган ҳолда тартибга солинган. Оила бошлиғининг ҳокимияти чекланмаган бўлиб, у оиланинг барча мулкини ва оила аъзолари тақдирини ҳал қилган. Аммо кўчманчи уруғ-оила муносабатлари ривожланган халқларда ҳам янги оилалар алоҳида шаклдаги “кичик оила”ларни ташкил қилганлар. Амирлик даврида ислом оиласи ушбу жиҳатлари билан Қадимги Рим оиласидан тубдан фарқ қилган (Қадимги Рим оиласи таркибига оила хизматкорлари, катта ёшдаги ўғиллар оиласи ва қуллар ҳам кирган). Оила бошлиғининг ҳокимияти рим 40 Ўша асар . – Б.14.

ҳуқуқидаги оталик ҳокимиятидан ўз тузилиши ва оила бошқаруви билан фарқ қилган. Бухоро амирлигида никоҳга кириш асосан маҳр ва қалинни тўлаш билан боғлиқ бўлган. Умуман олганда ислом ҳуқуқи бўйича фақатгина маҳр тўлови тан олинган. Маҳр – бу никоҳ совғаси бўлиб, тўй куни қайлиқ томонидан келинга берилиши лозим бўлган совға тури. Хотин киши маҳрни пул шаклида ёки нархи 10 тангадан кам бўлмаган миқдордаги мулкни талаб қилишга ҳақли бўлган. Маҳрнинг ўлчами томонлар розилиги билан ҳам белгиланиши мумкин бўлиб, никоҳ тузилиши жараёнида маълум қилинган. “Маҳр аёл кишининг шахсий мулки ҳисобланган» 41 . Қиз ўзининг маҳри билан, одатда ашё кўринишидаги шахсий мулки билан эрининг уйига ташриф буюрган. Маҳр унинг шахсий мулки бўлганлиги учун уни ажралиш пайтида ўзи билан олиб кетиш ҳуқуқига эга бўлган. Қалин куёв томонидан келинга тўланмасдан, балки унинг ота- онасига берилган. Қалин пули келиннинг ота-онасига уни тарбия қилиш, боқиш ва бошқа харажатларни қоплаш учун тўланадиган тўлов тури сифатида қабул қилинган. Қалин пулининг миқдори ўтроқ халқларга нисбатан кўчманчи халқларда кўп бўлган. Шариат бўйича меросхўрлар шартли равишда икки категорияга бўлинган: асосий ва қўшимча. Асосий меросхўрлар бўлиб қонуний равишда ўз улушига эга бўлган меросхўрлар ҳисобланган (улушли меросхўрлар). Асосий меросхўрлар категориясига 12 та шахслар кирган: тўрт эркак жинсига мансуб ва саккизта аёл жинсига мансуб шахслар. Уларнинг бари тегишли улушга эгалик қилган. Шариат бўйича олтита меросий улуш мавжуд бўлган. Агар хотин фарзандларни қолдирмаган бўлса ва неваралари бўлмаса, эр мероснинг ярмига эга бўлган; акс ҳолатда эса эр мероснинг тўртдан бир қисмига эгалик қилган. Агар хотиннинг фарзандлари ва неваралари бўлмаса, мероснинг тўртдан бир қисмини; аксинча эса мерос қолдирилган мулкнинг саккиздан бир қисмига эгалик қилган. Агар бошқа меросхўрлар бўлмаса, она мероснинг учдан бир қисмига, агар меросхўрлар мавжуд бўлса – фақатгина қолган мероснинг учдан бир қисмигагина эгалик қилиши мумкин бўлган. Бухоро амирлигида ислом ҳуқуқининг қўлланилиши масаласида васиятнинг аҳамияти каттадир. Ислом ҳуқуқида юридик жиҳатдан васият бўйича мероснинг барча ҳуқуқ ва мажбуриятларига эгалик қиладиган васийни тайинлаш қоидаси аниқ белгиланмаган эди. Амирликда васийлик “васийлик раддияси” шаклида амалга оширилган. Мерос қолдирувчи 41 Айни Садриддин. Бухара . ( Воспоминания ). – Душанбе: Ирфон , 1980. – С 185.

васийлик топшириғи асосида ўз мулкининг бир қисмини аниқ бир шахс манфаати учун рад этиши мумкин эди. Бундай кўринишдаги васийлик раддияси ҳадя шартномаси билан умумий характерга эга бўлган 42 . Мулкни қабул қилувчи шахс рад этилган мулкка нисбатан барча ҳуқуқларга мулк эгасининг вафотидан кейин эга бўлган. Ушбу кўриниши билан ҳам васийлик ҳадядан фарқ қилган. Васият қилувчи ўз ўлимидан олдин мулкининг учдан бир қисмини васийлик раддияси асосида мерос тариқасида қолдириши мумкин бўлган. Агар васият қилиб қолдириладиган мулкнинг миқдори умумий мулкнинг учдан бир қисмидан кўп бўлса, васият ҳақиқий эмас деб топилган. Агар барча меросхўрлар мулкнинг учдан бир қисмидан ортиқчасини васият асосида қолдирилишига қарши бўлмасалар васият ҳақиқий деб топилган. Меросхўрларнинг бундай кўринишдаги розилиги васият қилувчининг ўлимидан сўнг амалга оширилиши лозим бўлган, акс ҳолда мулк қайтарилиб олинган. Бухоро амирлигида шариат асосида амалда бўлган жиноят ҳуқуқи масалаларини қиёсий таҳлил этганда, унинг бошқа ҳуқуқ соҳаларидан амалда деярли кам равишда қўлланилганлигининг гувоҳи бўламиз. Ислом қонунчилиги амалда қозилик ва беклик судларида қўллаш учун фақатгина умумий тамойилларга асосланган шартларда жиноят ҳуқуқининг назарий масалаларини ишлаб чиққан эди. Бухоро амирлигида жазо чораларининг ва жиноят турларининг лозим даражада ишлаб чиқилмаганлиги шариатнинг жиноят ва унга яраша жазо тайинлаш таълимотига мос келмас эди. Ушбу ҳолатни бир қатор сабаблар билан изоҳлаш мумкин. Биринчидан, жиноий қатағонлик соҳасида сиёсий душманларнинг хуружлари ўткир қурол сифатида муҳим аҳамият касб этган, иккинчидан, ҳокимият учун курашиш кўпроқ жой ва вақт ҳолатини ўзгартирадиган ҳуқуқ нормаларига мослашишни талаб қилган. Ушбу масаланинг ўзи жиноят ҳуқуқини бошқа ҳуқуқ соҳаларидан фарқлашда омил бўлиб хизмат қилади. Бухоро амирлигида жиноят-ҳуқуқий соҳасини бошқариш асосан ҳокимият вакиллари томонидан амалга оширилганлиги, ўз навбатида, ушбу ҳуқуқ соҳасининг бошқа ҳуқуқ соҳаларидан таъсирчан доирада амалга оширилганлигидан далолат беради. “Амирлик ҳудудида яшовчи халқлар орасида ҳам қон олиш сарқитлари, уни сотиб олиш орқали алмаштириш 42 Қ аранг: Рахманов А., Рахманов А. Исламское право. Учебник для вузов. – Ташкент: “Янги аср авлоди”, 2003. – С.301-302.

масалалари ва ахлоқ тузатиш жазолари тизими ҳамда талион тамойили асосида ўч олиш тизими қолдиқлари сақланиб қолган эди” 43 . Бироқ амалиётда шариат бўйича ушбу тизимларнинг ўзаро муносабати хилма-хил тарзда амалга оширилган. Амирликда амалда бўлган жиноят ҳуқуқида ақли расолик масаласи ҳам ишлаб чиқилган. Ақли норасолик оқибатида содир этилган айрим бир жиноятлар учун зарар қопланган ва жиноий жазодан озод этилган. Жиноятнинг иштирокчилари сифатида маълум бир жиноятни содир этишда шахсан иштирок этган, шахсни жиноятга бошлаган, уни қўллаб- қувватлаган ҳамда рағбатлантирган шахслар тан олинган. Жиноят содир этилганидан сўнг жиноят изини яширишда иштирок этган шахслар иштирокчи сифатида тан олинмаган. Ундан ташқари, талон-тарож этилган мол-мулкни ўзи билмаган ҳолатда яширган шахслар ҳам ўғрилик жиноятини содир этганликда иштирокчи деб тан олинмаган. Жиноят ҳуқуқи бўйича икки ҳолат, яъни жавобгарликни оғирлаштирувчи ва истисно ҳолатлар мавжуд бўлган. Жавобгарликни оғирлаштирувчи ҳолатларга мастлик ҳолати кириб, кишини маст ҳолатига келтирувчи ичимликларни истеъмол қилишнинг ўзи жиноят ҳисобланган. Жавобгарликни истисно этувчи ҳолатларга қуйидаги ҳолатлар кирган: шахс ва мулкни ҳимоя этишда зарурий мудофаа; ўзга шахс ҳаётини ва мулкини ҳимоялаш; ҳокимият идораларининг буйруғи; ўзининг қонуний ҳуқуқларини амалга ошириш ҳолатида бўлиш кабилар. Шариат бўйича жиноят жавобгарликнинг характерига қараб бўлинган. Шунга биноан жиноятлар уч гуруҳга бўлинган: шахсга қарши қаратилган жиноятлар – жавобгарлик ўч олиш шаклида (қон ҳақи, талион) амалга оширилган; Қуръонда ўрнатилган жиноий жазолар (ҳадд) бўйича жавобгарликни келтириб чиқарувчи жиноятлар; Қуръонда ўрнатилмаган жазолар бўйича жавобгарликни келтириб чиқарувчи жиноятлар. Бундай кўринишдаги жиноятларга жазо тайинлаш бевосита қозининг ихтиёрида бўлиб, “айбдорларга ахлоқ тузатиш (таъзир) тариқасидаги жазолар қўлланилган”. Садриддин Айнийнинг маълумотларига қараганда, амир давлат бошлиғи сифатида ҳар қандай ишни талаб қилиб олиш, уни шахсан ҳал этиш ёхуд ваколатли давлат амалдорларидан бирига ҳал этиш учун топшириш 43 Муқимов З.Ю. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. – Тошкент: Адолат, 2004. – Б.232-233.

ҳуқуқига эга бўлган 44 . Муҳим ишлар юзасидан аниқ далиллар бўйича далолат берувчи жиноятлар учун мусодара этиш жазоси ва қувғин қилиш, дорга осиш ёки бошини кесиб ташлаш каби жазолар қўлланилган. Кам аҳамиятли жиноятлар учун маълум муддатга ўрага ташлаш 45 , темир қисқичга ўтирғизиш, тан жазолари ёки жарима тариқасида жазолардан бири қўлланилган. Кам аҳамиятли қилмишлар учун жазолаш ҳуқуқига шаҳар маъмурияти идоралари ҳам ваколатли бўлиб, уларга шаҳарларда тартибни ва ички хавфсизликни сақлаб туриш ҳуқуқи берилган. Умуман олганда ўша даврда Бухоро амирлигида жиноятларни тергов қилиш, суд қилиш ишлари ва амалда жазо тизимининг қўлланилиши муайян тизим асосида амалга оширилган. Бухоро амирлиги давлатчилигининг сўнгги босқичларида жазолар тизими қуйидаги кетма-кетлик тартибида амал қилган: пул жаримаси; қамчи ёки таёқ билан жазолаш 46 , қамоқ, турмага ёки ўрага ташлаш 47 , қуролли кучларга топшириш, умрбод қамоқ жазосига маҳкум этиш, тутқунликка топшириш, ўлим жазоси. Қолган барча оғир жиноят ишларини беклик судлари кўриб чиққан. Фақатгина кам аҳамиятли жиноятлар бўйича ишларни кўриб чиқиш қозилик судларига топширилган. Ўлим жазоси кўзда тутилган барча ҳукмлар зудлик билан амирга тақдим этилиши лозим бўлган. Қамоқ жазоси бекликларда жойлашган қамоқхоналарда ижро этилган. Мамлакатнинг ғарбий ҳудудларида яшовчи туркманларда одам ўлдириш ва тана аъзосини қасддан жароҳатлаш каби жиноятларни содир этганлик учун хун олиш жазо чораси сифатида амалда бўлган. “Хун олиш сотиб олиш шарти билан айирбошланиши мумкин бўлиб, пул ва чорва моли билан айирбош қилинган” 48 . Хун ҳақи миқдори ишнинг ҳолатига ҳамда етказилган зарарнинг оғирлик даражасига боғлиқ бўлган. Шариат нормаларидан фарқли ўлароқ, туркман халқларида хун олиш жиноятчининг қочиб кетишини олдини олиш мақсадида суд муҳокамаси ва суднинг айбловини кутмасданоқ амалга оширилган. Ундан ташқари туркманларда қотилнинг яқин қариндошларидан қонли қасос олишга рухсат этилган. Бироқ 44 Айни С. Бухоро инқилоби тарихи учун материаллар . – М.: Книжная фабрика центр. изд-ва народов СССР”, 1926. – С. 79. 45 Қаранг: Айни Садриддин. Бухара. ( Воспоминания ). / Пер.с тадж. С.Бородина. – Д ушанбе : И рфон, 1980. – С.224. 46 Искандаров Б.И. Из и стори и Бухарского эмирата. – М.: В ост. литер , 1958. – С .31. 47 Қаранг: Логофет Д.И. Б ухарское ханство под русским протекторатом. – С Пб .: Березовский, 1911. – С 332. 48 Ломакин А. Обычное право туркмен (адат). – Асхабад: 1897 . – С.78 .

хун олишга ҳуқуқли бўлган марҳумнинг қариндошлари айбни исбот этиш учун етарли ва асосли далилга эга бўлиши лозим бўлган. Юқоридагилар билан бирга, туркман одат ҳуқуқига асосан ўғрилик жиноятларини тергов қилиш масалалари шариатдан фарқ қилган. Масалан, шариат қоидаларига кўра ўғрилик жиноятини содир этганлик учун айбдорнинг қўли кесиб ташланиши назарда тутилган бўлса, туркман одатига кўра ўғирланган мол-мулкни (асосан чорвани) қидириб топиш муҳим бўлиб, ўғрига нисбатан қийноққа солиш тариқасидаги чора қўлланилган. Йўқолган мол-мулк топилса ёки мол-мулк ихтиёрий равишда топширилганда ҳеч қандай жазо чораси қўлланилмаган. Туркманлар яшайдиган ҳудудларда жиноят иши одат ҳуқуқи бўйича жабрланувчи ёки унинг яқин қариндошларининг хусусий айблови асосида юзага келган. Бунда жабрланувчи арз қилмаса, жиноят иши юритиш мумкин бўлмаган. Суд ишларини юритиш ҳакамлар суди муҳокамаси тартибида амалга оширилган бўлиб, ишни муҳокама этиш учун ҳурматга эга бўлган, ёши улуғ, фахрли ва илмли шахслар жалб этилган 49 . Агар тарафлардан бири ишни ҳакамлар суди тартибида кўриб чиқилишидан норози бўлса, бундай ҳолатда қозилик судига мурожаат қилинган. Амирлик ҳудудида яшовчи қозоқ халқларининг одат ҳуқуқига асосан жиноят деб жабрланувчига етказилган мулкий зарар тушунилган. Шунга қарамай, бунда айб субъектив характерга эга бўлиб, жиноят таркиби бўлиши учун қилмиш қасддан содир этилган бўлиши лозим бўлган 50 . Эҳтиётсизликдан содир этилган жиноятлар учун жазо белгиланмай, балки етказилган зарар қопланиши шарт бўлган. Масалан, эр ўз хотинини хиёнат қилиш жараёнида ўлдирса, у айбсиз деб топилган ҳамда жавобгарликдан озод этилган. Қасддан одам ўлдириш жиноятини содир этганлик учун 200 та байтал ва 60 та айғир берилиши лозим бўлган. Ёки қасддан тана аъзосига оғир шикаст етказганлик учун етказилган зиённинг оғирлигига қараб юқоридаги рақамнинг 1/3 ёки 1/10 қисми миқдорида ҳақ тўланган. Ўғрилик жиноятини содир этган шахс мулкни қайтаришдан ташқари ўғирланган мулкнинг уч баравари миқдорида мажбурий тўловни тўлаши ва жабрланувчига мулк ўғирлангани натижасида етказилган зарарни тўлиқ қоплаши лозим бўлган 51 . Амир Шохмурод ислоҳотлари. 49 Қаранг: Ломакин А. Обычное право туркмен (адат). – Асхабад: 1897. – С.78. 50 Қаранг: Лунёв Ю.Ф. Государство и право узбекских ханств с XVI по XIX века. – М.: Аст, 2004. – С. 187. 51 Ўша асар. – Б. 187 - 188 .

Бухоро амирлигида манғитлар сулоласидан Амир Маъсум ал-Маъруф, ибн Дониёлбий оталиқ Шоҳмуродбий (1785-1800) давлат ҳокимиятини мустаҳкамлаш бўйича қатор ислоҳотлар ўтказган. У ўтказган ислоҳотлар унинг топшириғига биноан 1789 йилда Мирзо Боди девон томонидан ёзилган “Мажма ал-арқам” (Рақамлар ва руқумлар) асарида келтирилган. Асар тузилишига кўра, 5 боб ва мансабдорлар ҳақидаги илова-дан иборат. Унда давлат девонида хизматни қандай ўташ, кирим-чиқим дафтарлари, давлатнинг маъмурий хўжалик бўлиниши тамо-йиллари ёритилган. Маълумки, давлат кирим-чиқимлари хазина бойликлари миқдорини сир тутиш ва уни ўзгартириш, сохталаштиришнинг олдини олиш учун фақат катта мирзоларгагина маълум бўлган девон дафтари руқумлар ва сиёқат (алоҳида рақамлар) билан ёзилган. Асарнинг иккинчи-учинчи боблари ана шундай ёзув ва уларнинг сирларига бағишланган. Бешинчи боби-астрономия. Арифметик ҳаракатлар жадвалидан иборат, тўртинчи боби эса арифметика, геометрия, алгебра ҳисоб-китоблари ва қоидаларига бағишланган Мансаблар ҳақидаги иловада эса, Бухоро амирлигидаги 135дан ортиқ катта ва кичик мансаблар, вазифалар ва уларнинг ваколатлари ҳақида ҳикоя қилинади. Асарда давлат бошлиқларининг биринчи навбатдаги вазифалари армия таъминоти эканлигини таъкидлаб, унинг эса йиғим тушумларига боғлиқ эканлиги кўрсатиб ўтилган. Солиқ йиғувчилар олдига юксак талаблар қўйилган. Солиқ йиғувчи солиқчилар, тўла ҳеч қандай алдовларсиз, қонунларни бузмасдан ўз бурчларини бажаришлари, барча халқларда тартиб сақлашлари, ишни охиригача олиб бориши, хазина эгалигидаги мулкни, кишиларнинг ҳуқуқларини қўриқлаши лозимлиги кўрсатилган. Асарда Бухоро амирлигининг маъмурий бўлиниши ҳақида маълумотлар берилган, унга кўра давлат, вилоятлар, туманлар, хазора, ярим хазора, обхор, норма, мазраларга бўлинганлиги, бир қатор ариқ билан суғориладиган 100 минг таноб ер бир туманни ташкил қилиши уларнинг 12та номи кўрсатилган, бир катта ариқ билан суғориладиган 50 минг таноб ер хазора, 25 таноб ер эса ярим (ним) хазора, 10, 15 минг таноб суғориладиган ер эса дарёнинг обкори, 400 таноб ерли аҳоли яшайдиган қишлоқ қория, 300 таноб ва ундан кам ери бўлган аҳоли яшайдиган жой мазраъа деб аталган. Шоҳмурод биринчи навбатда, ўз ислоҳотларида солиқларни тартибга келтиришга қаратган. У бутун Бухоро шаҳри аҳолисига Тархон ёрлиғи бериб,

халқни ҳарбий солиқдан бошқа барча солиқлардан озод қилган. Авваллари жорий қилинган шариатга зид бўлган ёрғу, бож, тарх, тушмол, ясоқ ва бошқа солиқларни бекор қилган. Шоҳмурод ўтказган суд ислоҳотларига кўра: «Ҳар бир мусулмон, ҳатто қул ҳам қозига ўз шикояти билан келишга ва ўзининг хўжайинининг ғайриқонуний иш қилаётган бўлса, уни жавобгарликка тортишга ҳақли қилиб қўйган» эди. Бундан ташқари қирқ аълам (қонуншунослар)дан иборат. Олий суд. (қозихона) палатасини тузган. Унинг аъзолари шариат ҳуқуқи асосида Шоҳмуроднинг ўзи тузиб берган тўпламни қўлларига ушлаб олиб, арз ва шикоятларни ҳал этишда мана шу рисолага қараб иш кўришган. Иш кўрилаётганда амирнинг ўзи бош бўлиб турган. Бундан ташқари иш кўрилаётганда даъвогарнинг шахсан ўзи иштирок этиши талаб қилинган. Туманлар ва каттароқ қишлоқларга (касабаларга) ҳам қозилар тайинланган. Амир Шоҳмурод даврида Бухоро амирлигида янги суд тизими: касабалар, туманлар, вилоятлар қозилари, Бош қози ҳамда “қирқ аълам” суди вужудга келиб, энг олий қози Амирнинг ўзи бўлган. Амир Шоҳмурод бундан ташқари ободончилик айниқса Самарқандни қайта тиклашга, унга бошқа жойлардан кўплаб аҳолини кўчириб келиши ҳам катта аҳамиятга эга. 5. Хива хонлиги Темурийлар давлати таркибига кирган Хоразм воҳаси 1505 йилда Шайбонийхон томонидан босиб олинган бўлса, кейинчалик 1510-1512 йилларда эса Эрон шоҳи давлати таркибига кирган. Хоразмнинг обрўли шайхларидан бўлган Шайх ота авлодлари Дашти қипчоқлик ўзбеклар йўлбошчиси Элбарсхонга Хоразм тахтини таклиф қиладилар. Элбарсхон Хоразм пойтахти бўлган Урганч шаҳрини эгаллаб, мустақил хонликка асос солган. 1593 йилда Хивадаги ўзаро урушлардан фойдаланган Абдуллахон II Хива хонлигини босиб олган. 1598 йил Хива хонлиги яна мустақиллик к а эришади. Бухоро хони, Эрон шоҳи томонидан босиб олинган Хива хонлигида 1763 йилдан ҳокимият ўзбек уруғларидан бўлган қўнғирот сулоласи қўлига ўтган. Маълумотларга қараганда, Урганчда етти йил ичида тўрт маротаба хон алмашганлигини кўрамиз. Бу ерда ўзбек уруғ бошлиқларининг ижтимоий сиёсий ҳокимиятда таъсири кучли бўлиб, у ларни асосан қиёт-қўнғирот, уйғур-найман, қанғли-қипчоқ каби

қабила ва уруғларга бирлашган. 4 гуруҳга асосий қабилаларга иноқлар раҳбарлик қилиб улар ҳатто хонларга ҳам бўйсунишмаган. XIX асрнинг бошларига келиб иноқлар фақат амалда эмас балки, расман ҳам Хива тахтини эгаллашган. Элтузархон Иноқ Хива тахтига ўтирган қўнғиротлар сулоласининг биринчи хони ҳисобланади. Унинг вориси Муҳаммад Раҳим I Хива хонлигини бирлаштиришни ниҳоясига етказган. Хива хонлигида ҳам ўша даврга хос бўлган ер эгаликлари мавжуд бўлиб, улар давлат ерлари, вақф ер эгалиги ва хусусий ер мулкларидан иборат бўлган. Ернинг катта қисми давлат ерларидан иборат бўлиб, амлок, “мамлакат” ёки “подшолик ерлари” деб аталган. Бундай ерлар деҳқонларга бўлак қилиб бўлиб берилган, деҳқонлар у ерда ишлаб давлатга солиқ тўлаб туришган. Маълумотларга кўра, XVII - XVIII асрларда феодаллар ерларини тортиқ сифатида эмас, хусусий мулк сифатида сотиб олиш ҳақида битимлар тузилган. Бундай ерлар “мулки хурри холис” деб аталиб, барча солиқлардан озод ҳисобланган. Битим давлат номидан тузилганлиги учун қози ҳузурида шахсан хоннинг ўзи иштирок этган ва ерни сотиб олинганлиги ҳақида васиқалар берилган. “Танҳо” ерлари хонга ёки давлатга кўрсатилган хизматлари эвазига берилган. Буни меросга қолдириш мумкин бўлмаган. Вақф ерлари ҳам кенг тарқалган бўлиб, суғориладиган ва аҳоли яшайдиган ерларнинг 40%га яқинини ташкил этган. Вақф ерлари ишлаб фойдаланиш учун ижарага берилган. Вақф н инг номланишига, турларига келсак, солиқлардан озод этилган вақф-оқ вақф, солиқ олинадиган ер - қора вақфларга бўлинган. Хива хонлигида шартли ер эгалигининг ўзига хос бир тури мавжуд бўлиб у “отли қ ” деб аталган, бу эса бошқа хонликларда учрамайди. Хива хонлигида фойдаланиш учун отлиқларга 30-50 тано б ер жорий этилган. Отлиқ ерини олган ер эгаси хон талаби билан бир отлиқ аскарни қуроллантириб хон ҳузурига юборган. Хива хонлигида қулчилик мавжуд бўлган, улардан уй-рўзғор ишларидагина эмас, балки деҳқончиликда ҳам фойдаланганлар.

Хонлик иқтисодини асосан деҳқончилик ва чорвачилик, ҳунар- мандчилик ва савдо-сотиқ ташкил этиб, кўплаб каналлар ва ариқлар муҳим ўрин тутган. Улардан 11 таси давлат аҳамиятига эга эди. Хонликнинг ижтимоий ҳаётида якка хонликка асосланган ўрта аср мусулмон давлатларида бўлганидек, хон ва унинг аъёнлари катта ижтимоий ҳуқуқларга эга эди. Сарой амалдорлари, марказий ва маҳаллий бошқарувнинг юқори поғоналарини эгаллаб турган ижтимоий табақалар, ҳарбий маъмурий амалдорлар ва мансаб эгалари катта ҳуқуқ ва имтиёзларга эга ижтимоий табақа эди. Дахлсиз ҳуқуқларга, аҳолининг барча ижтимоий табақаларига катта таъсир кўрсатиш кучига эга бўлган оқсуяк табақа маҳаллий шайхлар авлодлари хонликдаги энг нуфузли ижтимоий табақа ҳисобланарди. Катта миқдордаги хусусий ер мулкларга эгалик қилишдан ташқари улар одатда вақф ерларидан келадиган даромадларнинг назорат қилишда ҳам кўпгина имтиёзларга эга эдилар. Уларнинг ҳуқуқлари ва имтиёзлари ҳар қандай вақт ва шароитда ҳам сақланиб қолинарди. 6. Марказий ва маҳаллий бошқаруви . Хива хонлиги хон томонидан сарой амалдорлари ёрдамида бошқариладиган, якка ҳокимликка асосланган давлат бўлиб, хонликдаги энг юқори унвон хон бўлиб, у сиёсий, ҳарбий ва диний ҳокимиятга эга эди. Хон ва бошқа амалдорларнинг мансаби бу хонликда мерос тариқасида авлоддан авлодга ўтган. Хон давлатни бошқаришда ҳарбий маъмурий, ҳарбий ва диний амалдорларга таянган, хонликдаги мансаб ва унвонлар 3 тоифага бўлинган. Хондан кейинги энг катта нуфузга иноқ, оталиқ ва бийлар унвонларга эга бўлган. Улар хоннинг энг яқин маслаҳатчилари бўлиб, давлатнинг сиёсий, иқтисодий, молиявий, ҳарбий ҳаётини назорат қилган. Иноқ – вазирлик, хондан кейинги биринчи мансабдор бўлган. Давлат ҳокимиятининг марказлашуви ва кучайиши натижасида XIX асрнинг биринчи ярмидан бошлаб иноқларнинг аҳамияти пасайиб, қушбегининг таъсири орта боради. Қушбеги асосан, хоннинг барча

ёрлиқ ва фармонлари учун жавобгар, ўтроқ аҳоли ни бошқариш , солиқларни давлат хазинасига тушиб туриши устидан назорат қилиш билан шуғулланган . Меҳтар эса хонликнинг молия ишлари ҳамда унинг Шимолдаги ўтроқ аҳолисини бошқаришга раҳбарлик қилган. Хонликнинг сиёсий иқтисодий ҳаётида улардан ташқари нақиб, амир-ул-умаро, меҳтар, қушбеги, бекларбеги, девонбеги, парвоначи, дастурхончи, эшик оғаси, шотир, ясавулбоши, удайчи, мингбоши, мироббоши ва бошқа мансабдорлар ҳам муҳим ўрин тутган. Диний ҳокимият Шайхулислом бошлиқ дин пешволари қўлида бўлган. Маҳал- лий шайхлар Саид ота Шайх авлодлари, Дарвиш шайхлари давлатдаги нуфузли диний амалдорлар сирасига кирар, барча диний мансаблар уларнинг вакилларига берилар эди. Барча фармонлар, давлат ишлари, ҳужжатлар ўзбек тилида ёзил ган эди . Дастлаб хонлик маъмурий жиҳатдан вилоятларга бўлинган бўлса, кейинчалик ( XVIII асрнинг бошлари XIX асрнинг бошларидан) давлатдаги асосий маъмурий бирлик бекликлар деб юритила бошлади. Бу даврда хонлик 16 та беклик ва 2 та ноибликдан иборат бўлган. Улар Х а з о расп, Гурлан, Хонқа, Кўҳна Урганч, Қ ўшкўприк, Гитрақ, Fазовот, Қиёт, Шоббоз, Шовот, Тошҳовуз, Амбарманақ, Урганч, Хўжайли, Шуманай ва қўнғирот бекликлари ҳамда Бешариқ, Қиёт- Қўнғирот –ноибликларидан иборат бўлган. Бу беклик ва ноибликларни хон томонидан тайинланадиган беклар ва ноиблар бошқарган. Хива шаҳри эса хон ва бош вазир (иноқ) томонидан бошқарилган. Иноқлар таъсири кучайган даврда улардан 5 киши аъзо бўлган. Хон Кенгаши ҳам бўлиб, у маслаҳат органи ҳисобланган. Хонликнинг ўтроқ аҳоли қавмлар и бир масжидга бирлашган бир гуруҳ аҳоли бўлиб, унинг бошида сайланиб қўйилувчи оқсоқол турган. Қ авмлар энг бошл а нғич солиқ ва маъмурий бирлик бўлган. Хонликдаги шаҳарларни идора қилиш ҳокимлар ва уларнинг ёрдам-чилари юзбоши ва оқсоқолларга топширилган. Хонлик таркибига кирган қозоқ ва қорақалпоқ аҳолисини бийлар, туркманларда эса вакил ва бек бошқарган. Бир неча авлодга бирлашга н уруғларни бийлар бошқарган у оталиқ қ а, улар эса беклар бегига бўйсунган.

Хонлик қўшинлари қўшни мамлакатларга хавфлар солиб турувчи, талончилик урушлари уюштирувчи давлат сифатида маълум эди. Қўшин Хива хонлигида турли йилларда турли соҳада бўлган. XVIII асрнинг охири XIX асрнинг бошларида хонликда доимий армия шакллана бошлаган, улар давлат таъминотида бўлган. Хива хонларининг давлат таъминотида турган оддий аскар бир йиллик маоши олтита қўйдан иборат бўлганлиги улар давлат рўйхати турганлиги ҳақида маълумотлар бор. XIX асринг иккинчи ярмига келиб, Хива хонларининг армияси 13 мингдан ортиқ навкар, 8 мингга яқин тўпчи ва пиёда аскарлардан иборат бўлган, улар хизматлари эвазига солиқлардан о зод этилиб, суғориладиган ерлардан берилган. Ҳ арбий соҳада олий бош қўмондон хон ҳисобланган. Хондан кейинги иккинчи ўринда турган иноқ ўз вазифасига кўра ҳарбий- маъмурий амалдорларга етакчилик қилган. Ундан кейинги ҳарбий мансабдор амир-ул-умаро бўлиб, қўшинлар бошлиғи саркарда деб аталган. Хоннинг шахсий гвардияси бошлиғи ясовулбоши унвони берил- ган бўлиб, у хонни қўриқлаш, тартиб-интизомни сақлашга масъул ҳисобланган. Ҳарбий-маъмурий амалдорлар ичида мингбоши, юзбоши, каби ҳарбий-бўлинмалар бошлиқлари, ишғовул (айғоқчи), кутвол, туғбеги каби ҳарбий мансабдорлар ҳам катта аҳамиятга эга эдилар. Қўшинлар отлиқ ва пиёда навкарлардан ташкил топган бўлиб, ҳарбий талончилик юришлари даврида асосан, тез ҳаракат қилувчи отлиқ қўшинлардан, шаҳар ва қалъалар ҳимоясида пиёда қўшинлардан фойдаланилган. Асосий ҳужум қуроллари ўқ-ёй, қилич, найза , дубулға бўлиб, бу эса қўшинни кучсизлигидан далолат беради. Қўшинни асосини ёлланган туркман сарбозлари турли ўзбек қабилаларидан тузилган қ исм лар ташкил қиларди. Жанг олиб бориш усули эса Чингизхон ва Амир Темур давридаги қонун қоидаларга асосланган.

Давлат бошқарув аппарати ва қўшин солиқлар эвазига тутиб турилган. Асосий давлат солиғи хирож ёки солғут, ушр (10дан 1 қисм), чорвадорлардан олинадиган закот (мулк қийматининг 40%), ўтлоқ ва яйловларда мол боққанлик учун чўп пули, шунингдек йил бошида ёки бир неча йиллик солиқларни аввалдан ундириб олиш, барот каби турлари бўлган. Закот натура тартибида олинса 5 туядан 1 қўй, ҳар 40 қўйдан битта тартибида олинган. Муҳаммад Раҳимҳон I томонидан ўтказган солиқ ислоҳотларига асосан солиқлар пулда ундирилиб, давлат хазинасига топшириладиган бўлади. Солиқ ундириш асосан ер майдони ҳажмига қараб ундирилган. 10 таноб (4га)дан ортиқ бўлса, 3 тилла солиқ, 5-10 танобгача 2 тилла 5 танобдан кам бўлса йилига 1 тилла тўлаш белгилаб қўйилган. Шунингдек, чоракор деҳқонлар ҳам агарда 15 таноб ерда чоракор бўлса 34 танга, 10 таноб ерга эса 34 танганинг 3/2 қисми, 5 таноб ери бўлса 3/1 қисми миқдорида солиқ тўлаганлар. Хонликдаги солиқлар, уларнинг турлари, миқдори, ундириш тартиби турлича бўлган. Солиқлардан ташқари аҳоли турли мажбу- риятларни бажариши шарт эди. Каналларни тозалаш, янгиларини барпо этиш учун илк баҳорда ўз ерига эга бўлган, ҳар бир хонадондан бир киши жалб этилиб, 15 кун ишлаб бериши шарт бўлган. Хонликда асосий судлов ишларини қозилик идоралари томонидан амалга оширилган. Қонун чиқарувчи, ижро этувчи, олий шахс хон бўлиб, оғир жиноятларни ўзи кўриб ҳал қилган. Ундан кейинги ўринда Бош судья – қозикалон турган. Хонликдаги барча вилоят, туман касаба, шаҳарларда хон томонидан тайинланган қозилар бўлиб, улар ўз ёрдамчилари – муфтилар ёрдамида мулкчилик билан боғлиқ мож а р о ларни ҳал қилиш, майда жиноятларни очиш ва шу каби ишлар билан шуғулланган. Вилоятлардаги жиноятларни кўриб чиқишда маҳаллий ҳокимнинг иштирок этиш ҳуқуқи бор эди. Қишлоқлардаги майда можароларни қишлоқ оқсоқоллари томонидан ҳал қилинарди. Айбдорларга нисбатан ўлим жазоси, тана аъзоларини (бармоқ, қўлини) кесиш, калтаклаш, мол-мулкини мусодара қилиш, жарима солиш ва бошқа жазо чоралари тайинланарди. Хонлик ҳаётида Муҳаммад Раҳимхон I (1806-1825) томонидан ўтказилган сиёсий, иқтисодий, маъмурий ислоҳотларининг аҳамияти

катта. Ислоҳотларга кўра хон саройи қошида доимий фаолият кўрсатувчи Кенгаш таъсис этилган, солиқлар тартибга солинади. Уларнинг мунтазам равишда йиғилиши туфайли хазина даромадлари ошиб боради. Божхона ташкил этилиб, ташқи савдодан келадиган даромадлар кўпайтирилган. Ички муомала учун олтин ва кумуш тангалар зарб этилган. Оролликлар-қорақалпоқлар Хива таркибига қўшилган.

Похожие

Ўрта асрларда Мовароуннаҳр давлати ва ҳуқуқи

Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи - тарихий-ҳуқуқий фан

Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи

Қўқон хонлиги давлати ва ҳуқуқи

Ўзбекистоннинг мустақилликка эришгандан кейинги давлати ва ҳуқуқи