Ҳозирги замон давлати ва ҳуқуқи назарияси муаммолари махсус курсининг предмети ва методлари - Юриспруденция - Рефераты

Ҳозирги замон давлати ва ҳуқуқи назарияси муаммолари махсус курсининг предмети ва методлари

Загружено в:

06.09.2023

Скачано:

0

Размер:

128 KB

Ҳозирги замон давлати ва ҳуқуқи назарияси муаммолари махсус курсининг предмети ва методлари Режа: 1. “ Ҳозирги замон давлати ва ҳуқуқи назарияси муаммолари махсус курсини ўрганишнинг зарурлиги 2. “ Ҳозирги замон давлати ва ҳуқуқи назарияси муаммолари махсус курси предмети ва методининг умумийлиги ва ўзаро алоқадорлиги 3. Юридик методнинг хусусиятлари, функциялари 4. Давлат ва ҳуқуқ умумий назарияси ривожланишда ворисий- лик ва янгилик 5. Давлат ва ҳуқуқ умумий назарияси юриспруденция тизимида

“Ҳозирги замон давлати ва ҳуқуқи назарияси муаммолари” махсус курсини ўрганишнинг зарурлиги Таъкидлаш жоизки, магистратуранинг 1-курси тингловчиларига “ Ҳозирги замон давлати ва ҳуқуқи назарияси муаммолари махсус курсини ўқитишни бошлаганда бу муаммовий махсус курснинг ―Бакалавриат босқичи 1-курсида ўтилган ―Давлат ва ҳуқуқ назария си фанидан фарқи нима, ўша ўқув предметидаги масалаларни яна қайта ўтишга тўғри келмайдими? -деган саволлар туғилиши табиий. Фикримизча, ―Давлат ва ҳуқуқ назарияси» нинг муаммовий курс сифатида қайта ўтилиши зарурлигини белгиловчи бир неча ҳолатлар мавжуд: -―Бакалавриат босқичининг 1-курсида талабалар давлат-ҳуқу- қий ҳодисаларни, улар тўғрисидаги тушунчаларни ҳамда давлат-ҳуқуқий ҳодисалар ривожидаги ўзаро алоқадорлик қонуниятларини комплекс тарзда, ўзаро зиддиятли боғлиқликда тушуниб, таҳлил этишга дунёқараши, айниқса ҳуқуқий тафаккур ва ҳуқуқий дунёқараши, ҳаётий тажрибаси ҳамда юридик борлиқ, жумладан юридик фанлар ва уларнинг ўзаро алоқадорлиги ҳақида, юридик амалиёт бўйича тасаввурлари ҳозирги даражадан анча тор бўлганлиги аниқ. Ҳолбуки, давлат-ҳуқуқий ҳодисалар, уларнинг ривожланиш қонуниятлари, ўзаро алоқадорлиги жуда мураккаб ҳодисалар ва воқеликлар бўлиб, уларни тушуниш талабадан юқори даражада ҳуқуқий тафаккур ва таҳлилий ақл соҳиби бўлишни талаб этади. Бу объектив мазмунга эга бўлган ҳолатдир. Магистрантлар эса олий юридик таълимнинг таянч босқичини тугатган ҳуқуқшунослардир. Шу боис улар давлат-ҳуқуқий ҳодисаларнинг мазмунини, тушунча- сини билиш билан чекланмай, балки улар ўртасидаги мураккаб, баъзан зиддиятли алоқадорликнинг моҳиятини, муаммоларини теран тушуна олишади, чунки уларда юридик фанлар тизимида давлат ва ҳуқуқ назариясининг тутган ўрни ҳақида фақат назарий билимлар мажмуаси бўлибгина қолмай, балки ўтган вақт давомида бошқа юридик фанларни ўрганиш ҳамда

таътил давомида ўтаган амалиёт- лари жараёнида реал бу ҳақда тасаввурга эга бўлишган. Бундан ташқари, магистрантлар турли юридик институтлар фаолияти, уму- ман юридик амалиёт ҳақида муайян эмпирик билимларга ҳам эга. Шу муносабат билан улар давлат-ҳуқуқий ҳодисаларнинг ўзаро алоқадор- лиги, ривожланиш қонуниятларини бугунги кун реалликлари асосида бутунлай янги сифат даражасида таҳлил этиш ва бу соҳалардаги муаммоларнинг ечимини топишга ҳаракат қилишга қодир. -Ижтимоий фанлар мафкуралашган ва сиёсийлашган пайтлар биздан тобора узоқлашиб, у фан билан сиёсатнинг қўшилуви ноўрин, зарарли эканлиги ҳақида кейинги авлодларга гувоҳлик берувчи ва огоҳлантирувчи тарих саҳифаларига айланмоқда. Айни пайтда, фанда мумтоз мазмунга эга бўлган, вақт, макон танламайдиган ҳақиқат дурдоналари ҳисобланмиш, умумэътироф этилган билимлар ва мате- риалларни ҳозирги замон давлат-ҳуқуқий илми ютуқлари билан оқи- лона уйғунлаштириш муаммоси ҳам бугунги кунда долзарбдир. Масалан, инсон ҳуқуқларининг бирламчилиги, давлат ва фуқаронинг ўзаро масъуллиги, давлатнинг ҳуқуқ билан боғлиқлиги, боғланганли ги, ҳуқуқ нафақат ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи восита сифатида ҳаракат қилмай, балки у кишилик жамияти маъри- фий-маданий ривожланишининг ҳам муносиб маҳсули эканлиги каби ижтимоий-ҳуқуқий қадриятлар доимо муҳим ва долзарбдир. -ХХ асрнинг охири ХХ I аср бошлари бутун кишилик жамияти ривожида бурилиш йиллари бўлганлиги маълум. Коммунистик мафкурага асосланган социалистик тузумнинг деярли барҳам топиши ижтимоий фикр ривожида катта ўзгаришларни тақозо этди. Шунга боғлиқ ҳолда постсоциалистик маконда ташкил топган давлатларда давлат-ҳуқуқий қарашлар тубдан қайта шакллана бошлади. Таъкидлаш жоизки, эски қарашлардан воз кечиш ва янгиларини қабул қилиш ҳамда ўз қимматини йўқотмайдиган, умумэътироф этилган қарашлар ва қоидаларни моҳиятини бугунги кун назари орқали қайта мушоҳада этиш жараёни осонликча кечмоқда, дейиш қийин. Давлат ва ҳуқуқ тўғрисидаги қарашлар ва қоидаларнинг айримларини инкор этиш, айримларини қайта қараб чиқиш, айримларини эса янгитдан қабул қилиш ҳар бир тадқиқотчидан

илмийлик ва объективлик тамойилларига асосланиб иш юритишни талаб этади. Масалан, қатор ижтимоий фанларнинг давлат, ҳуқуқга фақат синфий ёндашув асосида қаралганлиги, аслида эса улар ўзида қатор ижтимоий, иқтисодий, сиёсий омилларнинг ҳамда жамият тараққиётининг муайян даражасида давлат олдида турган мақсад ва вазифаларнинг ифодалаши билан тавсифланади; Ёинки, ҳуқуқий давлат, ҳокимиятлар бўлиниши, хусусий мулк, кўппартиявийлик, мафкуралар хилма-хиллиги, ҳуқуқнинг оммавий ва хусусийга бўлиниши каби институтлар ва ҳодисаларга бир пайтлар салбий қаралган бўлса, бугунги кунда уларга муносабат тубдан ўзгарган. Бундай позитив жараёнлар Ўзбекистон ҳуқуқий тизимида ҳам кечмоқда. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов таък- идлаганларидек, «Биз яқин ўтмишимизда синфий ҳукмронликнинг қуроли сифатида давлат ҳақидаги марксча ғояни шиор қилиб олиб, бу назарияни догмага, давлат ва ҳуқуқни эса синфий кураш, синфий рақибларни енгиш воситасига айлантирган эдик. Демократия шароитларида эса давлат ижтимоий қарама-қаршиликларни зўрлик ва бостириш йўли билан эмас, балки ижтимоий келишув, халқ таъбири билан айтганда муросаи мадора билан бартараф этиш воситасига айланади» 1 . -Давлат ва ҳуқуқга муносабат, бу икки ҳодисага нисбатан қарашлар ҳар бир даврда ўзига хос эканлигини эътироф этиш зарур. Шунга мувофиқ, «ҳар бир даврнинг давлат ва ҳуқуқ ҳақида ўз қарашлари бор» деб айтиш мумкин. Айни пайтда ҳар бир ҳуқуқшунос олим ва тадқиқотчи давлат ва ҳуқуқ ҳақида ўз тасаввурига эгалигини ҳам назарда тутиш керак. Шу муносабат билан давлат ва ҳуқуқга берилган ҳар қандай таърифда маълум маънода субъектив элемент мавжудлигини инкор этиб бўлмайди. Шу ўринда Л. Гумпловичнинг «Дунёда қанча давлатшунос ва файласуфлар мавжуд бўлган бўлса, шунча давлатнинг таърифи ҳам мавжуд бўлган», деган фикрини эслаш ўринли 2 . Дарҳақиқат, ҳар бир олим давлатга таъриф беришда ўз дунёқараши, юридик борлиқни тушуниши даражаси ва сифатига асосланган ва ўзи яшаган давр хусусиятларини ўзида ифодалаган ҳолда бу ишни амалга оширади. Форобийнинг давлат ва одил ҳукмдор ҳақидаги фикрлари қандай бўлишидан қатъи-назар ўша давр ва ўша макон учун

илғор қараш бўлганлиги аниқ. -Давлат-ҳуқуқий ҳодисаларнинг мураккаблиги, кўпқирралиги, баъзан зиддиятли эканлиги бу масалаларни чуқур мушоҳада этишни тақозо этади. Шундай қилиб, юқорида қайд этилган ва бошқа шу каби омиллар мазкур муаммовий курсни ўрганиш зарурлигини белгилаб беради. Ҳозирги замон ҳуқуқшуноси давлат ва ҳуқуқ ҳақидаги энг янги билимлар билан қуролланган бўлиши қаторида, бу соҳадаги муаммоларнинг ечими ҳақида ҳам ўз ёндашувига эга бўла олиши керак. Ҳозирги жамиятни демократлаштириш ва модернизациялаш шароитида ҳуқуқшунос кадрлардан юксак ҳуқуқий тафаккур, амалий йўналтирилган чуқур билимларга эга бўлишни талаб этилади. “Ҳозирги замон давлати ва ҳуқуқи назарияси муаммо-лари” махсус курсининг предмети ва методининг умумийлиги ва ўзаро алоқадорлиги ―Ҳозирги замон давлати ва ҳуқуқи назарияси муаммолари махсус курсининг предмети ҳақида гапиришдан олдин, умуман ―Давлат ва ҳуқуқ назарияси фани ҳақида гапириш зарур. ―Давлат ва ҳуқуқ назарияси фани юридик фанлар ичида ўзининг умумназарий, умумуслубий характери билан ажралиб туради. Шу билан бир қаторда юридик фанлар тарихига назар ташлайдиган бўлсак, шунингдек, ғарб университетлари дастурларида шу номдаги фанга асосланадиган ўқув предметини учратиш қийин. Бу фан кўпинча ―Юриспруденция деб номланадиган фанга яқин туради. Шу боис, аввало давлат ва ҳуқуқ назариясининг ―Юриспруденция деб номланган фан билан ўзаро муносабати ва нисбатини аниқлаб олиш мақсадга мувофиқ. Даставвал, фан ва ўқув предмети сифатидаги давлат ва ҳуқуқ назариясининг номланишига эътибор қаратайлик. -Фаннинг номидан кўриниб турибдики, бу фан назарий характерга эга. Маълумки, назария бу умумлашган билимлар тизими, тадқиқ этилаётган ҳодисанинг турли қирраларини тушунтириб бериш демакдир. Бу фан давлат-ҳуқуқий борлиқ ва унинг ривожланиш қонуниятлари, муҳим ўзаро алоқалари ҳақида яхлит тасаввур

беради; -гарчи бу фан назарий характерда бўлса-да, шу билан бир қаторда уабстракт, мавҳум назария бўлмай, балки аниқ давлат- ҳуқуқий ҳодисалар ҳақидаги умумлашган, йиғилган ва тизимлаш- тирилган билимлар мажмуидир; -давлат ҳуқуқий ҳодисалар ва муассасалар бир-биридан ажралган, узилган ҳолда ўрганилмай, балки ўзаро боғлиқликда, ўзаро алоқадорликда, бир-бирини тўлдирган ҳолда ўрганилади; -давлат ва ҳуқуқ ўзаро боғлиқ ижтимоий-сиёсий ҳодисалар бўлиб, уларнинг иккиси ҳам бутун жамиятга мансуб, дахлдор ҳодисалардир; Таъкидлаш ўринлики, давлатни ижтимоий-сиёсий ҳодиса деб эътироф этиш кенг тарқалган, айни пайтда ҳуқуқ эса юридик ҳодиса ҳисобланади, бундан хулоса қилиш мумкинки, давлат ва ҳуқуқнинг умумий назарияси - сиёсий-ҳуқуқий характердаги фандир; Маълумки, фаннинг турлича номлари мавжуд: ―Давлат ва ҳуқуқ назарияси, Давлат ва ҳуқуқ умумий наза рияси, ―Давлат ва ҳуқуқ назарияси муаммолари, ―Ҳуқуқ ва давлат умумий назарияси муаммолари ва шу каби бошқа номланишлари мавжуд. М.Н.Марченконинг ёзишича, бу фан Россияда дастлаб ―Ҳуқуқ энциклопедияси сифатида шаклланиб, вақт ўтиши билан мазмунан ―Ҳуқуқ назарияси фанига ўта бошлаган. ―Ҳуқуқ назарияси фани билан бир қаторда ғарбда аста-секин ушбу фан таъсири остида ҳозирги замон юриспруденцияси предмети шакллана борган 1 . Юриспруденция бу инсон эркинлигининг умумий ва зарурий шакллари сифатидаги ҳуқуқ ва давлат ҳақидаги илмий билимларнинг махсус тушунчавий-ҳуқуқий тизимидир. Таъкидлаш жоизки, илмий адабиётда юриспруденциянинг предмети ва методи ҳақида турли фикрлар мавжуд. Айни пайтда юриспруденция билан давлат ва ҳуқуқ назарияси предмети ўртасида жиддий ўхшашлик мавжудлигини эътироф этиш зарур. Шу боис, фаннинг номидан кўра, унинг предмети ва мазмунига, яъни бу фан нима билан шуғулланади, унинг предмети ва мазмунини нималар ташкил этишига асосланиш мақсадга мувофиқ. Таъкидлаш жоизки, баъзи олимлар, жумладан В. С. Нерсесянц юриспруденция билан давлат ва ҳуқуқ умумий

назариясини бир-бирига яқинлигини таъкидлашган. Давлат ва ҳуқуқ умумназарияси юридик фанлар тизимида фундаментал ўрин эгаллайди, қисқароқ қилиб, бу фанни «Давлат ва ҳуқуқ назарияси» деб атайдилар. Ушбу фан ўз вазифалари, функциялари, предмети ва методига кўра бутун юриспруденция учун умумий аҳамият касб этади. Унда давлат ва ҳуқуқ ҳақидаги илмий назарий фикрнинг энг муҳим ютуқлари, давлат ва ҳуқуқ ҳақидаги билимлар мажмуининг энг муҳим ва аҳамиятли барча назарий жиҳатлари жамланади. Алоҳида олинган юридик фанларнинг илмий ва назарий аҳамияти уларнинг юридик фан умумий тизимида, бир бутун яхлит юридик-назарий билимлар тизимида тутган ўрни ва функциялари билан белгиланади. Бунда айнан яхлит бутуннинг илмий жиҳатлари-ни, уларнинг предмети ва методини, илмий билиш мақомини белги- лаб беради. Юридик назарий билим соҳасида тизимли- структуравий муносабатлар мантиғи бўйича яхлит бутуннинг хусусиятлари прин - цип жиҳатидаги уларнинг ташкил этувчи юридик фанлар хусусият лари йиғиндисидан иборат эмас. Жамланган кўринишда илмий-назарий яхлит бутуннинг бу хусусиятлари юридик билишнинг предмет ва методини белгилаб берувчи ҳуқуқ тушунчасида ифодаланади. Бундан, бутун юридик фаннинг ягона предмети ва методи бир вақтнинг ўзида ҳар бир юридик фаннинг ҳам предмети ва методи эканлиги келиб чиқади. Чунки, бир бутун яхлит олинган юридик фан барча тизимнинг таркибий элементлари сифатида алоҳида олинган юридик фанлар фақат ягона бўлган ҳуқуқ тушунчасининг турли шаклий кўринишлари, яъни ўша биргина юридик предмет ва юридик методнинг турли аспектлари бўлиб ҳисобланадилар. Давлат ва ҳуқуқ умумназарияси предметининг ўзига хослиги мазкур фаннинг илмий билиш имкониятлари ва мақсадлари, уларнинг юридик фан тизимидаги умум илмий вазифалари ва функциялари, юридик фаннинг бутун ижтимоий ва бошқа фанлар тизимида тутган ўрни ва аҳамияти билан белгиланади.

Демак, давлат ва ҳуқуқ умумназариясининг предмети бу ягона мустақил, тизимли яхлит фан сифатида бутун юриспруденциянинг умумий назарияси ҳисобланади. Давлат ва ҳуқуқ умумназариясининг предмети бу бутун юриспруденциянинг умумилмий асослари, унинг предмети ва методологияси, тизими ва структураси, унинг онтологияси, гносеологияси ва аксиологиясидир. Давлат ва ҳуқуқ умумназариясининг бундай умумилмий мақоми ва ролини эътиборга олган ҳолда айтиш мумкинки, давлат ва ҳуқуқ умумназариясининг предмети ва методи- бу бутунича барча юридик фанининг предмети ва методологиясини илмий-назарий асослаш ҳисобланади. Шу сабабли бундан кейин юриспруденциянинг умумилмий асосларини ёритиб бориш (унинг предмети, методологияси, тизими ва ҳ.з.) бир вақтнинг ўзида давлат ва ҳуқуқ умумназариясининг предмети ва методи муаммоларини мазмунан тадқиқ қилиш ва баён қилиш билан айнан тенг бўлади. Юриспруденция объектларининг дуализми ва предметининг бирлиги. Ҳар қайси фан ўзининг ўрганадиган объектлари ҳақидаги билимларни ишлаб чиқиши ва ташкил қилишнинг муайян усулидир. Бу маънода юридик фан юридик билимларни, яъни давлат ва ҳуқуқ каби объектлар ҳақидаги илмий билимларни ишлаб чиқишнинг муайян усули ҳисобланади. Илмий ўрганиш объекти фан предметидан фарқланади. Айнан бир объект турли фанлар томонидан ўрганилиш мумкин, бироқ бунда ҳар бир фан мазкур объектни ўзининг махсус предмети ва методи позициясидан ўрганади. Объект- бу тегишли фаннинг билиш усуллари ва воситалари ёрдамида илмий тадқиқ қилиниши лозим бўлган нарса. Илмий ўрганиш жараёнида объект ҳақидаги бошланғич эмпирик билимлар назарий билимлар, яъни ўрганилаётган объектнинг асосий моҳиятий хусусиятлари, белгилари ва характерлари ҳақидаги тушунчалар тизими, унинг генезиси, амал қилиш, ривожланиш қонуниятлари билан тўлдирилади. Объектнинг талаб қилинган моҳиятий хусусиятлари тегишли фаннинг предмети бўлиб ҳисобланади.

Содда қилиб айтганда, фан объекти- бу бирон бир ҳодиса, жараён, нарсани уни илмий ўргангунча қадар бўлган ҳолати, предмет эса - бу ўрганилган объект, яъни илмий билишдан сўнг ҳодиса ҳақида шаклланган билимлар. Гап бу ерда ўрганилмоқчи бўлган объектлар билан ўрганиб бўлинган объект ҳақидаги ғояларни фарқи ҳақида боради. Фан объекти ва предмети ҳақида келтирилган қоидалар юридик фанга ҳам тааллуқли. Шу сабабли умумий кўринишда айтиш мумкинки, юридик фан объектлари бўлиб, давлат ва ҳуқуқ, унинг предмети бўлиб, давлат ва ҳуқуқнинг асосий моҳиятий хусусиятлари ҳисобланади. Бошқача қилиб айтганда, юридик фаннинг предмети ҳуқуқ тушунчаси ва давлат тушунчаси ҳисобланади, чунки объектнинг моҳиятий хусусиятлари илмий билиш талабларига мувофиқ фақат олий билиш шакли бўлган тушунча орқалигина адекват тарзда ифодаланиши мумкин. Бироқ, юридик фан предметининг бундай дастлабки тавсифи кейин ҳам аниқлаштилишга эҳтиёж сезади. Гарчи юридик фан икки объект (давлат ва ҳуқуқ) ни ўргансада, бироқ, у ҳар қандай фан сингари фақат бир предметга эга бўлади. Бу аслида турлича бўлган икки объект (давлат ва ҳуқуқ) нинг юридик фан доирасида ва позициясида мазкур фан ягона бир предметининг иккита зарурий компонентлари (таркибий қисмлари) сифатида ўрганилиш ва тадқиқ қилинишини англатади. Юридик фанни давлат ва ҳуқуқ ҳақидаги ягона фан сифатида тан олиш унинг объектлари дуализмини унинг предмети даражасида бартараф этишни (тақозо этади), яъни назарий-тушунча даражасида - бу икки объект ҳақида унинг асосий моҳиятий хусусиятларини ифода қилувчи битта тушунча шаклида ифода этишни тақозо қилади. Тушунчалар дуализми (давлат тушунчаси ва ҳуқуқ тушунчаси) илмий предметлар дуализмини англатиб, давлат ва ҳуқуқ ҳақидаги битта юридик фаннинг инкор этишини англатади. Бу икки турли фанларнинг ҳар бири ўзининг қатор илмий фанлар тизимига эга бўлиши мумкин: ҳуқуқ ҳақидаги фан доирасида ўзининг ҳуқуқ назарияси, ҳуқуқ тарихи, тармоқ ва махсус ҳуқуқ

фанлари, давлат ҳақидаги фанда эса тегишлича ўзининг давлат назарияси, давлат тарихи, давлат муаммолари махсус фанлар. Тушунчаларнинг ушбу дуализмини олиб ташлаш ва фан предметининг зарур бирлигига эришиш учун ҳуқуқ тушунчасидан ёки давалат тушунчасидан келиб чиқиш керак. Демак, бу тушунчалардан бири мантиқан бирламчи, белгиловчи, предмет ташкил қилувчи, иккинчиси иккиламчи бўлиши керак. Давлат ва ҳуқуқ ҳақидаги ягона фаннинг предмети давлатнинг ҳуқуқий тушунчаси (яъни давлат ҳақидаги ҳуқуқий таълимот, давлатнинг юридик назарияси) ёки ҳуқуқ тушунчасини ўз ичига олган давлат тушунчаси (яъни ҳуқуқ ҳақида давлат таълимоти, ҳуқуқнинг давлат назарияси) бўлиши мумкин. Бошқача айтганда бу икки тушунчалардан бирининг мантиқий бирламчилигисиз ягона фан ҳақида фикр юритишимиз ўринсиздир. Юридик фан предмети –ҳуқуқ тушунчаси ва тегишлича давлатнинг ҳуқуқий тушунчаси бўлган юриспруденция сифатида вужудга келган, ривожланган ва ривожланмоқда. Ҳуқуқ ва давлат ҳақида ягона юридик фан бўлган юриспруденция назарияси ва тарихи мазкур фан доирасида ҳуқуқ тушунчаси билан давлат тушунчасининг дуализмини айнан давлатининг ҳуқуқий тушунчасини, яъни давлатнинг моҳиятий ҳуқуқий жиҳатларини ўз ичига олган ҳуқуқининнг муайян тушунчаси асосида ва позициясидагина барҳам топиши ва зарур бўлган тушунча предмет бирлигига эришилишини кўрсатади. Бунда ҳуқуқни тушунишнинг икки асосий типига (юридик ва легистик) юриспруденциянинг типологик жиҳатдан фарқланувчи икки концепцияси мос келади. Ҳуқуқ билан қонуннинг (позитив ҳуқуқ) фарқланишидан келиб чиқувчи ва юридик (антилегистик, антипозивистик) тушунишга ҳамда ҳуқуқнинг юридик тушунчасига (ўз ичига давлатнинг тегишли юридик тушунчасини олувчи) асосланувчи юриспруденция ҳуқуқ ва давлат ҳақидаги таълимотнинг юридик типига киради. Ўз навбатида ҳуқуқ билан қонун (поизтив ҳуқуқ) ни тенглашти-рувчи ва

легистик (позитив ва этатик) ҳуқуқ тушуниш ҳамда ҳуқуқ-нинг легистик тушунчасига (ўз ичига давлатнинг муайян легистик тушунчасини қамраб олувчи) таянувчи юриспруденция ҳуқуқ ва давлат ҳақидаги таълимотнинг легистик типига киради. Ҳуқуқни тушуниш ва юриспруденциянинг юридик типи (доира сида) ҳуқуқнинг либертар-юридик тушунчасига асосланади ва ҳуқуқ эркин индивидларнинг формал тенглиги, яъни инсонлар эркинлиги-нинг умумий ва зарурий шакли сифатида изоҳланади. Ҳуқуқнинг бу умумий тушунчаси билан юриспруденция юридик-либертар концеп- циясининг ягона парадигмасида унинг иккала объекти-эркинликнинг норматив шакли сифатида позитив ҳуқуқ (ҳуқуқий қонун шароитида) ва айнан шу эркинликнинг институционал шакли сифатида давлат қамраб олинади. Шундай қилиб либертар-юридик концепцияга кўра, юриспру денция- бу эркинлик ҳақидаги фандир. Юриспруденция предмети бирлигининг муаммоси легист (позитивист)лар томонидан бошқача ҳал этилади. Бир томондан Кельзен учун ва барча легистлар учун ҳуқуқ- бу ҳокимият буйруғи, мажбурий қоида ва давлат маҳсули- бир сўз билан айтганда «мажбурий тартиб». Бошқа томондан, улар формал-норма- логик метод ёрдамида ҳуқуқни бажарилиши лозим бўлган нормалар тизими сифатида тушунтиради ва шу позициядан ҳар қандай дав- латни «ҳуқуқий тартибият», «ҳуқуқий давлат» сифатида тушунтира ди. Бунда Кельзен «ҳуқуқий давлат деганда» позитив- ҳуқуқий (легистик) давлатни назарда тутади ва умумий маънодаги «ҳуқуқий давлатни» инкор этади, унингча бундай давлат сохта табиий-ҳуқуқий тасаввурлардан келиб чиқади. Давлатни бундай позитив-ҳуқуқий тушуниш Кельзеннинг фик- рича, «давлат ва ҳуқуқнинг анъанавий дуализмини» барҳам топти- ришга ва юриспруденция предметининг бирлигига (нопозивистик версияда) эришишга имкон беради: «Билиш предмети - бу фақат ҳуқуқдир». Бунда ҳуқуқ деганда айнан позитив ҳуқуқ, яъни давлат- нинг ҳар қандай (ихтиёрий ва) мажбурий қоидасини тушуниш

керак. Давлат ва ҳуқуқ ҳақидаги икки радикал таълимоти сифатида юриспруденциянинг юридик концепцияси ва кельзенча легистик концепцияни қиёслаб шуни айтиш мумкинки, иккала ҳолатда гарчи принципиал турли йўллар ва турли асосларда юриспруденция тегиш- ли концепциясининг тушунчавий –ҳуқуқий бирлигига эришилган бўлсада: ҳуқуқнинг ягона тушунчаси (либертар- юридик ва норматив -легистик) илмий билишнинг икки объекти (ҳуқуқ ва давлат) ни қамраб олади ва улар учун умумий ва ягона ҳисобланади. Тафовут шундаки, биринчи ёндошувда гап ҳуқуқ давлат ва юриспруденция нинг соф юридик концецияси ҳақида, кельзенча ёндошувда эса, ҳу қуқ, давлат ва юриспруденциянинг соф легистик концепцияси ҳақида боради. Ҳуқуқ, давлат ва юриспруденциянинг бу икки концепцияси бутун юриспруденциянинг у ёки бу даврда у ёки бу мамлакатда реал мавжудлигидан кўра идеал (кам-кўстсиз) концепциялар ҳисобланади. Ҳуқуқий фикрлар ва юриспруденциянинг умуман реал ривожланиши учун аксинча, ҳуқуқий тушунишнинг бу икки чекка қутблари ўртасида кураши ва плюрализми хос. Буларнинг барчаси фан сифатида юриспруденция ва ҳуқуқни тушуниш типологиясининг назарий аҳамиятини камайтиради. Чунки охир оқибатда айнан ҳуқуқни тушунишнинг муайян типи ҳуқуқ ва давлат ҳақидаги ягона ва яхлит фан сифатида юриспруден ция методи сифатида ҳам, предмет бирлигининг ҳам назарий маъноси ва мазмунини белгилаб беради. Ҳуқуқ ва давлат ҳақидаги юридик билим ва юридик билиш жиҳатдан ҳуқуқ тушунчаси бошланғич ва предмет ҳосил қилувчи асос сифатида, шунингдек, бу тушунчага мувофиқ келувчи давлат- нинг ҳуқуқий тушунчасини ҳам белгилаб беради, айтилганни ҳисобга олиб, юридик фан предмети бўлиб ҳуқуқ тушунчаси деб ҳисоблаш мумкин. Бунда албатта ҳуқуқнинг бундай тушунчаси назарий- концептуал шаклда ҳуқуқ ва давлатнинг моҳиятий хусусиятлари тўғрисидаги мажмуавий юридик билимлар мазмунини қамраб олиши ва ифодаланишини эсдан чиқармаслик керак. Юқорида айтилганлар юридик фан предметининг ўз назарий мазмунига кўра

бир хил бўлган таърифларини шакллантишига имкон беради. Энг қисқа таъриф: «Юридик фан предмети -бу ҳуқуқ тушунчаси». Предметни бундай тушунишни яна бошқача қилиб шундай таърифлаш мумкин: «Юридик фан предмети -бу ҳуқуқ тушунчаси ва давлатнинг ҳуқуқий тушунчасидир». Айнан маънони бошқача қилиб ҳам бериш мумкин: «Юридик фан предмети -бу ўз ичига давлатнинг ҳам ҳуқуқий тушунчасини олган ва ҳуқуқ билан давлатнинг моҳиятий хусусиятларини ифода- лаган ҳуқуқнинг тушунчасидир». Хулоса қилиб айтганда, «Юридик фан предмети -бу муайян тушунчаларда ифодаланган ҳуқуқ ва давлатнинг моҳиятий хусусият- ларидир». Либертар-юридик концепцияга кўра, давлат ва ҳуқуқ инди- видлар, улар бирлашмалари, иттифоқлари, ташкилотлари эркинлиги мавжудлигининг ва амалга оширилишининг умумий ва зарурий шаклларидир. Бу либертар -юридик таърифга кўра юриспруденция предмети эркинлик ҳисобланишини англатади. Шу сабабли юриспру денция эркинлик ҳақидаги фан -эркинликнинг умумий ва зарурий ҳуқуқий (давлат –ҳуқуқий) шакли ҳақидаги фан деб ҳисоблаш керак. Юридик методнинг хусусиятлари, функциялари Юридик билиш предмети ва методининг ўзаро боғлиқлиги ва бирлиги юридик фан предметини либертар тушуниш давлат ва ҳуқуқ умум назариясининг хусусиятини, вазифалари ва мақсадларини акс эттиради. Юридик фан предмети хусусиятида унинг методининг хусусиятлари ифодаланган. Бу ҳолат билимлар илмий тизимининг предмети ва методи мантиқий, назарий бирлиги умумилмий талабига мос келади. Юридик метод (юридик фан методи) - бу юридик билиш йўлидир. Юридик билим объекти - бу объектив борлиқнинг таркибий қисми сифатида давлат ва ҳуқуқдир. Ҳар қандай метод каби юридик метод - бу объектдан предметга давлат ва ҳуқуқ ҳақидаги дастлабки (ҳиссий, эмпирик) билимлардан бу объектлар ҳақидаги

назарий, илмий юридик билимларга томон бўлган юридик билиш йўлидир. Билиш йўли сифатида юридик метод бу давлат ва ҳуқуқ ҳақидаги билимларини чуқурлаштириш ва ривожлантиришнинг чексиз йўли, бу объектлар ҳақидаги жамланган билимлардаги уларни бойитиш ва ривожлантириш, билимларнинг эмпирик даражасидан назарий даражасига, қуйи даражадаги назариядан юқори даражадаги назарияга, назарий жиҳатдан мазмунли ва бой тушунчасига қараб бўладиган тўхтовсиз ҳаракатдир. Ҳар қандай метод каби юридик методнинг билиш йўли деб саналишига асос шундаки, у ҳам ҳаракатдаги, шаклланишдаги, ўзгаришдаги, ривожланишидаги юридик билимдир. Ўз навбатида ҳар қандай назария давлат ва ҳуқуқни билиш юридик методининг тизимли ва тузилмавий ифодаси ҳисобланади, шу боис ҳар қандай юридик назария метод функциясига ҳам эга. Юридик фан методи - бу юридик билимларни ҳосил қилиш, юридик билиш усулидан иборат юридик методдир. Юридик метод ҳуқуқ тушунчасидан келиб чиқиб борлиқни акс эттириш ва юридик билиш усули ҳисобланади. Юридик методнинг ўзига хослиги шундаки, у ўз маъноси ва табиатига кўра – ўрганилаётган борлиқни ҳуқуқий моделлаштириш, ҳуқуқ тушунчаси доирасида ва позициясида борлиқни англаш усулидир. Юридик метод учун дунёга ҳуқуқий қараш, борлиқни ҳуқуқий кўриш хосдир. Юридик жиҳатдан ўрганилган борлиқ юридик борлиқ сифатида намоён бўлади. Юридик фан ва юридик метод учун юридик борлиқ -бу юридик билиш дунёсининг аниқланган моҳияти ва ахтарилаётган ҳақиқатидир. Агар пифагорчилар математика позициясида туриб дунёнинг моҳияти -сонларда деб билсалар, юристлар шундай асосда дунёнинг моҳияти - бу ҳуқуқдир деб ҳисоблайдилар. Уларнинг ҳар бири ўзи ўрганадиган ва биладиган дунёни назарда тутади: математик -сонлар дунёсини, юрист - ҳуқуқ дунёсини. Худди шу тарзда физиклар, химиклар, биологлар ўзлари ўрганадиган дунёнинг тегишли формуласини қидирадилар.

Юридик дунё формуласи - бу ҳуқуқ тушунчаси ҳисобланади. Бу турли дунёларнинг турли формулалари моҳияти бўйича - бу объектив дунёнинг умумий қонунларидан бошқа нарса эмас. Шу маънода юридик фанни қизиқтирадиган ҳақиқат ва предмет бўлиб, ҳуқуқий борлиқ нормаси, қоида, принципи сифатидаги ҳуқуқ ҳисобланади. Юридик формула сифатида ҳуқуқ тушунчаси борлиқ ҳуқуқий тартиботининг принципи бўлиб, унинг асосида юридик метод ҳаракат қилади ва унга кўра ўрганилаётган объектив борлиқнинг юридиклашуви (юридик логарифмлаш) амалга оширилади. Юридик методнинг ўзига хослиги ва асосий функциялари. Юридик метод ёрдамида юридик фан предмети (ҳуқуқ тушун часи) конкретлаштирилади ва юридик назария сифатига эга бўлади. Юридик метод воситасида янги юридик назариянинг шаклла- ниши ўз ичига ўзаро боғлиқ 2 босқични олади: 1) бутун аввалги юридик билимни ҳуқуқни янги тушунчаси асосида сифат жиҳатидан қайта ўзгартириш 2) янги юридик назария йўналишида кесиб қўйилган юридик билимлар ўсишини давом эттириш. Юридик метод -бу юридик фаннинг ўзига хос умум илмий методидир. Борлиқни юридик билишнинг махсус методи сифатида у 2 асосий функцияни бажаради: 1) юридик билимларни ҳосил қилиш; 2) юридик билимларнинг назарий (илмий) тизимини шакллантириш. Биринчи функцияни амалга оширишда юридик метод борлиқни махсус юридик тадбиқ қилишнинг методи сифатида чиқиб, бунда юридик билим ҳосил қилинади, кўпаяди, ривожланади. Бу билимнинг юридик характери борлиқни тушуниш, ўзлаштириш, тушунтириш ҳуқуқ тушунчаси чегарасида, позициясида ва ҳуқуқ нуқтаи назаридан амалга оширилиши билан белгиланади. Юридик методнинг бу икки функцияси (юридик билимларни ишлаб чиқариш усули ва юридик билимларни илмий ташкил қилиш усули сифатида) нинг ички бирлиги шунга асосланадики, улар ягона ҳуқуқ тушунчасининг турли ўзаро

боғлиқ жиҳатларини ифода қилади.

Давлат ва ҳуқуқ умумназарияси ривожланишида янгилик ва ворислик. Давлат ва ҳуқуқ умумназариясининг ва бутун юридик билимнинг ривожланиш жараёнига миқдорий ва сифат ўзгаришлар хос. Юридик билимнинг миқдорий ўзгаришлари (унинг кўпайиши, аниқлаштирилиши, конкретлаштирилиши, унинг ҳажмини ортиши) юриспруденция муайян концепциясининг асосида ётувчи ҳуқуқни у ёки бу тушуниши доирасида юз беради. Юридик билимнинг сифат ўзгаришлари янги метод ва янги предметга эга янги юридик назариянинг шаклланиши, ҳуқуқнинг аввалги тушунчасидан ҳуқуқни янги тушунчасига ўтиш билан боғлиқ. Ҳуқуқнинг янги тушунчаси юридик фан объектлари ҳақидаги эмпирик маълумотлар ва тўпланган назарий билимларни (нисбатан) ўрганишга, тушунишга ва изоҳлашга нисбатан тегишли янгича ёндашувни англатади. Ҳуқуқнинг янгича тушунчаси юридик билишда сифат ўзгариши ҳисобланади. Давлат ва ҳуқуқ назарияси ривожида янгилик ворислик билан узвий боғлиқ. Янгилик (ҳуқуқни янгича тушуниш, янги назария ва ҳуқуқ) давлат ва ҳуқуқни тушунишнинг янада чуқур, мазмунли ва адекват шакли сифатида эски, авввалги юридик билимларнинг бутун мажмуи негизида вужудга келади. Ҳуқуқнинг янги тушунчаси ҳуқуқни аввалги тушунчасини ва унга мос назариясини ўчириб ташламайди, балки, уларни диалектик тарзда олиб ташлайди, яъни аввалги тушунчани чекланган билиш имкониятлари ва чегараларини барҳам топтиради ва шу билан бирга уларнинг назарий-билиш маъносини ва натижасини сақлаб қолади. Бу билиш ҳуқуқнинг янги тушунчаси аввалги юридик фикрнинг илмий аҳамиятли натижаларини сақлаб қолади ва юридик билишнинг янги, юқори даражасида янада чуқур назарий позицияда ривожлантиради.

Давлат ва ҳуқуқ умумназарияси фани юриспруденция тизимида Юридик фан алоҳида юридик фанлар мажмуидан иборат бўлиб, уларнинг ҳар бири давлат ва ҳуқуқнинг муайян жиҳатларини ўрганади. Одатда юридик фан тизимида фанларни қуйидагича гуруҳларга бўлиш қабул қилинган: 1. Тарихий -назарий юридик фанлар 2. Тармоқ юридик фанлар 3. Махсус амалий юридик фанлар 4. Халқаро юридик фанлар. Давлат ва ҳуқуқ назарияси юридик фанларнинг биринчи гуруҳига мансуб бўлиб, у гуруҳдош фанлар ҳамда бошқа гуруҳга кирувчи фанлар билан тегишлича боғлиқлик ва улар билан амалий ҳамкорликда ҳаракат қилади. Давлат ва ҳуқуқ назариясининг бошқа ижтимоий фанлар билан алоқаси. Юридик фаннинг бошқа фанлар билан бўлган муносабати ва алоқаларини англаш ва ривожлантириш мазкур фаннинг муҳим вазифаларидан бири ҳисобланади. Давлат ва ҳуқуқнинг бошқа юридик фанлар ҳам ўрганиш юриспруденция учун алоҳида қизиқиш туғдиради. Юридик фанлар бу объектларни ўз предмети ва методининг ўзига хос позициясидан, нуқтаи назаридан ўрганади. Масалан, фалсафа давлат ва ҳуқуқни борлиқ умумий қонуниятларини ўрганиш жиҳатидан тадқиқ қилади. Давлат ва ҳуқуқни ўрганиш фалсафа таълимоти ва фалсафий тафаккур позициясидан туриб унинг маъносини англашга йўналтирилган. Давлат ва ҳуқуқни тарих, социология, политология, иқтисод фани ҳам ўрганади. Бироқ юридик фан ҳар қандай фан каби бошқа фанларнинг билимларини тўғридан-тўғри ва бевосита қўллай олмайди, балки билвосита шаклда юридик

билим ва юридик метод таркибий элементларида ўзгартириб, ўз предмети ва методини ўзига хос нуқтаи назардан улардан фойдаланади. Бошқа фанлар методларини ва натижаларини ўзлаштириш давлат ва ҳуқуқ назарияси ва бутун юридик фан ривожланишининг муҳим йўналиши ва асосий манбаи ҳисобланади. Юриспруденция учун аҳамиятли бирон бошқа фанлар ютуқларини бундай назарий юридик ўзлаштиришни икки асосий шаклда бўлиши мумкин: 1. Бошқа фанлар методларини юридиклаштириш; 1. Юриспруденциянинг бошқа қўшни фанлар билан кесишувида янги фанларнинг шаклланиши. Юридик фанда бошқа фанлар методлари фақат айнан юридик билиш усуллари ва йўллари сифатида фойдаланиши мумкин ва лозим. Бошқа фанлар методларининг бундай юридиклашуви юридик фаннинг софлиги ва методологик, предмет бирлигининг зарур шарти ҳисобланади. Юридик фанда фалсафий ва умумилмий методлар (диалектика, тизимли ва функционал методлар, анализ ва синтез, моделлаштириш ва бошқалар) муваффақиятли қўлланиб келинмоқда. Юриспруденция- да тадқиқотнинг бундай методлари, усуллари, йўлларидан самарали фойдаланиш уларнинг назарий-билим потенциали ва имкониятлари-нинг лозим даражадаги юридиклашувига боғлиқ бу эса ўз навбатида юридик билиш мақсад ва вазифалари, юридик метод мазмуни ва талабларидан келиб чиқади. Янги юридик фанларнинг пайдо бўлиши юриспруденциянинг қўшни фанлар билан аввалги фанлараро алоқани (улардаги тадқиқот усуллари ва йўллари, баъзи назарий қоидаларидан фойдаланиш, ўз- лаштириш) юридик фаннинг назарий билиш эҳтиёжларини қониқ- тирмаётганлигини ва янги мустақил юридик фан доирасига тегишли муаммоларни систематик ишлаб чиқишга эҳтиёж сезаётганини кўрсатади. Юриспруденция доирасида мазкур янги фанлар умумилмий характердаги юридик фанлар ҳисобланади. Бу юридик билим ва юри дик билимлар тизими томонидан амалга оширилаётган умумилмий назарий-билим функциялари билан белгиланади.

Янги юридик фанлар ва янги йўналишларнинг шаклланиш жараёнининг ўзи юриспруденцияни замонавийлаштириш (модерниза ция) нинг табиий ва самарали йўналиши, унинг умумилмий ютуқларини ҳозирги замон даражасига мос келиш кўрсаткичи унинг янада ривожланиш қобилиятига эгалигини англатади. Бу йўналишда юридик фан кўп ишларни амалга ошириши керак. Бунда албатта, юриспруденциянинг постсовет босқичдаги ўзига хос илмий вазифалари ва хусусиятларини ҳамда хорижий мамлакатлар- даги юридик фан ривожланиш тажрибаси ва тенденцияларини ҳисобга олиш керак. Юриспруденциянинг бошқа фанлар билан ўзаро алоқасининг ривожланиши бу қўшни фанлардан тайёр билимларни оддий ўзлаш- тириш ва юридик характерда улардан бевосита фойдаланишни анг- латмайди, балки уларнинг тажрибаси ва ютуқларини эътиборга олган ҳолда махсус юридик билимларни чуқурлаштириш ва такомиллаш- тиришнинг ижодий жараёни ҳисобланади.

Адабиётлар рўйҳати : 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. -Т.: Ўзбекистон. 2003. 40 б. 2. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. -Т.: Шарқ. 1998. 3. Каримов И.А. Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини шакллантириш-нинг асосий йўналишлари. -Т.: Ўзбекистон.2002. 76 б. 4. Каримов И.А. Бизнинг бош мақсадимиз - жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. Халқ сўзи, 2005 йил 29 январь. 5. Каримов И.А. Янги ҳаётни эскича қараш ва ёндашувлар билан қуриб бўлмайди. Халқ сўзи. 2005 йил 17 феврал 6. Исламов З.М. Общество. Государство. Право. Т.: Адолат. 2001.695 с. 7. Исламов З.М. Ўзбекистон модернизациялаш ва демократик тараққиёт сари. -Т.: Ўзбекистон. 2005. 264 б. 8. Ҳалимбой Бобоев. Ўзбек давлатчилиги тарихи. 1-китоб. -Т.: Фан нашриёти. 2004. 295 б.

Похожие

Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи

Қўқон хонлиги давлати ва ҳуқуқи

Жиноят ҳуқуқи махсус қисми тушунчаси, вазифаси, предмети ва тизими

Ўрта асрларда Мовароуннаҳр давлати ва ҳуқуқи

Ўзбекистоннинг мустақилликка эришгандан кейинги давлати ва ҳуқуқи