Янги даврда ҳуқуқни тушунишнинг фалсафий негизлари - Юриспруденция - Рефераты

Янги даврда ҳуқуқни тушунишнинг фалсафий негизлари

Загружено в:

19.09.2022

Скачано:

0

Размер:

116 KB

Янги даврда ҳуқуқни тушунишнинг фалсафий негизлари Режа : 1 XVII-XVIII аср янги давр Европасида ижтимоий ва ҳуқуқий қарашлардаги ўзгаришлар. 2. Англия ва Германияда ҳуқуқий ходисаларни фалсафий таҳлил этиш. 3. Италия ва Франция маърифатпарварларнинг ҳуқуқий қарашлари. 4. 19-асрда позитивистик қарашларнинг ҳуқуқий фалсафий таҳ лили .

Янгн даврда ҳуқуқни тушунишнинг фалсафий негизлари. Гроций Гуго Гроций (1583-1645 йкллар) - Янги давр «юридик дунёқараши»нинг илк ижодкорларидан бири. У халқаро ҳуқуқнинг замонавий таълимоти қарор топишида, ҳуқуқ ва давлатнинғ янги рационал фалсафаси асослари шакллантирилишида жуда улкан ҳисса қўшган. Гроцийнинг бутун ёндашуви асосида ҳуқуқнинг зарур белгиси сифатида адолат ғояси ётади. «Негаки, - деб қайд этган у, - ҳуқуқ бу ўринда адолатдан бошқа нарсани англатмайди, боз устига тасдиқловчи маънода эмас, балки асосан инкор этувчи маънода англатади, чунки адолатга зид бўлмаган нарса ҳуқуқдир. Адолатга эса ақлга эга бўлган мавжудотларнинг та-биатига зид бўлган нарса қарши туради» 1 . Гроций ҳам, Аристотель изидан бориб, ҳуқуқни табиий ва хоҳиш- ихтиёр билан ўрнатилган хуқуққа ажратган. «Ҳуқуқни қабул қилинган қийматада энг яхши тақсимлаш, - деб қайд этган у, - Аристотелъ томонидан тақцим этилган. Аристотел-га мувофиқ, бир томондан, табиий ҳуқуқ, иккинчи томон-дан эса, - хохиш-ихтиёр билан ўрнатилган хуқуқ мавжуд. Ари-стотель буни «қонун» сўзидан торроқ маънода ишлатган ҳолда қонуний ҳуқуқ деб атаган. Баъзан эса у буни, ўрнатилган ҳуқуқ деб ҳам атайди. Мана шундай фарқлаш яҳудийларда ҳам учраган. Улар табиий ҳуқуқни «митсвот», ўрнатилган ҳуқуқни эса «кукким» деб атаб, аниқ ифодани беришган, биринчи сўзни эллинчи яҳудийлар юнонча «адолат», ик- кинчи сўзни эса «юнонча «буюриш» 2 сўзлари билан ифода- лаганлар. Табий ҳуқуқ яҳудийлар томонидан «соғлом акл кўрсатмаси» 3 сифатида таърифланган. Давлат ички ҳуқуқи Гроций томонидан фуқаролик ҳоки-миятидан келиб чиқувчи ҳуқуқ сифатида тавсифланган. Бу -позитив ҳуқуқ (фуқаролик

қонунлари) дир. Давлат «ҳуқуққа ва умумий фойдага риоя қилиш учун тузилган эркин одам-ларнинг мукаммал иггифоқи» 1 сифатида таърифланган. Де-мак, гап давлатнннг шартномавий концепцняси тўғрисида бор-моқда. «Давлат ички ҳуқуқининг онаси эса, - деб ёзган у, - ўзаро келишувга кўра қабул қилинган мажбуриятнинг ўзи ҳисобланади, ўзаро келишув табиий ҳуқуқдан куч олар экан, табиат давлат ички ҳуқуқининг асосчиси сифатида ном қозониши мумкин» 2 . Шартномаларга (шу жумладан давлатни ўрна-тиш тўғрисидаги шартномаларга ва, бинобарин, давлат қонунларига ҳам) риоя қилиш принципини табиий ҳуқуқ тақозо этади, негаки, деб қайд этган Гроций, одамлар ўрта-сида ўзаро мажбуриятларнинг қандайдир тартиби бўлиши зарур. Гроцийда табиий ҳуқуқ нлмий тизим кўринишида давлат ички ҳуқуқи учун зарур асос сифатида намоён бўлган, Дав-лат ички ҳуқуқи вақг эътибори билан ўзгарувчан ва ҳар хил жойларда (ҳамжамиятдарда) ҳар хилдир. Гроцийнинг фикрича, «юриспруденциянинг табиий, ўзгармайдиган қисмини» 3 ташкил этадиган табиий ҳуқуқ тўғрисидаги таълимот туфайлигина юриспруденцияга илмий, назарий фан шакли ва хусусиятини бахш этиш мумкин. Гроций, табиий-ҳуқуқий нуқгаи назаридан, маъмурларнинг ҳуқуққа зид ҳаракатлари устидан табаанинг қаршилик кўрсатишга бўлган ҳуқуқини эътироф этган: «табиатан барча ўзига нисбатан зўравонлик қилинишига қаршилик кўрсатиш ҳуқуқига эга» ва шу сабабли маъмурларнинг табиий ҳуқуққа ҳамда илоҳий амрга зид бўлган буйруқларига амал қилмаслик керак» 4 . Гроций уруш ва тинчлик ҳукуқини тадқиқ этишда уруш табиий ҳуқуққа зид эмаслигини, «табиатан ҳар ким ўз ҳуқуқининг ҳимоячиси бўлиб, бизга қўл шунинг учун» 5 бе-рилганлигани қайд эттан. Уруш, шунингдек, илохий қонунлар ва халклар ҳуқуқи билан ҳам тақиқланмаган. Бироқ бу, барча урушлар адолатлидир, деган гап эмас. Гроций адолат-ли ва адолатсиз урушларни фарқлаб, ушбу муаммога ўз юридик ёндашуви рухида «уруш

бошланишининг адолатли сабаби ҳуқуқ бузилишидан бошқа нарса бўлиши мумкин эмас» 1 , деб қайд эттан. Гроций жаҳон ҳамжамнятннинг барча одамлар, халқлар ва давлатлар ўртасидаги муносабатларда тенглик, ҳамкорликнинг рационал-ҳуқуқий принципларига, суверен давлатлар томонидан ихтиерий ўрнатиладиган ва изчил риоя эти-ладиган ягона халқаро ҳуқуқ-тартибот ғоясига асосланган, янги типини шакллантириш зарурлигини асослаб берган. Фрэнснс Бэкон Фрэнсис Бэкон (1561-1626 йиллар) қонун назарияси со-ҳасида янги фалсафий-хуқуқий ғояларни асослаган. Унинг «Фанларнинг буюк тикланиши» дастурий асарида фалсафий-ҳуқуқий муаммоларга махсус бўлим бағишланган. Бўлим «Бир бобда, афоризмлар шаклида умумий адолат, ёки ҳуқуқ манбалари тўғрисидаги трактат намунаси» 2 , деб ўзига хос номланған. «Умумий адолат» муаммоси Бэкон томонидан позитив ҳуқуқнинг зарур сифатлари, унинг манбалари ва бошқалар жиҳатидан талқин қилинади. «Фуқаролик жамиятида, - деб ёзади у, - ё қонун, ёки зўравонлик ҳукмронлик қилади. Бироқ зўравонлик баъзан қонун қиёфасига киради ва, баъзи қонунларда ҳуқуқий тенгликдан кўра кўпроқ зўравонлик тўғрисида сўз боради. Шундай қилиб, адолатсизликнинг учта манбаи мавжуд. Булар: зўравонлик, қонунни ниқоб қилиб олган бадният маккорлик ва қонуннинг ўзининг ёвузлиги» (Афоризм I). Бэкон асл қонун («хуқуқий тенглик» принципини ўз ичи-га олувчи зўравонликка қарши турувчи ҳамда «умумий адолат» талабини ифодаловчи адолатли қонун) билан расмий қонун (фақат «қиёфасига», шакли ва номига кўра, бир сўз билан айтганда, адолатсиз, зўравон, қонунга зид қонун) ўртасидаги фарқни кўрган. Гап, аслида, ҳуқуқ ва қонунни фарқлаш тўғрисида боради 1 . Бэкон айнан адолатли (ҳуқуқий) қонунларни назарда

тутиб, «қонунлар - давлатнинг дангаридир», деб ёзган эди (Афоризм XXVIII). Қонун жавоб бериши керак бўлган асосий талаблар қуйидагича ифодаланган: «Қонунни, агар унинг маъноси аниқ бўлса, агар унинг талаблари адолатли бўлса, агар у осон ижро этилса, агар у давлат шаклига мувофиқ келса, агар у фуқароларда эзгулик уйғотса, яхши қонун дейиш мумкин» (Афоризм VII), Умуман Бэконнинг позитив қонун хоссалари, позитив қонун (позитив қонуннинг бошқа манбалари) қандай бўли-ши кераклиги тўғрисидаги мулоҳазалари зарур ва адолатли қонун тўғрисидаги табиий-ҳуқуқий тасаввурларнинг фалсафий-ҳуқуқий аниқлаштирилиши ва позитив экспликацияси ҳисобланади. Гоббс Томас Гоббснинг (1588-1679 йшшар) ҳуқуқ ва давлат фалсафасига яққол ифодаланган этатик хусусият хосдир. Гоббснинг таълимотида табиий ҳолатаинг (барчанинг бар-чага қарши уруши ҳолатининг) давлатта (фуқаролик ҳолатига) принципиал зид қўйиликшга муҳим аҳамият берилади. Табиий ҳолатда умумий ҳокимият йўқ, қонун йўқ, адолат йўқ. Бунда, шунингдек, мулк, эгалик, сеники билан ме-ники ўртасида фарқ йўқ. Ҳар ким табиий ҳолатда барча нарсага ҳуқуқлидир - унинг табиий ҳуқуқи ва табиий эркинлиги мана шундадир. Гоббс бўйича, табиий ҳуқуқни ( шз паШга!е ) табиий қонун ( 1ех паШгаИз ) билан - кўрсатма ёки ақд билан топилган, инсонга унинг ҳаёти учун ҳалокатли бўлган ёки унинг яшаши учун уни воситалардан маҳрум этадиган ишларни қилиш ва у ҳаётини сақлаб қолиши учун энг яхши восита деб ҳисобла-ганларини қўлдан чиқариб юбориш тақикланадиган умумий қоида билан аралаштириб юбормаслик керак. «Гарчи бу ҳақца ёзувчилар, одатда, ушбу тушунчаларни «аралаштириб юбор-салар ҳам, тз ва 1ех

ўртасидаги, ҳуқуқ билан қонун ўртасидаги тафовутни фарқяаш зарур: негаки ҳуқуқ бирор нарсани қилиш ёки қилмаслик эркинлигидан иборат, боз устига қонун ушбу муқобилнинг у ёки бу аъзосига нима қилиш кераклигини белгилаб беради ва юклайди, шундай экан қонун ва ҳуқуқ айни бир нарсага нисбатан келиша олмайдиган мажбурият ва эркинлик сингари бир-биридан фарқ қилади» 1 . Инсон - ақлли мавжудот, умумий қоида ва аклнинг кўрсат-маси эса, Гоббсга кўра, бундай жаранглайди: «Ҳар қандай киши тинчликка эришиши керак, чунки унда унга эришиш уми-ди бор, агар у бунга эриша олмаса, у ҳолда урушда афзаллик берадиган ҳар қандай воситадан фойдаланиши мумкин» 2 . Гоббснинг ақл максимининг биринчи қисми биринчи ва тагзаминли табиий қонун сифатида намоён бўлади: тннчликни излаш ва унга амал қилнш зарур. Гоббс, дедукцияга мурожаат қилиб, ушбу асосий табиий қонундан одамлар ўртасидаги фуқаролик тотувлигини из-лаш қоидаларини аниқлаштирувчи бир қанча бошқа табиий қонунларни келтириб чиқарган. Табиий қонунлар ўзгармас ва абадийдир. Гоббс табиий қонунлар тўғрисидаги фанни инсон хатга-ҳаракатлари ва ижтимоий ҳаётдага эзгулик ҳамда ёвузлик тўғрисидаги фан сифатида, ягона ва ҳақиқий ахлоқ фалсафаси, деб тавсифлаган. Гоббс давлатнинг (сауйаз) шартномавий тузилиши жараёнини тавсифлаб ёзган: «Ўша буюк Левиафаннинг, ёки, аниқроғи, (кўпроқ эҳтиром маъносида), ўша ўлмас худонинг туғилиши мана шу тахлит юз берди. Биз ўлмас худо ҳукмронлиги остида ўз тинчлигимиз ва ҳимояланганлигимиз учун қарздормиз. Чунки давлатдаги ҳар бир кишининг унга берилган ваколати туфайли кўрсатиб ўтилган инсон ёки шахслар йиғини ўзида жамланган шундай улкан куч ва ҳокимиятга эгаки, ушбу улкан куч ва ҳокимият соладиган даҳшат ушбу инсонни ёки шахслар йиғинини барча одамларнинг иродасини ички тинчликка ва ташқи душманга қарши ўзаро ёрдамга йўналтиришга лаёқатли қилади. Давлатнинг моҳияти мана шу

инсонда ёки шахслар йиғинидадир. У алоҳида шахс сифатида белгаланиши мумкин. Ушбу шахс уларнинг барчасининг кучи ва воситаларидан уларнинг тинчлиги ва умумий ҳимояси учун зарур деб ҳисоблаган миқдорда фойдаланиши мумкин» 1 . Ушбу шахсни ифодаловчи, суверен табаага нисбатан олий ҳокимиятга эгадир. «Суверен ҳокими-ят, - деб таъкидлаган Гоббс, - давлатнинг қалбидир» 2 . Давлатнинг исталган (демократия, аристократия ёки монархия) шаклдцаги олий ҳокимият, Гоббснинг фикрича, мут-лақ характерга эга: у «тасаввур қилиш мумкин бўлган дара-жада кенгдир» 3 . Суверенннмг ягона чекланнши шувдаки, у та биий қонунларга риоя қилиши керак, уларнинг бузилганлиги учун у фақат худо олдида жавоб беради. Фуқаролик (давлат) ҳолатида сўз фуқаролар тўғрисида эмас, балки фақат давлатнинг эркинлиги тўғрисида бориши мумкин. Фуқаролик қонунларининг мақсади айнан «алоҳида одамларнинг эркинлигини чекдашдан» 4 иборатдир. Гоббс ўзининг қонунга легнстнк-этатик ецдашишини қуйидаги дастурий сўзларда шакллантирган: «қонуннинг ҳуқуқий кучи фақат у сувереннинг буйруғи эканлигидадир» 5 . Умуман Гоббснинг ҳуқуқ ва давлат фалсафаси аксилли-берал ва аксилиндивидуалистик характерга эга. Унда ҳуқуқий қонун ғояси қонун ва давлатни цивилизацияли, фуқаролик ҳолатидаги эркинлик шакли сифатида тушуниш мавжуд эмас. Локк Шаклланаётган либерализм ғоялари Жон Локкнинг (1632-1704 йиллар) фалсафий-ҳуқуқий таълимотида изчил асосланган ва ҳимоя қилинган.Табиий (давлатдан олдинги) ҳолатда, Локк бўйича, та-биий қонун, табиат қонуни хукмронлик қилади. Локк Гоб-бсдан фаркли ўлароқ, инсон табиий ҳолатда ўз манфаатларини кузлаб ва ўзини (ўз ҳаётини, эркннлигинн ва мулкинн) ҳимоя қилиб, бошқаларга зиён етказмасликка интилади, деб ҳисоблаган 1 . Бироқ химоя кдлишнинг ушбу ҳолатда мавжуд

бўлган уюшмаган якка тартибдаги воситалари ва шакллари ҳаёт хавфсизлигини, мулк дахлсизлигини ва бошқаларни таъминлаш учун етарли бўлмайди. Табиий ҳолат нуқсонларини оқилона енгиб ўтиш, Локк фикрича, сиёсий ҳокимият ва давлатни таъсис этиш тўғрисидаги жамоа шартномаси тузилишига олиб боради. Ҳар бир кишининг яшашга, эркинликка ва мулкка бўлган табиий ҳуқукларини таъминлаш «одамларнинг давлатга бирлашиши ва ўзларини ҳукуматнинг ҳокимияти остига топширишларининг буюк ва бош мақсади ҳисобланади» 2 . Бунда Локк (Гоббсга зид равишда) давлат таъсис этиш туғрисидаги шартнома бўйича одамлар ўзларининг асосин табиий ҳуқуқларидан воз кечмайдилар, бунинг устига табиат қонунн ҳам (ақл қонуни син-гарн) давлат ҳолатнда ҳам амал қилишда давом этади, бу билан сиёсий ҳокимиятнинг ваколатлари ва фаолияти хусусияти ҳавда чегараларини белгилайди, деб таъкидлаган. Сиёсий ҳокимият ўзининг шартномавий вазифасига мувофиқ келиши ва бир шахс ёки органнинг қулида тўпланган мутлақ ва деспотик кучга айланмаслиги учун ҳокимиятлар тегишлича (қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва федератив ҳокимиятта) бўлиниши зарур, Барча учун мажбурий бўлган қонунлар чиқаришга доир мутлақ ҳуқуққа эга бўлган қонунчилик ҳокимияти, Локк фикрича, олий ҳокимият, қолган ҳокимиятлар унга бўйсунувчи ҳокимиятлар ҳисобланади. У, айниқса, қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятнинг бир органда тўпланишига йўл қўйиб бўлмаслигини ва бу хавфли эканлигини қатьият билан таъюодлаган. «Ҳокимиятнинг ҳар қандай ноқонуний намоён бўлишига қаршилик кўрсатиш доктринаси» 3 давлатнинг Локкча шартномавий концепциясининг мухдм жиҳати ҳисобланади. Бундай қаршилик кўрсатишнинг қонунийлиги, шу жумладан деспотик ҳокимиятга қарши халқнинг қўзғолон кўтаришга бўлган ҳуқуқи давлатни таъсис этган халқнинг суверен ваколатларига бориб тақалади.

Локк фалсафий-хуқуқий таълимотининг катта фазилати эркинлнк ва ҳуқуқ, эркинлик ва қонун (табиий ва фуқаролик) ўртасида зарур ичкн алоқанинг талқин қшшнишидан иборат-дир. Локк Гоббснинг ёндашувини танқид қилиб бундай деб таъкидлаган: «Ҳар хил сохта талқинларга қарамай, эркин-ликни чеклаш ва йўқ қилиш эмас, балки уни кенгайтариш қонуннинг мақсади ҳисобланади. Негаки қонунга эга бўлишга қодир бўлган жонли мавжудотларнинг барча ҳолатида қонунлар бўлмаган жойда эркиняик ҳам йўқдир» 1 . Локк давлат ҳолатида эркинлик ва қонуннинг ўзаро алоқасини ўзича тушу нишни қуйидаги тарзда шакллантирган: «Ҳукуматнинг ҳокимияти остидаги одамларнинг эркинлиги ушбу жамиятда ҳар бир киши учун умумий бўлган ва қонун чиқарувчи ҳокимият томонидан белгаланган, унда барпо этилган ҳаёт учун доимий қоидага эга бўлишдан иборатдир; бу - қонун тақиклама-ган барча ҳолларда ўз хоҳишимга амал қшшшим эркинлиги ва бошқа инсоннинг беқарор, ноаниқ, номаълум ўзбошимча иродасига боғлиқ бўлмасликдир» 2 . Давлат ҳолатида эркинликнинг кафолатланганлиги, Локк фикрича, муайян ва барча учун умумий бўлган қонун, ўз ишини яхши билган ва холис одилсудлов, ниҳоят, одил суд қарорларини ҳаетга татбиқ этишга қодир бўлган хукмга эга оммавий кучнинг мавжудлига билан таъминланади. Давлатда олий (қонун чиқарувчи) ҳокимият томонидан чиқариладиган қонунлар, Локк таълимотига кўра, табиий қонуннинг (табиат қонунининг) хохиш-иродаси, унинг томонидан назарда тутилган инсоннинг туғма ва ажралмас ҳуқуқ ва эркинликларига мувофиқ бўлиши керак, Монтескье Монтескъе (1689-1755 йиллар) фалсафий-хуқуқий тадқи-қотларининг асосий мавзуси - сиёсий эркинликдир. Адолатли қонунлар ва давлатчиликнинг зарур даражада ташкил этилиши уни таъминлашнинг зарур шартлари ҳисобланади.

Ҳуқуқ ва қонунни фарқлаш ва уларнинг нисбати муаммоси Монтескье таълимотида табиий ҳуқуқ ва позитив ҳуқуқ нисбатининг анъанавий шаклида эмас, балки «қонунлар руҳн» ва қонунларнинг ўзининг нисбати сифатида такдим этилади. Бунда «қонунлар руҳи» деганда қонунлардаги қонунийлик (оқилоналик, зарурлик) назарда тутилади. Монтескье инсоннинг ақлли табиати, нарсалар табиати ва бошқалар тўғрисидаги рационалистик тасаввурларга таяниб, тарихан ўзгарувчан позитив қонунлар мантиғини, уларни туғдирадиган омиллар ва сабабларни англаб олишга интилган. Монтескье ўз ёндашувини тавсифлаб бундай деб ёзган эди: «Мен одамларни ўрганишдан бошладим ва уларнинг қонунлари ҳамда ахлоқининг барча чексиз тафовутлари фақат улар фантазиясининг ўзбошимчалигидан келиб чиқмаганлигини аниқладим. Мен умумий асосларни аниқладим ва хусусий ҳодисалар гўё ўз-ўзича унга бўйсунишини, ҳар бир халқнинг тарихи оқибат сифатида ундан келиб чиқишини ва ҳар қандай хусусий қонун бошқа қонунлар билан алоқадор ёки кўпроқ умумийроқ бошқа қонунга боғлиқ эканлигини кўрдим» 1 . Бундай ёндашув мазмунига кўра, ҳуқуқий асос (ҳуқуқнинг . мазмуни ва моҳияти) - бу позитив ҳуқуқдан принципиал жиҳатдан фарқ қиладиган табиий хуқуқ эмас, балки пози-тив қонунларнинг ўзининг «руҳи»дир, яъни қонунларнинг «умумий асоси»ни белгилаб берувчи, уларнинг ўзида яшов- чи қонунийлиқдир. Шу билан бирга Монтескье «қонунлар руҳи»нинг табиий қонундан принципиал фарқини аниқ белгилашга ва пухта амалга оширишга муваффақ бўлмаган. Шу сабабли унинг қонунлар тўғрисидаги таълимотида «қонунлар руҳи»га тақаштириладиган табиий-ҳуқуқий келиб чиқиш тўғрисидаги қоидалар (масалан, қонунларнинг оқилоналиги ва адолатлилиги тўғрисидаги априор қоидалар) юридик-позитивистик ва легистиксоциологик кўриниивдаги тасаввурлар билан (айниқса, «қонунлар рухи» қонунларнинг хусусиятига таъсир қўрсатувчи ҳар хил ижтимоий,

сиёсий, жутрофий ва бошқа омиллар мажмуасининг амал қилиши натижасида тушуниладиган ўринларда) енма-ён юради. Монтескье талқинида ижобий (инсоний) қонун адолатнинг ва адолатли муносабатларнинг холисона хусусиятини тақозо этади. «Одамлар томонидан яратилган қонунлардан олдин, - деб таъкидлаган Монтескье, - адолатли муносабатлар бўлиши керак эди. Ижобий қонунлар томонидан йўл берилган ёки тақиқяангандан ташқари на адолатли, на адолатсиз ҳеч нарса йўқ дейиш, демак, доира чизилмасдан олдин унинг радиуслари ўзаро тенг бўлмаган, дейишдир» 1 . Монтескьенинг ушбу қоидаларидан у сўз юритаёттан «адолат» унинг томонидан анъанавий табиий ҳуқуқ хазинасидан олинганлиги ва табиий- ҳуқуқий мазмунга эга эканлига яхши куриниб турибди. Ҳар ҳолда унинг концепциясқда «қонунлар руҳи» нима учун ва қай тарзда қонунлар адолатинн тақозо этиши ва ушбу адолат табиий-ҳуқуқин адолатдан нима билан фарқ қшшши кўрсатилмаган. Қонунни юзага келтирувчи зарур муносабатларни (яъни қонун ҳосил қилувчи муносабатлар ва омилларни) тадқиқ этиш жараёнида Монтескье, энг аввало, мазкур халқ учун ўрнатиладиган қонун мувофиқ бўлиши керак бўлган халқнинг хусусиятлари ва хоссаларига эътиборни қаратган. Сўнгра ижобий қонунларнинг табиатга ва ҳукуматни ўрнатиш прин-ципларига (яъни бошқарув шаклига), мамлакатнинг жуғрофий омиллари ва физик хоссаларига, унинг мавқеига ва ҳажмларига, унинг иқлимига (совуқ, иссиқ ёки мўътадил иқлимига), тупроқнинг сифатига, аҳсшининг турмуш тарзига (деҳқонлар, овчилар, савдогарлар ва ҳоказолар), унинг сонига, бойлигига, майлларига, ахлоқига, урф-одатларига ва бош-қаларга мувофиқ бўлиши зарурлигига катта эътибор берилган. Жумладан, Монтескье бошқарувнинг турли шакллари табиатининг қонунчиликка таъсири тўғрисида сўз юритаб, овоз бериш хуқуқини ҳамда сайланган вакиллар (давлатнинг мансабдор шахслари) устидан назоратни белгиловчи қонунлар демократня учун асосий қонун эканлигани

таъкидлаган. Арнстократия учун халқнинг бир қисмининг қонунлар чиқариш ва уларнинг ижросини кузатиш ҳуқуқини белгилаб берувчи қонунлар асосий қонунлар хисобланади. Монтескье монархиянннг асосий қонунларига дворянларнинг мавқеи ва ҳокимиятини белгилаб берувчи қонунларни киритган. Қонунлар аслида мавжуд бўлмаган ва уларнинг ўрнини ўзбо-шимчалик ва мустабиднинг инжиқлиги, дин ва урф-одатлар эгаллаган мустабидлик бошқаруви шароитида тўлиқ ҳокими-ятга эга бўлган вазир лавозимини таъсис этиш асосий қонун ҳисобланади. Бошқарувнинг «қонунлар ўз манбаидан чиқиб келгандек келиб чиқадиган» 1 тегашли шакли принципи қонунчиликка янада кагга таъсир кўрсатади. Республикада (айниқса демок-ратик республикада) - саховат, монархияда - шоншараф, мустабидлиқда - қўрқув мана шундай принцип ҳисобланади. Монтескье қонун ва эркинлик ннсбатини тадқиқ этиб, сиёсий эркинлик тўғрисидаги қонунларнинг икки турини фарқлаган: 1) сиёсий эркинликнинг давлат тузилишига муносабатини белгиловчи қонунлар ва 2) сиёсий эркинликнинг фуқарога муносабагини белгиловчи қонунлар. Сўз, бинобарин, қонунчилик йўли билан мустахкамланиши керак бўлган институционал ва шахсий жиҳатлар ҳақида бормоқда. Монтескье фикрича, сиёсий эркинлик демократия ёки аристократияда, айниқса, мустабидлиқда эмас, балки мўътадил бошқарувларда мумкиндир. Бироқ мўътадил бошқарувларда ҳам, ҳокимиятни суиистеъмол қшшш имконияти мавжуд бўлмаган жойларда, сиёсий эркинлик бўлади, бунинг учун давлатда ҳокнмняпнпп қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимиятига бўлинишига эришиш зарур. Ҳокимиятнинг бўлиниши ва ўзаро тийилиши тизими, Монтескьега мувофиқ, сиёсий эркинликнинг давлат тузилиши билан муносабатларида сиёсий эркинликни таъминлашнинг асосий шарти ҳисобланади. Бунда у сиёсий эркин-лик ким нимани хохласа, шуни қилишини англатмаслигини таъкдддаган. «Давлатда, яъни қонунлар мавжуд бўлган жамиятда, - деб

ёзган Монтескъе, - эркинлик хоҳламаган нар-сани қилишга мажбур этилмасдан, хоҳлаган нарсани қилиш имконияти мавжуд бўлишидангина иборат бўлиши мумкин. Эркишшк қонунлар томонидан ижозат берилган барча нарсани қилиш ҳуқуқидир. Агар фуқаро ушбу қонунлар билан тақиқланганни қила олганда эди, у ҳолда унда эркинлик бўлмаган бўлур эди, чунки бошқа фуқаролар ҳам шу ишни қилган бўлур эдилар» 1 . Сиёсий эркинлик эса, Монтескьега кўра, унинг давлат тузилишига муносабати жиҳатидан эмас, балки алоҳида фуқарога нисбатан (эркинликнинг шахслантирилган жиҳати), фуқаронинг хавфсизлигини таъминлаш-дан иборатдир. Монтескьега мувофиқ, мўътадиллик қонунчиликнинг асос принципи ҳисобланади: «мўътадиллик руҳи қонунчилик руҳи бўлиши керак» 2 . Умуман олганда, Монтескье таълимотида қонун ва ҳуқуқнинг нисбати «қонунлар руҳи» ва позитив қонунчнлнк нисбати сифатида намоён бўлади, боз устига «қонунлар руҳи»да табиий-ҳуқуқий ва юридик- позитивистик хусусиятга эга бўлган элементлар зоҳир бўлади. Руссо Ж.Ж.Руссонинг (1712-1778 йиллар) ҳуқуқ, давлат, қонун тўғрисидаги фалсафий таълимоти асосида халқ суверените-ти ғояси ётади. Унинг талқинида табиий ҳолат - умумий эркинлик ва тенглик тизимидир. Бироқ табиий тенгликка зид бўлган ху-сусий мулкчилик ва ижтимоий тенгсизлик пайдо бўлиши билан камбағаллар ва бойлар ўртасида кураш бошланади. Барча бўйсунадиган давлат ҳокимияти ва қонун барпо этиш тўғрисидаги битим ёрдамида бундай ҳолатдан чиқиш йўли топилган. Бироқ камбағаллар ўзларининг табиий ҳуқуқдарини йўқотиб, сиёсий эркинлик олмаганяар, Сиёсий нотенглик билан тўлдирилган хусусий мулкчиликнинг нотенглиги, Руссога мувофиқ, пировард натижада деспотизм шароитида мутлақ нотенгликка олиб келган. Бундай шароитда

мустабидга нисбатан барча ўзининг қуллиги ва ҳуқуқсизлиги билан тенгдир. Руссо жамият ва давлатни ривожлантиришнинг бундай йўналиши инсоният учун сохталиги, иллатлилиги ва ҳалокатли эканлигини фош этиб, тарихни «тўғрилаш»нинг ўз лойиҳасини - халқлар ва ҳукмдорлар ўртасидаги чинакам шартнома сифатида Сиёсий организм ташкил этилиши за-рурлигини илгари сурган. Руссонинг фикрича, ижтимоий шартноманинг оқибатлари қуйидагилардан иборат: «Ушбу уюшмавий хужжат шартномавий муносабатларга киришувчи алоҳида шахслар ўрнига дарҳол шартли жамоавий Ях-литни барпо этади, ушбу Яхлит умумий йиғилиш қанча овозга эга бўлса, шунча аъзога эга бўлади. Ушбу Яхлит бундай ҳужжат натижасида ўз бирлигига, ўз умумий менига, ўз ҳаёти ва иродасига эга бўлади. Бошқа барчанинг бирлашиши натижасида шаклланган юридик шахс қачонлардир Фуқаролик жамоаси деб аталган, ҳозир эса Республика ёки Сиёсий организм деб аталади; унинг аъзолари ушбу Сиёсий организмни пассив бўлганда Давлат деб, фаол бўлганда Суверен деб, унинг ўзига ўхшашлар билан таққослаганда Салтанат деб аташади. Уюшма аъзоларига келганда эса, улар жам бўлиб халц деган, алоҳида ҳолда эса олий ҳокимиятда иштирок этувчилар сифатида фуқаро деган, Давлатнинг қонунига бўйсунувчилар сифатида табаа деган ном олади 1 . Аниқ-тарихий жиҳатдан Руссо ғоялари бевосита унга замондош бўлган феодал тузумга қарши қаратилган ва илғор эди. Бироқ Руссо таълимотида назарий-концептуал жиҳатдан доимий равишда эркинликка, тенглик ва ҳуқуққа мурожаат қилинганига қарамай, ушбу таълимотни ҳуқуқий эркишшк ва ҳуқуқий қонун қадриятлари, шахснинг хуқуқ ва эркин-ликлари билан мувофиклаштириш қийин. Умумий шартнома асосида ётадиган умумий ирода суверен ва унинг ҳужжатлари (қонунлари)да ўз ифодасини топади. Бунда Руссо умумий иродани барчанинг нродасидан фарқлаган: умумий ирода умумий манфаатларни назарда тутади, барчанинг иродаси эса - хусусий

манфаатларни ифодалайди ва ўзида бор-йўғи хусусий шахсларнинг индивидуал хоҳишлари мажмуидан иборат бўлади. «Бироқ, - деб изохлаган Руссо, - ушбу хоҳиш-иродадан ўзаро бир-бирини йўқ қилувчи зидликни чиқариб ташяанг; қолган тафовутларни қўшиш на-тижасида умумий иродага эга бўлинади» 1 . Руссонинг ушбу таълимотидан жамоа шартномаси сиё-сий организмга (давлатга) унинг барча аъзолари (битим қат-нашчилари) устидан чекланмаган ҳокимиятни беради, деган фикр келиб чиқади; умумий ирода томонидан йўналти-риладиган ушбу ҳокимият халқнинг ягона, бўлинмақциган ва олиб қўйилмайдиган суверенитетидир. Руссо шу нуқтаи назардан инсоннинг ажралмас табиий ҳуқуқлари ғоясини инкор этади. Бироқ Руссо ҳар бир алоҳида индивиддан ижтимоий шартнома бўйича ташкил этиладиган бутун (халқ, суверен, давлат) фойдасига табиий ҳуқуқ ва эркинликлар кўринишидаги ажралмас нарса шартнома-вий белгиланган (позитив) ҳуқуқ ва эркинликлар сифатида унга қайтарилади (бироқ ушбу бутуннинг ажралмас қисми сифатида - фуқарога қайтарилади), деб ҳисоблаган. Унинг сўзлари билан айтганда, бамисоли одамлар табиий турмуш тарзи фуқаролик турмуш тарзи билан «алмаштирилади». Боз устига айрим ҳуқуқлардан воз кечиш ва бошқа ҳуқуқларга эга бўлиш «муқобил» бўйича, «тенг қийматли қоплаш» 2 тартибида юз беради. Бошқача айтганда, зарур санкциясиз табиий ҳуқуқ зарур санкцияга эга бўлган муқобил шаргномавий (позитив) ҳуқуқ билан алмаштирилади. Бироқ суверен билан табаа ўртасидаги ушбу идиллистик муносабатлар Руссонинг ўзининг суверен ўз қонунларнга боғ-ланнб қолмаган ва «судялардан ҳам, Қонундан ҳам юқори туради» 3 , деган фикри туфайли тамомила емирилади. Суверен табаага ҳаёт бахш этиш ва уни ўлимга маҳкум қилишда сўзсиз ҳуқуққа эга. Руссонинг давлат тўғрисидаги таълимотида, ҳуқуқий эркинлик ва ҳуқуқий давлатчилик ғоялари ва конструкцияларида мажму ҳолда

ифодаланган барча назарий ва амалий далиллар инкор этилади. Шунингдек, қонун ва қонунчилик-нинг Руссоча демократик концепцияси учун ҳам айнан ҳуқуқий асослар, мезонлар ва йўналишлар, бир сўз билан айтгақда, юридик ҳуқуқни тушуниш ва ҳуқуқин қонун ғояси етишмайди, чунки қонунчилик соҳасидаги барча нарса бирор-бир объектив ҳуқуқий асос билан чекланмаган сувереннинг умумий иродаси билан белгиланади. Кант И. Кант (1724-1804 йиллар) ижодида ҳуқуқ ва давлат муаммоларини ишлаб чиқишга катта эътибор берилган. Кант агностицизми мазмуни (фақат ҳодисаларни билшн мумкинлиги, «нарса» ўзида»ни, шунингдек «ирода эркин-лиги», «руҳ ўлмаслиги», «худолар турмуши» ва бошқа типдаги моҳиятларни билиб бўлмаслиги)га кўра, назарин ақл «инсон нима қилиши мумкин?», «инсон нимага умид қилиши мумкин?» деган саволларга эмас, балки фақат «инсон нимани билиши мумкин?» деган саволга жавоб бериши мумкин, холос, Назарий ақл билан билиб бўлмайдиган сўнгти икки савол, Кант фикрича, амалиёт, амалий иш - лозимлик соҳаси муаммоларидир. Бунда ақлнинг трансцеқдентал ғоялари билиш ролини эмас, балки атиги регулятив (тартибга солувчи) роль ўйнайди. Шу сабабли Кантнинг метафизикаси (ахлоқ ва ҳуқуқ тўғрисидаги таълимоти) социал регуляторлар, ижтимоий муносабатлардаги ва умуман инсон хатти-ҳаракатларидаги лозимлик ва нолозимлик тўғрисидаги таъ-лимот, ўзига хос соционормативистика сифатида намоён бўлади. Трансцендентал ғояларнинг регулятив аҳамияти улар ақл фаолиятига (ва аклли мавжудот сифатида инсоннинг хатти-ҳаракатларига) йўналиш, мўлжал ва мақсад бахш этишида намоён бўлади: ақлнинг априор максимлари лозимлнк кўрннишида амалий соҳа учун қонун ва

қондалар сифатида намоён бўлади, бу билан ахлоқий ва ҳуқуқий нормаларни англатади. Инсон эркинлигн, шахснинг маънавий мустақиллиги ва автономиясини, унинг лозимлик қоидаларини ўзи белгилаш, ташқаридан бўладиган мажбурлашсиз ва тазиқларсиз уларга риоя қилиш қобилияти ҳамда ҳуқуқини белгиловчи эркин иродаси Кант этикасининг асосий трансцендентал ғояси ва биринчи постулати ҳисобланади. Инсон эмпирик моҳият ва унинг хулқ-атвори, бутун хатти-ҳаракати (табиатнинг, умуман ҳодисалар оламининг бир қисми) сифатида умумий каузалликка ва ташқи заруриятга бўйсундирилган, шундай экан, умуман эркинлик бўлмаган моҳият нуқтаи назардан инсон ва унинг хулқ-атвори ҳам эркин эмас. Бироқ модомики инсон эмпиршс ҳодиса (феномен)гина эмас, балки транцендентал моҳият (ноумен) экан, унга эркинлик хосдир ва бу жиҳатдан унинг хулқ-атвори ташқи (феноменал) заруриятдан, детерминациялар ва каузал-ликлардан мутлақо мустақил бўлган эркин ирода ҳодисаси ҳисобланади 1 . Эркин ирода айни вақтда ахлоқий қонун чиқарувчи (ўрнатувчи) ва ахлоқий қоидаларни (ақл максимларини) ихтиёрий ижро этувчи ҳам ҳисобланади, боз устига Кант эркин ахлоқий хулқ-атворда шахс «фақат ўз қонунига, лекин шунга қарамай, умумий қонунчиликка» 2 бўйсунишини (ахлоқ соҳасидаги ўз кашфиёти сифатида) алоҳида таъкид-лаган. Ушбу фикр қуйидаги қатънй талабда аниқ зоҳир бўлади: «Унга амал қилиб сен айни вақтда у умумий қонунга айланишини истақдиган максимга мувофиқ иш тут» 3 . Кантнинг қатъий талаби ҳуқуққа татбиқан қуйидагини амр этади: «.Зоҳиран шундай иш тутгинки, сенинг ўзбошимчалигинг эркин намоён бўлиши умумий қонунга мувофиқ бўлсин, ҳар бир кишининг эркинлигига мос келсин» 4 . Ақл ғоялари талаб этадиган ҳуқуқни назарда тутган ҳодда, Кант уни қуйидагича таърифлаган: «Ҳуқуқ - эркинликнинг умумий қонуни

нуқгаи назаридан бир киши (шахс)нинг ўзбошимчалиги бошқа кишининг ўзбошимчалигига мувофиқ келадиган шарт-шароитлар мажмуидир» 5 . Кант ҳуқуқни бундай тушунишда шахснинг маънавий ав-тономияси ғоясига, унинг мутлақ ўзини-ўзи қадрлашига, унинг ўзига ўзи қонун бера олиш қобилиятига, ўз бурчини билиши ва уни амалга ошира олишига таянади 1 . Эркинлик-нинг ва барча одамлар учун умумий қонуннинг бўлиши мум-кишшгининг илдизи, Кантнинг фикрича, шахснинг ушбу маънавий автономиясида (яъни ўзини ўзи қадрлашида, ўзи қонун эканлигида ва мустақиллигида)дир. Кантнинг маънавий қонун принципи аслида расмий-ҳуқуқий тенглнк лрннципинннг (умумийлиги, индивиднинг мустақиллиги, унинг ирода эркинлиги ва ҳоказолар билан биргаликда) замонавийлаштирилиши ҳисобланади, холос. Бошқача айтганда, Кантнинг ҳуқуқнинг ахлоқийлиги концепцияси ҳуқуқий мазмунга эга ва ушбу ахлоқийлик моҳиятнга кўра юридик эканлиги туфайли ҳуқуқ фалсафаси учун аҳамиятлидир. Айнан мана шу сабабдан, Кантнинг ҳуқуқ тўғрисидаги ахлоқий таълимотида «амалий ақл қонунлар материясидан тамомила маҳрум этилган ва энг юқори қонун сифатида фақат ихтиёрийлик максимининг яроқлилиги шаклини ўрнатишга қодир» 2 , деган ва гўёки Кантнинг қатъий талаби ёрдамида ахлоқий қонун сифатида тақцим этилиши мумкин бўлмаган ҳеч нарса йўқ, деган Гегелча фикрга қўшилиб бўлмайди. Кантда давлатчилик соҳасида қагьий талабларнинг амалга оширилиши ҳокимиятлар (қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимиятига) бўлинган ҳолда давлатнинг ҳуқуқий ташкил этилишн сифатида намоён бўлади. Давлат - бу, Кант фикрича, «ҳуқуқий қонунларга бўйсундирилган кўплаб одамларнинг бирлашмасидир» 3 . У ҳокимиятнинг бўлиниши мавжудлиги ёки мавжуд эмаслиги белгисига кўра бошқарувнинг икки: республика (ҳуқуқий давлатнинг кантча эквиваленти) ва деспотизм шаклини фарқлаган ва бир-бирига қарама-қарши қўйган. «Республика, - деб ёзган эди у, - ижро этувчи ҳокимиятни (ҳукуматни) қонун чиқарувчи

ҳокимиятдан ажратишнинг давлат принципидир; деспотизм - ижро этувчи ҳоқимиятга уларнинг ўзлари томонидан берилган давлат қонунларининг ўз ҳукми билан ижро этилиши принципидир; демак, оммавий ирода ҳукмдор- нинг хусусий иродаси сифатида намоён бўлади» 1 . Умуман ҳуқуқ ва қонунни фарклаш муаммоси Кантда ахлоқ ва ҳуқуқ нисбати маъносида очиб берилади (ва алмаш-тирилади) 2 . Кантда ахлоқий асосланган қонун - бу трансцендентал гоя тақозо эттан оқилона ҳуқуқцир. Ахлоқ ва қонуннинг кантча талқинидага умумийлига шундан иборатки, уларнинг ҳар иккаласи ақя ғояси билан тақозо этилган лозимлик қоидасини ифодалайди 3 . Ахлоқнинг ўзига хослиги, Кантнинг фикрича, ахлоқ (ва унинг қоидалари) бурчни айнан бурчнинг ўзи учун, ҳар қандай ташқи ҳисобкитобларсиз, аралашувсиз, тақцирлаш ва мажбурлашсиз автоном белгилаш ва ижро этишни талаб қилади. Кант ахлоқийлик ва легалликни, ахлоқий ва легал хулқ-атворни инсоннинг ахлоқий қонун талабларига муносабатини белгилаб берувчи мотивлар хусусиятидан келиб чиқиб фарқлаган: биринчи ҳолатда хатти- ҳаракатни соф ахлоқий мотив тақозо этади ва ахлоқий қонуннинг ўзи учун содир этилади, иккинчи ҳолатда хатти-ҳаракатни бошқа (ахлоқий бўлмаган, эҳтимол ахлоқсиз) мотивлар келтириб чиқаради, бироқ ахлоқий қонун талаблари (яъни қонунийлик, легаллик) бузилмайди. Трансцендентал ақл амри (шахс эркинлига, унинг ахлоқий автономияси, ахлоқ соҳасида ўзини ўзи ихтиёрий қурбон қилиш принципи, низолар ва мацфаатлар тўқнашувини тартибга солиш ҳамда ҳал этишнинг ҳуқуқий шакли)ни кафолатлаш учун ақл ғояси, қатьий талаби ҳисобланган маж-бурлаш ҳокимиятн зарурдир. «Жазоловчи қонун, - деб таъкидлаган Кант, - қатьий талабидир... Мунки агар адолат йўқ бўлиб кетса, одамларнинг ердаги ҳаётцнинг ҳеч бир қиммати қолмайди» 1 . Давлат-ҳуқуқ муаммоларига кантча фалсафий ёвдашиш-нинг муҳим фазилати, жумладан, шуцдаки, ушбу мавзуни у жаҳоншумул-тарихий кўламда, нафақат алоҳида олинган халқ, жамият, давлат ичидаги

муносабатларга татбиқан, балки халқаро ва давлатлараро муомада жиҳатидан - жаҳон-шумул-ҳуқуқий ҳолатни ва халқлар ўртасидаги абадий тинчликни қарор топтириш томон (ақл ғояларининг тоифали талабларига мувофиқ) илғор ҳаракати жиҳатидан қўяди ва ишлаб чиқади. Барча инсоний муносабатларда (индивидуал ва жамоавий хулқатворда, давлат тузилишида, маъмурлар хаттиҳаракатида, бутун ички ва ташқи сиёсатда) ақянинг регулятив ғояларига риоя қилиш ва уларни амалга ошириш, Кантта кўра, ушбу идеални амалга ошириш мумкин бўлган ягона йўлдир. Кант бу жиҳатдан, бнр томондан, ахлоқ ва ҳуқуқ, иккинчи томондан, сиёсат ўртасидаги нхтилофларни бартараф этиш муаммосига катта эътибор берган. У реал сиёсатнинг ахлоқ ва ҳуқуққа нисбатан мунофиклигини, унинг бузуқ қоидаларини ва инсон табиатининг ожизлиги ҳамда ички ва та- шқи муносабатларда ёвузликка қарши курашнинг ёвузлик ҳамда зўравонликка асосланган воситалари ва усуллари зарурлигини сабаб қилиб олиб, аслида ўзининг ғаразли мақсадларида уларни кўттайтирадиган ва абадийлаштирадиган, ахлоқий ҳамда ҳуқуқий тараққиётга тўсқинлик қиладиган ярамас принциплари ва амалиётини кескин танқид қилган. Кант ахлоқ ва ҳуқуқни сиёсат билан бирлаштириш, уларни ягона ахлоқий сиёсатда мужассамлаштириш тарафдори бўлиб, сиёсатнинг «чекловчи шарти» бўлмнш ҳуқуқ туғрисидагн фикрни асосланган. 2 . Гегель Гегель (1770-1831 йиллар) ижодида ҳуқуқ фалсафаси ва давлат муаммолари катта ўринни эгаллаган. Гегель «Табиий ҳуқуқни тадқиқ этишнинг илмий усуллари, унинг амалий фалсафадаги ўрни ва позитив ҳуқуқ тўғри-сидаги фанга муносабати» (1802-1803 йиллар) асаридаёқ табиий ҳуқуқни талқин қилишнинг уч усулини фарқлаган. Бу усуллар эмпирик (Гоббс, Руссо ва Кантгача бўлган бошқа мутафаккирлар концепцияси); расмий (Кант, Фихте

ва уларнинг издошларининг ёндашуви) ҳамда мутлақ (ўз ёндашуви) усуллардир 1 . Шу маънода Гегель ўз ҳуқуқ фалсафасини табиий ҳуқуқни (ёки, унинг учун шунинг ўзи бўлган «ҳуқуқ фалсафаси»ни) талқин қилишнинг чинакам илмий усули, деб билган. Кант ва Фихте таълимотларида бир-бирига қарама-қарши қўйиладиган маънавийлик ва легаллик, Гегелга мувофиқ, бор-йўғи яхлитликнинг абстракт жиҳатларинигина ифодалайди. Улар ахлоқийлик тизим и дан «олиб ташланади» ва шу билан бирга унда саклаб қолинади. Ушбу фикр Гегель томонидан «Ҳуқуқ фалсафаси», тўлиқ номи «Табиий ҳуқуқ ва давлат тўғрисидаги фан очерклари. Ҳуқуқ фалсафаси асослари»да (1820 йил) кенг ва мунтазам ривожлантирилган. Асарнинг мазмуни ҳам Гегель табиий ҳуқуқ ғоясининг ўзини инкор этмасдан, унинг айнан фалсафий (ушбу тушунчанинг Гегелча маъносида) талқин қилиниши тарафдори бўлганлигини кўрсатади. Гегель ҳуқуқ фалсафасида объектив (объектив эркин) руҳни ҳуқуқ тушунчасининг мавжуд борлиқ шаюшарида амалга оширилиши кўринишқда аниқлаш шаклларини ёритган. Модомики, Гегелга кўра, тушунчанинг объектив воқеликда амалга оширилиши ғоя экан, «ҳуқуқ ғояси - ҳуқуқ тушунча-си ва унинг амалга оширилиши» 2 ҳуқуқ фалсафаси ғояси ҳисобланади. Абстракт ҳуқуқ, ахлоқ, ахлоқийлик ҳуқуқ тушунчасини аниклаштиришнинг уч асосий шакли ҳисобланади. Абстракт ҳуқуқ соҳасида ирода бевосита ва абстрактдир. Ахлоқ соҳасида умумийга - дунё ҳуқуқига нисбатан субъектив ирода ҳара-кат қилади. Ахлоқийлик соҳасида ушбу икки олдинги абстракт жиҳатнинг синтезига эришилади. Абстракт (мавҳум) ҳуқуқ эркин ирода диалектикасида тушунчанинг абстрактдан аниқ нарса томон ҳаракатининг биринчи босқичини ифодалайди. Ҳуқуқ тушунчаси ҳозирча мавҳум. Инсон бу ўринда мутлақо абстракт ва эркин «мен» сифатида намоён бўлади. Бундай камдан-кам

учрайдиган ирода ҳуқуқий лаёқатта эга бўлган қиёфа, шахсдир. Ҳуқуқнинг «шахс бўлгил ва бошқаларни шахс сифатқда ҳурмат қнлгил» 1 , деган амри фармони шундан келиб чиқади. Абстракт ҳуқуқ эса ҳуқуқ ва эркинликнинг барча кейинги аниқроқ таърифларининг абстракт ва яланғоч имконияти сифатидагина намоён бўлади. Ахлоқ босқичида абстракт ҳуқуқ шахси ахлоқ субъектига айланади. Субъею 4 хатти-ҳаракатларининг сабаблари ва мақ-садлари буқда илк бора аҳамият касб этади. Субъектив эр-кинликнинг талаби инсон тўғрисида унинг ўзини ўзи белгилаши бўйича хукм чиқаришдан иборатдир. Субъектив ирода объективлиюса ва, бинобарин, ҳуқуқнинг амал қилиш соҳасига фақат хулқатвор орқали эришади; ахлоқий ирода ўз-ўзича жазоланмайди. Абстракт ҳуқуқ ва ахлоқ иккита биртомонлама жиҳат ҳисобланади. Мавжуд дунёда эркинлик тушунчаси оила, фуқаролик жамнятн ва давлат кўриншпида объективлашганда бу жиҳат-лар ахлоқийлиқда ўз воқелига ва аниклигини топади. Гегелда объектив руҳ ривожланишининг ҳар бир босқичи (абстракт хуқуқ, ахлоқ, ахлоқийлик) ҳуқуқдир ва «ўз шахсий ҳуқуқига» эгадир, «чунки у эркинликнинг таърифлардан бирида мавжуд бўлишидир» 2 . Бундай тавсиф абстракт ҳуқуққа, ахлоққа, оилага, жамиятга, давлатга тегишлидир. Ушбу махсус ҳуқуқлар тарихан ва хронологик жиҳатдан бир вақтда (объектив руҳнинг битта формацияси доирасида) берилган; улар чекланган, ўзаро бўйсундирилган ва ўзаро коллизияга киришиши мум-кин. Олдинги махсус ҳуқуқни диалектик «олиб ташловчи» (яъни бартараф этувчи ва шу билан бирга маъно ва моҳиятини сақлаб қолувчи) навбатдаги махсус ҳуқуқ абстрактроқ бўлиб, унинг асосини ва ҳақиқатни ифодалайди. Аниқроқ махсус ҳуқуқ абстрактроққа қарагақца бирламчидир. Давлат ҳуқуқи (ҳуқуқий тузилма, нисбатан аниқроқ ҳуқуқ бўлмиш давлат) махсус ҳуқуқлар иерархияси чўққисида туради. Қонун эркинлик таърифларидан ва ҳуқуқ тушунчаси объективлашиши шаклларидан бири ҳисобланади. Гегель «ҳуқуқни қонун сифатида»

таърифлаб, бундай деб ёзган эди: «Ҳуқуқ ўзқца бўлган нарса унинг объектив мавжуд борлиғи асосига қўйилган, яъни онг учун фикр билан аниқяанган ва қандай бўлса шундайлигича маълум ва ҳуқуқ томонидан қонун сифатида эътироф этилган; ушбу таърифга кўра, ҳуқуқ умуман позитив ҳуқуқдир» 1 . Қонунчилик жараёнида ҳуқуқ қонунга айланади (позитивлашади), бу билан ҳуқуқ умумийлик ва чинакам аниқлилик шаклига келтирилади. Қонунчилик мавзуси, деб қайд этади Гегель, одамларнинг хатти-ҳаракати, инсоний муносабатларнинг ички соҳаси эмас, балки фақат ташқи жиҳатлари бўлиши мумкин. Гегель ҳуқуқ ва қонунни бир-биридан фарклашга доир ўз концепциясида уларни бир-бирига қарама-қарши қўйишни истисно этишга интилган. «Табиий ёки фалсафий ҳуқуқ би-лан позитив ҳуқуқни, гуёки улар бир- бирига қарама-қарши ва бир-бирининг зидди, деб тасаввур қилиш, - деб қайд эттан Гегель, - мутлақо нотўғри бўлган бўлур эди; пандекгга нисбатан институция қандай бўлса, уларнинг биринчиси иккинчисига нисбатан шундайдир» 2 . Гегелнинг эътироф этишича, қонунчилик ҳуқуқнинг мазмунини бузиши мумкин: «нимаики қонун бўлса, у ўзида ҳуқуқдан фарқ қилиши мумкин» 3 . Шу сабабли, деб тушунти-ради Гегель, «позитив ҳуқуқда қонуний бўлган нарса, ҳуқуқни билиш манбаидир, ёки, аслини айтганда, ҳақдир»*. Гегелни позитив ҳуқуқцаги мана шу қонунийлик қизиқтиради, холос. Шу сабабли Гегелнинг ҳуқуқ фалсафасида табиий (фалсафий) хуқуқ билан қонунни бир-бирига қарама-қарши қўйиш ҳақида эмас, балки айни бир ҳуқуқ тушунчасини аниқлаштиришнинг ҳар хил босқичларида (ва турли шаклларда) турлича аниқлаш ҳақида сўз боради. Гегель бундай ёндашувни оқлаб езади: «Зўравонлик ва истибдод позитив ҳуқуқ элементи бўлиши мумкин бўлган ҳолат унинг учун қандайдир тасодифийдир ва унинг

табиатига дахл қилмайди» 1 . Идеал табиатига кўра позитив ҳуқуқ (қонун) ҳуқуқ тушунчасининг моҳияти сифатида оқилона ҳуқуқдир. Табиий ҳуқуқни намоён бўлиш шаклларидан бири қонун (позитив ҳуқуқ) ҳисобланган ҳуқуқшшг фалсафий тушунчаси сифатида гегелча талқин қилиш ўзидан олдинги табиий-ҳуқуқий таълимотлардан жиддий чекинишни ифодалайди. Бироқ бир қанча жиҳатларда (ҳуқуқнинг ахлоқ ва ахлоқийлик билан аралаштиридиши ва бошқаларда), у табиий-ҳуқуқий тасаввурлар таъсири остида қолади, шу туфайли унда ҳуқуқни ахлоқ ва ахлоқийлиқдан фарқлаш принципи мавжуд эмас. Мана шу сабабдан Гегелнинг ҳуқуқ фалсафасида ҳуқуқий қонуннинг юридик жихатдан муайян концепцияси йўқ.

Фойдаланилган адабиётлар : 1 Васильев А . М . Правовые категории М 1976. 2. Гегель “ Философия права ” М . 1990 г . 3. Маминов И . П . Философия права Екатеринбург 1995 г . 4. Пеньков Е . М . Социальные нормы М 1987 г 5. Философская энцеклопедия М 1962 г. 6. Ҳ у қ у қ – право журнал №2. 1999 й.

Похожие

АҚШнинг ташкил топиши ва янги даврда конституциявий ривожланиши

Ҳуқуқни ҳимоя қилиш шакллари

Ҳозирги замон давлати ва ҳуқуқи назарияси муаммолари махсус курсининг предмети ва методлари

Ҳуқуқни қўллаш ҳужжатининг юридик техникаси

Юридик онтология, гносеология ва аксиология муаммолари