Xalqaro huquqda xudud va aholi - Юриспруденция - Рефераты

Xalqaro huquqda xudud va aholi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

81 KB

Xalqaro huquqda xudud va aholi Reja: 1.Davlat xududlari. Davlat chegaralari va ularning xuquqiy holati. 2.Xalqaro daryolarning xuquqiy holati. Xalqaro yer kengligi. Antarktidaning xuquqiy maqomi. Arktikaning xuquqiy maqomi. 3. Kosmik fazo va samoviy massalar 4. Xalqaro huquq va aholi. Aholining xuquqiy masalalarini Xalqaro tartibga solish. 5.Fuqarolik Xalqaro huquqiy masalalari. Chet elliklarning xuquqiy holati. Qochoqlar, Boshpana xuquqi.

1.Davlat xududlari. Davlat chegaralari va ularning xuquqiy holati. Xalqaro va milliy huquqda «hudud» iborasi yerdagi boshqa maydonlardan ma’lum yuza (chegara) bilan chegaralangan, yuridik maqom va shunga mos ravishda huquqiy tartibga ega bo‘lgan yerdagi va shuningdek, yerdan tashkaridagi kosmik maydonni belgilash uchun qo‘llaniladi. Yer maydonini kosmik maydondan ajratib turuvchi chegara Yer konfiguratsiyasini takrorlovchi va uning yuzasi (dengiz darajasi)dan bir qadar masofada joylashgan sharsimon yuza hisoblanadi. Ushbu sharsimon yuzaning aniq balandlik darajasi xali belgilangani yo‘q, Biroq, u Yer yo‘ldoshini atmosferada jiddiy tuxtashlarsiz va kuyib ketmasdan harakat qila olishiga imkoniyat beruvchi darajada bo‘lishi lozimligidan kelib chiqiladi. Bu daraja 10 kilometrni tashkil etadi. Kosmik fazo (borlik)ni shartli ravishda yakin joylashgan, yani Kuyosh tizimini urab turuvchi va unda joylashgan osmon jismlari hamda uning tashkarisidagi kosmik maydonga bo‘lish umkin. Kosmik borlikni tadkik. qilish va undan foydalanishga daxldor xalqaro-huquqiy tartibga solish asosan Kuyosh tizimi makonita tegishli. Yer maydonining o‘zi, agar uning yuridik maqomi nuqtai nazaridan kelib chiqadigan bo‘lsak, ikkita katta toifaga, ya’ni davlat hududini tashkil etuvchi hamda davlat hududi doirasidan tashkarida bo‘lgan maydonga bo‘linadi. Bunday maydonlar — davlat hududi va davlatga tegishli bo‘lmagan hudud bir-biridan chegaralar bilan ajratiladi. Chegaralar haritalarda, shuningdek, (agar imkoniyati bo‘lsa) joylarda belgilangan chiziqlar va ushbu chiziqlar buylab yer maydonini fazo bilan nazariy jihatdan Yerning markazi yer osti boyliklari tubi, aslida yer ostita kirish mumkin bo‘lgan joygacha o‘tuvchi vertikal yuza hisoblanadi. Ko‘rsatilgan maydon davlat va davlatga tegishli bo‘lmagan hudud doirasidagi quruqlik, suv, yer osti boyliklari va yer yuzasidagi havo maydonini o‘zida birlashtiradi. Ularning huquqiy tartibi va ulardan foydalanish shart-sharoitlari, odatda, alohida belgilanadi hamda xalqaro dengiz va havo huquqlarining tartibga

solish predmetini tashkil qiladi. Demak, xalqaro huquqda hudud tushunchasi ostida yer sharining turli maydonlari tushuniladi. Bular: quruqlik va suv yuzasi, tabiiy zaxiralar va havo bo‘shlig‘i hamda kosmik maydon va fazodagi osmon jismlari. Xalqaro huquqda barcha hududlar o‘z huquqiy makrmining asosiy turlariga qarab uch guruhga:  birinchidan, davlat hududlari;  ikkinchidan, xalqaro rejimga ega bo‘lgan hududlar;  uchinchidan, aralash rejimdagi hududlarga bo‘linadi. Davlat hududi deb, ma’lum milliy davlatning suvereniteti ostida bo‘lgan hududlar tushuniladi. Bir tomondan, ushbu hududning davlatga tegishliligi va ikkinchidan, mazkur hududda ushbu davlatning ustuvorligi — davlat hududining asosiy belgilari hisoblanadi. Harbiy okko‘patsiya holatlarida va hudud xalqaro- huquqiy ijaraga olingan holatlarda bir qator vaqtinchalik chekinishlarga yo‘l qo‘yilishi mumkin. Xalqaro rejimdagi hududlar, deganda, davlat hududi chegarasidan tashkarida bo‘lgan, alohida olinganda, xech qaysi bir davlatga tegishli bo‘lmagan va xalqaro huquqqa muvofiq; barcha davlatlar tomonidan umumiy foydalaniladigan maydonlar tushuniladi. Bu tur hududlarga, eng avvalo, ochiq dengiz, uning ustidagi havo maydoni hamda kontinental shelf doirasidan tashkaridagi chukur dengiz tublari kiradi. Aralash rejimga ega bo‘lgan hududlarga kontinental shelf va iqtisodiy zonalar (mintaka) kiradi. Ushbu hududlar milliy davlatlar suvereniteti ostida bulmaydi va davlat hududi tarkibiga kirmaydi. Biroq, qirg‘oqbo‘yi davlatlari kontinental shelf va iqtisodiy dengiz zonasiga tutashib turuvchi maydonlarda foydali qazilmalarni izlab topish va ularni kazib olish, ushbu hududlarda tabiiy muxitni ximoya qilishga nisbatan suveren huquqlarini saqlab qoladi. Bunday vakolatlar hajmi xalqaro huquq, bilan belgilanadi. Antarktikada alohida xalqaro-huquqiy tartib o‘rnatilgan. 1959 yilda qabul qilingan Shartnomaga ko‘ra, Antarktika butunlay qurolsizlantirilgan va barcha

davlatlarning ilmiy tadqiqotlar utkazishlari uchun ochiq hudud deb e’lon qilingan. Antarktikaning xech bir qismi biror davlat suvereniteti ostida emas. Kosmik fazo yer hududidan tashkarida bo‘lib, uning huquqdy maqomi xalqaro kosmik huquq. tamoyil va normalari bilan belgilanadi. Xususan, 27 yanvar 1967 yilda qabul qilingan Kosmik fazoni, shu jumladan, Oy va boshqa osmon jismlarini tadksh; qilish va ulardan foydalanish bo‘yicha davlatlar faoliyati tamoyillari to‘g‘risidagi shartnomaga asosan belgilangan. U ma’lum davlat tomonidan egallab olinishi mumkin emas va barcha davlatlar uchun tadqiqot olib borish va foydalanish uchun ochiqdir. Davlat hududining huquqiy maqomi Davlat hududi — yer maydoni bo‘lib, uning doirasida davlatga hos bo‘lgan hududiy ustuvorlik amalda bo‘ladi. Mazkur maydon doirasida davlat oliy hokimiyatni amalga oshiradi va uni tasarruf qiladi, ma’muriy asosda (boshqarish maqsadlaridan kelib chiqib) uni tashkil etadi va uning (butun hududda yoki uning qismida) huquqiy tartibni o‘rnatadi. Davlatlar o‘rtasida davlat hududi borasidagi o‘zaro munosabatlari har bir davlat uchun hos bo‘lgan xalqaro huquqda belgilangan, xususan, davlat suverenitetini xurmat qilish, davlatlarning suveren tengligi, ularning xalqaro munosabatlarda mustaqilligi, hududiy yaxlitlik va daxlsizlik, har bir davlatning hududiy birligi kabi imperativ normalardan kelib chiqadigan hududiy ustuvorlik bilan ifodalanadi. Davlat hududining huquqiy tartibini hamda milliy huquqiy tartibotni o‘rnatish har bir davlatning ichki vakolatiga tegishlidir. Hududining huquqiy tartibini davlat o‘z ixtiyori bilan belgilaydi, davlat xalqaro huquq yoki shartnoma asosida xalqaro-huquqiy majburiyat olgan holatlar bundan istisno sanaladi. Ichki davlat huquqi davlat hududi tarkibiga kiruvchi tabiiy muhitni ham inobatga oladi va tabiatdan foydalanish to‘g‘risidagi (davlatning xalqaro majburiyatlarini ham ifodalovchi) normalarda, uni saqlab qolishning zaruriy shart- sharoitlarini belgilaydi.

Davlat hududi tarkibiga quruqlik va suvlar, yer osti boyliklari bilan birga quruqlik va suvlar ustidagi havo maydoni kiradi. Ularning chegarasi davlat chegaralarini belgilaydi. Davlatning quruqlik hududi uning chegarasi doirasidagi barcha quruqlik maydonlaridir. Davlatning suv hududini ichki (milliy) suvlar va hududiy dengiz tashkil etadi. 1982 yilda qabul qilingan BMTning Dengiz huquqi to‘g‘risidagi konvensiyasiga muvofiq ichki suvlarga:  birinchidan, dengiz suvlari, xususan, hududiy dengiz kengligini o‘lchash uchun qabul qilingan davlat-arxipelaglarning qirg‘oqdan to‘g‘ri chiziq bo‘yicha joylashgan suvlari;  ikkinchidan, portlar suvlari;  uchinchidan, bo‘g‘ozlar suvlari, agar ularning qirg‘oqlari bir davlatga tegishli bo‘lsa hamda 24 dengiz milyasidan oshmasa, shuningdek, «tarixiy» bo‘g‘ozlar kiradi. Hududiy dengiz deb, qirg‘oq, butki dengiz suvlari qismiga aytiladi. 1982 yil Konvensiyasiga ko‘ra, uning kengligi 12 dengiz milyasidan oshmasligi kerak. Quruqlik va suv osti boyliklari, ular qanday chuqurlikda joylashganidan qatyi nazar, davlat hududi tarkibiga kiradi. Davlatning havo hududini uning quruqlik va suv chegaralari doirasida joylashgan havo maydoni tashkil etadi. Davlat o‘z hududi doirasida ustuvorlikni amalga oshiradi. U hududiy ustuvorlik deb nomlanadi va davlat suverenitetining tarkibiy qismini tashkil etadi. Davlat ustuvorligi mazkur davlat hokimiyati uning hududi chegarasidagi barcha shaxslar va tashkilotlarga nisbatan oliy hokimiyat ekanligini anglatadi. Davlat hududi nafaqat mazkur davlat hokimiyati amalga oshiriladigan makon bo‘libgina qolmay, balki uning tarkibiy qismlari bilan birga: quruqlik va suvlari, havo makoni va yer osti boyliklari bilan birga tabiiy muhitdir. Hech kim davlatni unta tegishli hudud va albatta, tabiiy boyliklardan mahrum qilish huquqiga ega emas.

Davlat hududi, xususan yer, yer osti boyliklari, xorijiy davlatlar, ularning yuridik va jismoniy shaxslari tomonidan ishlab chiqish maqsadlarida hududiy suverenning roziligisiz foydalanilishi mumkin emas. Xalqaro munosabatlarda o‘z davlati nomidan ishtirok etuvchi davlat hokimiyati va boshqaruvining oliy organlari xalqaro munosabatlarda hududni tasarruf qilish vakolatiga egadirlar. Bunday vakolatlar, agar ular mamlakatning konstitutsiyaviy qoidalariga to‘g‘ri kelsagina qonuniy hisoblanadi. Xalqaro munosabatlarda mazkur vakolatlardan foydalanish qachonki ular xalqaro huquqning asosiy tamoyil va normalariga muvofiq kelsa, qonuniy (huquqiy) hisoblanadi. Davlat chegarasi tushunchasi va turlari Davlat chegaralarining asosiy vazifasi davlat hududi doirasini belgilashdan iborat. Davlat chegarasi — muayyan chiziq va mazkur chiziq orqali o‘tgan vertikal tekislikdir. Davlat hududi quruqlik, suv va havo chegaralari kabi turlardan iborat. Quruqlikdagi chegaralar qo‘shni davlatlar bilan shartnoma asosida o‘rnatiladi. Odatda ushbu chegaralar joyning relefi (tog‘lar, daryolar va boshqa xususiyatli belgilarni) hisobga olgan holda o‘tkaziladi va orfografik chegaralar deb nomlanadi. Ba’zan chegaralar ikkita nuqtani bir-biriga bog‘lab, to‘g‘ri chiziq orqali (geometrik chegaralar), shuningdek, meridian yoki parallellar orqali (astronomik chegaralar) ham o‘tkaziladi. Suv chegaralari daryo, ko‘l, dengiz va boshqa suv havzalari orqali o‘tadigan chegara turlariga bo‘linadi. Daryolarda chegaralar qirg‘oqbo‘yi davlatlarining o‘zaro kelishuvi asosida o‘rnatiladi: kema qatnaydigan daryolarda—talvega buylab (daryoning eng chuqur joyi orqali) yoki bosh farvateri o‘rtasidan, kema qatnamaydigan daryolarda — daryo o‘rtasidan, ko‘llarda va boshqa suv havzalarida davlat chegarasi quruqlikdagi chegaralarni suvga chiqish nuqtalarini to‘g‘ri chiziq orqali bir-biriga bog‘lash bilan o‘rnatiladi. Davlatning dengiz chegaralari uning hududiy dengizi tashqi chetlari (chegaralari) yoki chegaradosh yoki qarama-qarshi yotuvchi davlatlarning hududiy

dengizlari chegarasini belgilovchi chiziqlar hisoblanadi. Hududiy dengizning tashqi chegaralari qirg‘oqbo‘yi davlatining qonun hujjatlari bilan xalqaro huquqning umumtan olingan tamoyil va normalariga muvofiq o‘rnatiladi. 1982 yilda qabul qilingan Dengiz huquqi bo‘yicha BMT Konvensiyasiga ko‘ra har bir davlat o‘zining hududiy dengizi kengligini 12 dengiz milyasidan oshmagan darajada belgilash huquqiga ega. Davlat havo maydonining yon va yuqori chegaralari davlat hududining havo chegaralari hisoblanadi. Davlat chegaralarining quruqlik va suv chiziqlari bo‘yicha o‘tadigan vertikal tekislik havo maydonining yon chegaralarini tashkil etadi. Hozirgi davrda davlatning quruqlik va dengiz chegaralari shakllangan amaliyotga muvofiq chegaradosh davlatlar o‘rtasida tuziladigan shartnomalar asosida o‘rnatiladi. Quruqlik chegaralari (qisman dengiz chegaralari) chiziqlarining o‘tkazilishi xalqaro shartnomada batafsil yoritiladi va ushbu tasvirga mos ravishsa chiziqlar holati xaritaga tushiriladi. Davlat chegaralarini shartnoma asosida bunday aniqlanish jarayoni delimitatsiya deb nomlanadi. Joylarda quruqlik chegaralari chiziqlarini aniqlash uchun chegaradosh davlatlar qo‘shma komissiya tuzadilar. Mazkur komissiya joylarda chegara chiziqlarini maxsus chegara belgilarini (demarkatsiya) o‘rnatish orqali belgilaydi. Davlat chegaralarini o‘zgartirish Davlat hududining chetlari yer maydoni kabi chegaralar bilan belgilanadi. Mazkur chegaralar davlat hududini qo‘shni davlatlar hududi yoki uni davlat hududiga tegishli bo‘lmagan boshqa hududlardan ajratib turadi. Davlatning xalqaro chegaralari deb nomlanadigan bunday chegaralar xalqaro tan olingan va xalqaro belgilangan bo‘lishi lozim. Xalqaro tan olingan davlatlararo chegaralar — o‘tkazilishi qo‘shni davlatlar bilan kelishilgan chegaralardir. Agar chegaralarning o‘tkazilish chiziqlari xalqaro shartnomaning tarkibiy qismi bo‘lmish xaritalarda belgilangan, ya’ni delimitatsiya amalga oshirilgan hamda chegaralar demarkatsiyasi, agar imkoni joylarda belgilangan, o‘tkazilgan va chegara demarkatsiyasi to‘g‘risidagi bayonlarda

tasvirlab berilgan bo‘lsa, davlat chegaralari o‘rnatilgan sanaladi. Davlatning xalqaro tan olingan va belgilangan chegaralari uning hududini davlat hududi hisoblanmagan hududdan ham ajratib turadi (odatda bu hududiy dengizning tashqi chegaralari hisoblanadi). Ushbu chegaralar mazkur davlat tomonidan delimitatsiya qilingan va chegara chiziqlarining o‘gkaziyaishi boshqa davlatlar tomonidan ochiq yoki indamay tan olingan bo‘ladi, chunki bu belgilangan xalqaro-huquqiy talablarga javob beradi. Qachonki davlatlar o‘rtasidagi chegara daryo chegarasi bo‘lsa va unda kema qatnovi amalga oshirilsa, chegara chiziqlari talvega bo‘yicha o‘tkaziladi. Yuqorida aytilganidek, daryoning eng chuqur qismidan yoki bosh farvaterning o‘rtasidan, aks xolda daryoning o‘rtasidan belgilanadi. Umuman olganda qo‘shni davlatlarning o‘zaro kelishuviga muvofiq boshqacha tartibda ham bo‘lishi mumkin. Daryo chegaralarining huquqiy tartibi ham manfaatdor davlatlar tomonidan o‘zaro kelishuv asosida belgilanishi mumkin. Hozirgi zamon xalqaro huquqiga muvofiq chegaralarni ikki asosga ko‘ra:  birinchidan, xalqlar va millatlar tomonidan o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqini amalga oshirishlari natijasida (bu holatda davlatlarning bo‘linishi yoki qo‘shilishi yuz beradi va tabiiyki, uning oqibatida yangi davlat chegaralarini o‘rnatish yoki bekor qilishga zaruriyat tug‘iladi);  ikkinchidan, chegaradosh davlatlar o‘rtasida uncha katta bo‘lmagan hududlarni almashishlari natijasida o‘zgartirish mumkin. 2.Xalqaro daryolarning xuquqiy holati. Xalqaro yer kengligi. Ikki yoki bir necha davlatlar hududini kesib o‘tadigan yoki ajratib turadigan daryolar xalqaro daryolar toifasiga kiradi. Ba’zan ularni ham bevosita xalqaro daryolar, ya’ni dengizga chiqish yo‘li mavjud bo‘lgan, undan foydalanishda esa barcha davlatlar yoki qirg‘oqbo‘yi davlatlaridan tashqari bu toifaga kirmaydigan davlatlar ham manfaatdor bo‘lgan va ko‘pmillatli daryolar, foydalanishda faqat qirg‘oqbo‘yi davlatlari manfaatdor bo‘lgan daryolar kabi turlarga bo‘lish maqsadga muvofiqdir.

Odatda, xalqaro daryoga nisbatan qirg‘oqbo‘yi davlati (ba’zan kengroq ahamiyatga ega bo‘lgan «xalqaro ochiq suv oqimlari iborasi ishlatiladi) o‘z ixtiyori bilan mazkur daryoning uning hududi doirasidagi qismi huquqiy tartibini belgilaydi. Shu bilan birga xalqaro huquqqa muvofiq davlat o‘z hududining tabiiy shart-sharoitlarini, agar bu o‘zga davlat hududi tabiiy shart-sharoitlariga zarar keltiradigan bo‘lsa o‘zgartirishi mumkin emas. Shuning uchun, xalqaro daryo qismining uning hududidan oqib o‘tuvchi suvdan foydalanuvchi qirg‘oqbo‘yi davlati boshqa mazkur daryo suvdan foydalanuvchi davlatga zarar yetkazishi yoki daryoning unga taalluqli qismidan tegishli tarzda foydalanishiga to‘sqinlik qilishi mumkin emas. Boshqacha aytganda, mazkur holatda qirg‘oqbo‘yi davlatlarining huquq va majburiyatlari o‘zaro bog‘liq va bu o‘z navbatida xalqaro daryolar suvdan foydalanishni xalqaro-huquqiy tartibga solish zaruriyatini tug‘diradi. Biroq bu sohada umumiy xalqaro huquq darajasida hatto namunaviy kelishuvni ham ishlab chiqishning imkoniyati yo‘q, chunki, birinchidan, ko‘pgina (orol va arxipelag) davlatlar hududida xalqaro daryolar umuman mavjud emas; ikkinchidan, har bir shu kabi daryoning hisobga olinishi lozim bo‘lgan shart- sharoiti shu qadar turli-tumanki, ularni oqilona umumlashtirishning iloji yo‘q. Xalqaro daryolardan foydalanishni xalqaro-huquqiy tartibga solish qirg‘oqbo‘yi davlatlari tomonidan tuziladigan shartnoma asosida amalga oshiriladi. Bu kabi shartnomalarda, agar qirg‘oqbo‘yi davlatlari tomonidan maqsadga muvofiq deb topilsa, qirg‘oqbo‘yida joylashmagan davlatlarning ham qonuniy manfaatlari hisobga olinishi mumkin. Xalqaro daryo tushunchasi uni tashkil etuvchi suvlarga nisbatan mohiyatan aniqlik kiritilishini talab qiladi.  Birinchidan, daryoning boshidan yoki uni boshqa nuqtasidan daryo qo‘yilishi joyigacha;  ikkinchidan, o‘zida daryoning barcha irmoqlarini birlashtiruvchi daryo havzasini ko‘rib chiqish;  uchinchidan, daryo tizimidan kelib chiqib, uni oziqlantiruvchi suv osti va suv usti suvlarini inobatga olish mumkin.

Daryo yuqorisi va quyida joylashgan davlatlar manfaatlari ham bir-biridan jiddiy farq qiladi. Ta’kidlab o‘tilgan va boshqa ko‘pgina omillar natijasida xalqaro daryolardan foydalanishni huquqiy tartibga solishga erishish — ko‘p say-harakatni talab qiluvchi, manfaatdor davlatlar o‘rtasida qator nizolarni keltirib chiqaruvchi faoliyat hisoblanadi. 3.Antarktidaning xuquqiy maqomi. Arktikaning xuquqiy maqomi. Kosmik fazo va samoviy massalar Antarktikaning qalin muz bilan qoplangan ushbu qit’aning unga tutashib turuvchi suv va orollarning alohida xalqaro-huquqiy maqomi XX asr boshida bir qator davlatlar tomonidan u yoki bu asoslarda ushbu hududning alohida tumanlariga nisbatan o‘z suverenitetini e’lon qilishlari va buning natijasida davlatlar o‘rtasida nizolar va qurolli to‘qnashuvlar kelib chiqishi bilan bog‘liq. Bunday holatning istiqboli yo‘qligi va insoniyatning umumiy manfaatlari yo‘lida Antarktikani o‘rganish va undan foydalanishga qaratilgan xalqaro hamkorlikning jadal rivojlanishi uning alohida xalqaro-huquqiy maqomini va hududi tartibini belgilashni talab qildi. 1959 yilda Antarktika bo‘yicha xalqaro konferensiya chaqirildi. Ushbu konferensiya Antarktika to‘g‘risidagi Shartnomani ishlab chiqdi. Dastlab mazkur shartnoma qatnashchilari 12 ta davlatdan iborat edi. Bugun uning qatnashchilari soni 40 dan ortiqdir. Ushbu Shartnoma asosida keyinchalik Antarktika huquqiy holatini tartibga soluvchi, xususan, Antarktika zahiralaridan foydalanish borasida shartnomalar tuzildi. 1959 yilda qabul qilingan shartnoma ikki asosiy holatdan kelib chiqadi:  birinchidan, u qandaydir davlatning Antarktika hududining biror qismiga nisbatan suverenitetini tan olmaydi va shu bilan birga mavjud hududiy da’volarni inkor ham etmaydi (mazkur shartnoma bunday da’volarni «to‘xtatib qo‘ygan»);  ikkinchidan, shartnoma davlatlar xalqaro hamjamiyati maslagidan kelib chiqib, Antarktika faqat tinch maqsadlarda foydalanishi lozimligini belgilaydi. Shunga muvofiq Antarktikaning to‘liq qurolsizlantirilganligi va betarafligi begilangan. Antarktikada ilmiy va o‘zga tadqiqotlar olib borayotgan stansiya va

ekspeditsiya a’zolari uni jo‘natgan davlat yurisdiksiyasi ostida bo‘ladi, stansiya va ekspeditsiyalar o‘rtasida ular xodimlari almashtirilganda ham bu holat saqlanib qoladi. Kosmik fazo yer xududidan tashkarida bulib, uning huquqiy makomi xalqaro kosmik huquq tamoyil va normalari bilan belgilanadi. Xususan, 27 yanvar 1967 yilda kabul kilingan kosmik fazoni, shu jumladan, Oy va boshka osmon jismlarini tadkik kili shva ulardan foydalanish buyicha davlatlar faoliyati tamoyillari tug`risidagi shartnomaga asosan belgilangan. U ma'lum davlat tomonidan egallab olinishi mumkin emas va barcha davlatlar uchun tadkikot olib borish va foydalanish uchun ochikdir. 4. Xalqaro huquq va aholi. Aholining xuquqiy masalalarini Xalqaro tartibga solish. Xalqaro huquqda aholi tushunchasi «Aholi» atamasi xalqaro huquqda u yoki bu muayyan davlat hududida o‘sha vaqtda yashab turgan shaxslar majmui tushuniladi. Har qanday davlatning aholisi quyidagi uch kategoriyadan:  birinchidan, ushbu davlat fuqarolaridan;  ikkinchidan, chet elliklardan;  uchinchidan, fuqaroligi bo‘lmagan shaxslardan tashkil topadi. Bundan tashqari ayrim o‘rta kategoriyalar (masalan, ikki fuqarolikka ega bo‘lgan shaxslar) ham mavjud. Aholiga bevosita va bilvosita taallukli bo‘lgan, xususan, fuqarolik, jinoyatchini ushlab berish, inson huquqlari, chet ellik fuqarolarning rejimi masalalari bo‘yicha qator xalqaro huquq normalari, shartnomaviy va odat normalari mavjud. Xalqaro huquqda fuqarolik Fuqarolik — jismoniy shaxsni davlat bilan, ularni o‘zaro huquq va majburiyatlari majmuida aks ettiriladigan barqaror huquqiy aloqalaridir. Fuqarolik masalalari asosan davlatning ichki qonunchiligi bilan tartibga solinadi.

Fuqarolik — davlatchilik bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan tushuncha. Fuqarolik to‘g‘risidagi qonunning yo‘qligi fuqarolikning o‘zi yo‘qligini anglatmaydi. Binobarin, har bir davlat bu borada mustaqil ish ko‘radi, shu bois turli davlatlarning fuqarolik to‘g‘risidagi qonunlarining to‘qnashuvi (kolliziyasi) muqarrardir. Bunday kolliziyalarni bartaraf qilish yoki oldini olish uchun davlatlar ko‘proq xalqaro shartnomalar tuzadi, ya’ni xalqaro huquqning tegishli normalarini ishlab chiqadi. Fuqarolikka ega bo‘lish va uni yo‘qotish usullari. Fuqarolikka ega bo‘lish yo‘li ikki katta guruhga bo‘linadi: birinchi guruh — umumiy tartibda fuqarolikka ega bo‘lish usulini qamrab oladi; ikkinchisi — istisno tariqasida fuqarolikka ega bo‘lishdir. Umumiy tartibda fuqarolikka ega bo‘lish usuli milliy davlatlar qonunchiligi uchun ozmi-ko‘pmi odatiy va barqaror qoida hisoblanadi. Ularga fuqarolikka ega bo‘lishning quyidagi usullari kiradi:  birinchidan, tug‘ilish natijasida;  ikkinchidan, naturalizatsiya (fuqarolikni qabul qilish) natijasida;  uchinchidan, in’om etish natijasida. Fuqarolikka istisno tariqasida:  birinchidan, guruh bo‘lib fuqarolikka ega bo‘lish yoki jamoa bilan naturalizatsiya;  ikkinchidan, optatsiya yoki fuqarolikni tanlash;  uchinchidan, reintegratsiya yoki fuqarolikni tiklash yo‘li bilan ega bo‘lish mumkin. Tug‘ilishdan fuqarolikka ega bo‘lish — fuqarolikka ega bo‘lishning eng oddiy tartibidir. Davlatlarning milliy qonunchiligi ushbu masala bo‘yicha ikki tamoyildan: qon huquqi (jus sanguinis) yoki tuproq huquqi (jus soli)dan biriga asoslanadi. Yuridik adabiyotlarda qon huquqi asosida fuqarolikka ega bo‘lishning kelib chiqishi asosida fuqarolikka ega bo‘lish deb ham yuritiladi. Qon huquqi shaxs tug‘ilgan joyidan qat’i nazar, ota-onasining fuqaroligiga ega bo‘lishini

bildiradi; tuproq huquqida — shaxs ota-onasining fuqaroligidan qatyi nazar, qaysi davlat hududida tug‘ilgan bo‘lsa, o‘sha davlat fuqaroligiga ega bo‘ladi. Ko‘p davlatlar qon huquqiga rioya qiladilar. O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligi ham asosan qon huquqiga asoslanadi. Naturalizatsiya (ildiz otish) — manfaatdor shaxsning iltimosiga ko‘ra yakka tartibda fuqarolikka qabul qilishdir. O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligida bunday atama qo‘llanilmagan, lekin bu tushuncha xalqaro huquq nazariyasida umum e’tirof etilgan. Naturalizatsiya — ixtiyoriy aktdir. Majburiy tarzda naturalizatsiya qilish xalqaro huquqqa xilof bo‘lib, uni amalga oshirishga qarshi doimo norozilik notasi e’lon qilinadi. In’om etish natijasida olingan fuqarolik naturalizatsiyadan farqli o‘laroq doimo vakolatli davlat hokimiyatining tashabbusi bilan davlat oldidagi alohida xizmatlari uchun beriladi. Optatsiya (fuqarolikni tanlash) har doim ham fuqarolikka ega bo‘lish yo‘li sifatida ko‘rilmaydi. Masalan, ikki fuqarolik to‘g‘risidagi konvensiyalarda optatsiya imkoniyatlari ko‘zda tutiladi. Agar biron-bir milliy davlatning fuqarosi bir vaqtning o‘zida xorijiy davlat fuqaroligiga ham ega bo‘lsa, unga ikkisidan birini optatsiya qilish, shu bilan ikkinchisidan voz kechish huquqi beriladi. Bu holatda fuqarolikka ega bo‘linmaydi, chunki optatsiyada fuqarolikning biridan mahrum qilishga olib keladi. Istisno tariqasida fuqarolikka ega bo‘lish usulidan biri — reintegratsiya yoki fuqarolikni tiklashdir. Ayrim mamlakatlarda fuqarolikni tiklash masalalari fuqarolik to‘g‘risidagi maxsus qonunda emas, balki umumiy qonunchilikda ko‘zda tutilgan. Bu holatda fuqarolikka tiklash fuqarolikka ega bo‘lishning mustaqil usuli sifatida xizmat qilmaydi, balki soddalashtirilgan naturalizatsiya hisoblanadi. Fuqarolikni yo‘qotishga kelsak uning uch shakli:  birinchidan, fuqarolikni avtomatik ravishda yo‘qotish;  ikkinchidan, fuqarolikdan chiqish;

 uchinchidan, fuqarolikdan mahrum qilishni ko‘rsatish mumkin. Fuqarolikni avtomatik ravishda yo‘qotish faqat xalqaro bitimlarda va maxsus qonunlarda uchraydi. Fuqarolikdan chiqish — manfaatdor shaxsning iltimosiga ko‘ra chiqariladigan davlatning vakolatli organlari qarori asosida fuqarolikni yo‘qotishdir. Fuqarolikdan mahrum qilish o‘z ichiga jazolash elementini oladi va davlat organlari tashabbusi bilan ushbu davlatga dushmanlik faoliyatiga aralashgan shaxslarga nisbatan qo‘llaniladi. 5.Fuqarolik Xalqaro huquqiy masalalari. Chet elliklarning xuquqiy holati. Qochoqlar, Boshpana xuquqi. Bir shaxsda ikki yoki undan ortiq davlat fuqaroligiga ega bo‘lish imkoniyati mavjud. «Ikki fuqarolik» atamasi ko‘p fuqarolik (uch fuqarolik va hokazo)ni ham qamrab oladi. Ikki fuqarolik turli davlatlarning fuqarolik to‘g‘risidagi qonunlar kolliziyasi oqibatida, masalan, tuproq va qon huquqiga asoslangan qonunlarda vujudga keladi. O‘zbekiston Respublikasining fuqarolik to‘g‘risidagi qonuniga muvofiq, O‘zbekiston fuqarosi boshqa davlat fuqaroligiga ega bo‘lishi mumkin emas. Ikki fuqarolik muayyan salbiy oqibatlarni keltirib chiqaradi. Ularning ichida quyidagilarni alohida ko‘rsatib o‘tish mumkin:  birinchidan, ikki fuqarolikka ega bo‘lgan shaxslarga diplomatik himoya ko‘rsatish bilan bog‘liq oqibatlar;  ikkinchidan, ikki fuqarolikka ega bo‘lgan shaxslarning harbiy xizmatni o‘tashi bilan bog‘liq bo‘lgan oqibatlar. Ikki fuqarolik masalalariga bag‘ishlangan xalqaro shartnomalarning ikki turi mavjud. Bulardan birinchisi — ikki fuqarolik oqibatlarini bartaraf qilishga qaratilgan shartnomalar (Diplomatik himoya ko‘rsatish yoki harbiy xizmat bilan bog‘liq); ikkinchisi — ikki fuqarolik to‘g‘risidagi shartnomalar — ikki fuqarolikni yo‘q qilishga qaratilgan shartnomalardir. Fuqarosizlik — shaxsning biron-bir milliy davlatning fuqaroligiga mansub

emasligidir. Fuqarosizlik mutlaq va nisbiy bo‘lishi mumkin. Fuqarosiz shaxslar (apatridlar) huquqsiz bo‘lmasligi kerak. Umuman ularning huquqiy maqomi ular yashayotgan davlatning ichki qonunlari bilan belgilanadi. O‘zbekistonda fuqarosiz shaxslarning maqomi chet ellik fuqarolarning maqomiga tenglashtirilgan. Bunda faqat bir istisno mavjud, ya’ni ularga chet el diplomatik vakolatxonalari yordam ko‘rsatishga haqli emas. Ular chet el fuqarolari kabi harbiy majburiyatga va saylov huquqlariga ega emaslar. Fuqarosiz shaxslarga ham chet el fuqarolari singari ayrim kasbiy cheklashlar qo‘llaniladi. O‘zbekiston ichki chora-tadbirlar bilan cheklanib, fuqarosiz shaxslarga taallukli biron-bir xalqaro shartnomada qatnashgani yo‘q. Masalan, O‘zbekistonning fuqarolik to‘g‘risidagi qonuniga muvofiq, O‘zbekiston hududida tug‘ilgan fuqarosiz shaxsning farzandi O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi hisoblanadi. Ichki qonunlarda qanday hujjatlar va omillar shaxsning u yoki bu davlat fuqarosi ekanligining isboti bo‘lib xizmat qilishini belgilaydi. O‘zbekistan Respublikasining Fuqarolik to‘g‘risidagi qonuniga muvofiq fuqarolikni tasdiqlovchi hujjat avvalo pasport, pasport olgunga qadar tug‘ilganlik to‘g‘risidagi guvohnoma hisoblanadi. Ko‘p xorijiy mamlakatlarda sudda fuqarolikni aniqlash protsedurasi mavjud. Xalqaro huquqda qochoqlar Qochoqlar — ta’qib ostida, harbiy harakatlar yoki boshqa favqulodda holatlar natijasida doimiy yashab turgan mamlakatini tashlab chiqqan shaxslardir. Qochoqlar muammosi qator xalqaro shartnomalar bilan tartibga solinadi. BMT doirasida qochoqlar muammosini yechishga yordam berish uchun Qochoqlar ishi bo‘yicha Bosh Komissariat Boshqarmasi (KBKB) tashkil qilingan. 1951 yil 28 iyulda esa ko‘p tomonlama Qochoqlar maqomi to‘g‘risida Konvensiya qabul qilingan. 1966 yili Bosh Assambleya konvensiyaga ba’zi o‘zgartirishlar kiritishni nazarda tutadigan qochoqlar maqomiga taalluqli Protokolni ma’lumot uchun qabul qildi. «Qochoqlar» atamasi tabiiy ofat oqibatida o‘z mamlakatini tashlab

chiqqanlarga nisbatan qo‘llanmaydi. Konvensiya va KBKB Ustavi «qochoq.» shaxslar tushunchasiga dini, fuqaroligi, muayyan guruhlarga kirishi yoki siyosiy qarashi oqibatida ta’qib qilinishiga to‘la asosli xavf ostidagi avval fuqarosi bo‘lgan mamlakatdan tashqarida yashovchi va mazkur mamlakat hukumati himoyasidan foydalana olmaydigan yohud bundan himoyadan foydalanishni istamaydigan shaxslarni kiritadi. Ular ko‘pincha de facto fuqaroligi yo‘q shaxslar deb ataladi, chunki ularning siyosiy maqomi fuqaroligi yo‘q shaxslarning siyosiy maqomidan hech narsa bilan farq qilmaydi. Siyosiy qochoqlar kategoriyasiga tegishli bo‘lish siyosiy boshpana olishga da’vogarlik qilishga asos sifatida qaralishi mumkin. Biroq, ushbu masalaning pirovard natijasi qochoqlar turgan davlatning qonunchiligi va siyosatiga bog‘liqdir. Qochoqlar muammosini turli omillar ta’siri (qochoqlarning ijtimoiy va milliy tarkibi, ularni o‘z yurtini tashlab chiqishga majbur qilgan sabablar va boshqalar) ostida yagona tartib bilan hal qilish mumkin emas. BMTning ba’zi organlarida aholining ommaviy ketishi yoki kelishi (mass exodus) to‘g‘risidagi masalani inson huquqlarini poymol qilish bilan bog‘lab bir necha marotaba ko‘tarib chiqilgan. «Ommaviy ketish (kelish)» tushunchasi qochoqlar muammosini va aholining iqtisodiy migrasiya muammosini sezilarli darajada birlashtiradi. Xalqaro huquqda ko‘chirilgan shaxslar Ko‘chirilgan shaxslar — ikkinchi jahon urushi davrida gitlerchilar tomonidan bosib olingan hududlardan majburiy tarzda ko‘chirib ketilgan shaxslardir. Sobiq Sovet Ittifoqi qator davlatlar bilan sovet fuqarolaridan iborat ko‘chirib ketilgan shaxslarni repatriatsiya qilish to‘g‘risida bitim tuzgan. 1951 yildagi Qochoqlar maqomi to‘g‘risidagi Konvensiyada «ko‘chirilgan shaxslar» atamasi uchramaydi. So‘nggi yillarda KBKB amaliyotida ayrim «ichki» qochoqlar kategoriyasiga, ya’ni o‘z mamlakatining biron-bir qismidan ixtiyoriga qarshi tashlab ketib boshqa bir qismida yashayotgan shaxslarga nisbatan qo‘llash tendensiyasi ko‘zga tashlanadi. Ba’zan ularni «majburiy ko‘chirilganlar» deb ataladi.

Chet el fuqarolarining huquqiy maqomi Chet elliklarning ikki tushunchasi mavjud. Ulardan biri umumiy nazariy ahamiyatga ega. Chet ellik — har qanday davlat hududida turgan, ushbu davlat fuqaroligiga ega bo‘lmagan va boshqa davlat fuqaroligiga mansub bo‘lgan shaxs. Ikkinchi tushuncha odatda ichki davlat huquqida uchraydi. Bu muayyan amaliy va ichki ahamiyat kasb etadi, chunki u yoki bu davlatda qanday shaxslar chet ellik deb hisoblanishini belgilaydi. Ikkinchi turdagi tushunchaning ta’rifi quyidagicha: chet el fuqarosi sifatida kelgan davlatining fuqarosi bo‘lmagan, boshqa davlat fuqaroligiga mansubligi to‘g‘risida isbotga ega bo‘lgan shaxslar chet el fuqarolari deb tan olinadi. «Chet ellik» atamasi o‘rniga «chet el fuqarosi» atamasining qo‘llanishi to‘g‘riroqdir, chunki ko‘pgina davlatlarning qonunchiligida «chet ellik» atamasi kengrok ma’noda qo‘llaniladi va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarni ham qamrab oladi. Chet ellik fuqaroligiga ega bo‘lgan davlatning diplomatik himoyasidan foydalanishga haqli. Garchi chet ellik boshqa davlat hududida qonunga zid ravishda kelgan bo‘lsa, unda mazkur davlat ushbu chet el fuqarosini g‘ayriqonuniy ravishda davlat hududiga kirgani uchun javobgarlikka tortishi va hududidan majburan chiqarib yuborishi mumkin. Milliy rejim chet elliklarni u yoki bu sohada o‘z fuqarolari bilan tenglashtirilishini anglatadi. Chet elliklarning quyidagi rejimlari mavjud:  birinchi rejim: birmuncha yaxshiroq rejim bo‘lib, ushbu davlat hududidagi eng maqbul huquqiy holatda bo‘lgan har qanday uchinchi davlat fuqarosi uchun nazarda tutilgani singari chet elliklarga biron-bir sohada shunday huquqlar berish va majburiyatlar o‘rnatishni bildiradi.  ikkinchisi: maxsus rejim bo‘lib, u chet elliklarga biron-bir sohada shunday huquqlar berish va majburiyatlar o‘rnatishni bildiradiki, bunda o‘z fuqarolari

uchun belgilangan tartibdan birmuncha farq qiladi (masalan, chegara oldi tumanlarida yashovchi fuqarolar uchun chegaradan o‘tishning soddalashtirilgan tartibini o‘rnatish). Maxsus rejim salbiy xarakterda, ya’ni faqat chet elliklar uchun belgilangan huquqiy cheklashlar majmuidan iborat bo‘lishi ham mumkin. Chet elliklarning huquqiy holati odatda chet elliklarning ushbu davlat hududidagi huquq va majburiyatlarining majmuini bildiradi. Xalqaro huquq nuqtai nazaridan chet ellik fuqaro holatining murakkabligi shundaki, u qandaydir ikki tomonlama — hududiy jihatdan qaysi davlatda turgan bo‘lsa, o‘sha davlatning huquqiy tartibot qoidalariga bo‘ysunadi va bir vaqtning o‘zida shaxsiy jihatdan fuqaroligiga mansub bo‘lgan davlatning qonunlariga bo‘ysunadi. Bu borada, agar o‘z davlati qonunchiligi bilan hududida turgan davlatning qonunchiligida qandaydir ziddiyatlar bo‘lsa, ma’lum qiyinchiliklar vujudga kelishi ham mumkin. Bunday holatda ko‘rsatib o‘tilgan asoslarning raqobati yuzaga keladi. Chet ellik (o‘z davlatining qonunlarida nazarda tutilgan) huquqlaridan foydalanishi va majburiyatlarini bajarishi mumkin, faqat hududida turgan davlatning suverenitetiga, uning xavfsizligiga zid kelmaydigan darajada yo‘l qo‘yilishi mumkin. Boshqa tomondan davlat chet elliklar rejimini o‘rnatishda xalqaro huquqning umume’tirof etilgan tamoyillari va meyorlarini buzmasligi lozim. Xalqaro huquqning chet elliklar rejimiga qiladigan ta’sirining eng muhim jihatlari:  birinchidan, chet elliklarning siyosiy huquqlarida;  ikkinchidan, chet elliklarning harbiy xizmatida;  uchinchidan, chet elliklarning kelishi va ketishini tartibga solishda  to‘rtinchidan, chet elliklarga nisbatan davlatning jinoiy yurisdiksiyasining chegarasini belgilashda;  beshinchidan, diplomatik himoyada ko‘rinadi. Ba’zan chet elliklar boshqa davlat hududida qanday darajada siyosiy

huquqlardan foydalanishi mumkin, degan savol tug‘iladi. Bu o‘rinda so‘z avvalo saylov huquqi xususida boradi: odatda chet elliklar bunday huquqlardan foydalana olmaydilar. Boshqa siyosiy huquqlarga kelsak, uning darajasi o‘sha davlatning qonunlari bilan belgilanadi. Chet elliklar harbiy majburiyatga ega bo‘lmaydilar, aks holda bu xalqaro huquqning buzilishiga olib keladi. Bunda chet ellik o‘z ixtiyoriga xilof ravishda o‘z yurtiga qarshi qurol ko‘tarishi mumkin bo‘lgan vaziyatga tushib qolishi mumkinligidan kelib chiqiladi. Bundan tashqari ayrim toifadagi chet elliklarni majburiy harbiy xizmatga jalb qilish manfaatdor davlatlarning e’tirozini bildirmaydigan holatlar ham uchrab turadi. Chet el armiyasida o‘z ixtiyori bilan xizmat qilish xalqaro huquqqa xilof emas. To‘g‘ri, ayrim paytlarda chet el armiyasida xizmat qilgan fuqarolar o‘z davlati tomonidan javobgarlikka tortilishi mumkin. Davlatga kirish va undan chiqib ketish tartibi Hozirgi davrda deyarli barcha davlatlarda o‘z fuqarolari va chet elliklarga ham kirish va chiqishning ruxsat etilgan tartibi mavjud. U ba’zan birmuncha xalqaro huquqqa muvofiq ravishda soddalashtirilgan. Davlat hududiga kirish va chiqishga ruxsat etish tartibi, davlatga kirish va chiqish vaqtida davlat o‘z fuqarosi hamda chet el fuqarosini bu borada cheklashi mumkinligini ham nazarda tutadi. Xalqaro-huquqiy sohada davlatning o‘z fuqarosi bilan chet el fuqarosini davlat hududiga kirish va chiqish tartibida jiddiy farqlar mavjud. Bunday qoidalar ichki davlat huquqida har doim ham o‘z ifodasini topmaydi, davlatlarning tashqi aloqalari borasida mazkur qoidalar xalqaro huquqning umum e’tirof etilgan tamoyillari bilan belgilanadi. Yuqoridagi qoidadan farqli o‘laroq agar chet el fuqarosi boshqa davlat hududidan chiqib ketishni istab murojaat qilsa, tegishli davlat organlari muntazam ravishda unga rad javobini berish mumkin emas. Agar mazkur shaxsning ishi sudda ko‘rilayotgan yoki tergov olib borilayotgan yoxud chet ellik fuqaroligiga mansub bo‘lgan davlat bilan ushbu davlat urush holatida bo‘lsa, chet el fuqarosiga

davlat hududidan chiqib ketishiga rad javobini berish uzrli sabab sifatida tan olinishi mumkin. Agar siyosiy boshpana berish asoslari davlatning milliy qonunchiligidan kelib chiqadigan bo‘lsa, davlatlarning muayyan toifadagi shaxslarga bunday boshpana bermaslik majburiyati esa xalqaro huquq normalari (shartnoma prinsiplari va odat normalari)da belgilangan. Siyosiy boshpana tushunchasi va uning berilishi oqibatlari Siyosiy boshpana berishning asosiy xalqaro-huquqiy oqibati bunday boshpana berilgan shaxsni davlat tomonidan bermaslik majburiyati hisoblanadi. Siyosiy boshpana berish bilan biron-bir shaxsga ma’lum bir davlat hududida doimiy yashashga ruxsat berishni farqlash lozim. Zero, ikkinchi holatda davlat hech qanday xalqaro-huquqiy majburiyat olmaydi. Ko‘pincha siyosiy boshpana olishga o‘z davlatida siyosiy jinoyatchi hisoblangan shaxs da’vogar bo‘ladi. Bu borada ko‘p nizolar kelib chiqadi. Hududiy boshpana to‘g‘risidagi deklaratsiyada mustahkamlangan tamoyilga ko‘ra pirovardida mazkur masala boshpana bergan davlat tomonidan hal qilinadi. Umumiy jinoyat sodir qilgan shaxslarga siyosiy boshpana berilmasligi lozimligi to‘g‘risidagi qoidalar umume’tirof etilgan qoida hisoblanadi. Siyosiy boshpana berishning ikkinchi xalqaro-huquqiy oqibati shundan iboratki, biron-bir shaxsga siyosiy boshpana bergan davlat ushbu shaxsning huquqlari xorijiy davlatlarda buzilgan taqdirda kvazidiplomatik himoya ko‘rsatish huquqiga ega bo‘ladi. Siyosiy boshpana berishning uchinchi oqibati biron-bir shaxsga boshpana bergan davlat mazkur shaxsning faoliyati uchun javobgar bo‘ladi. Boshqacha so‘z bilan aytganda, boshpana bergan davlat bunday shaxslar tomonidan qochib chiqqan davlatiga nisbatan jinoiy hatgi-harakatlar qilishiga yo‘l qo‘ymasligi shart. Bevosita xalqaro huquq normalari asosida shaxsga boshpana huquqi berilmaydi. Shaxsning bunday huquqlari ichki davlat huquqida o‘z aksini topadi. Xalqaro huquq normalari faqat davlatlarning muayyan toifadagi shaxslarga boshpana berish huquqini va boshqa davlatlarning mazkur huquqni hurmat qilish

majburiyatini mustahkamlaydi. Agar siyosiy muhojir (emigrant)ni boshpana qidirishga majbur qilgan vaziyat bargaraf qilinsa yoki siyosiy muxojir boshpana bergan davlatda naturalizatsiya qilgan bo‘lsa, siyosiy boshpana tugatiladi.

Adabiyotlar : 1.Saidov A.X. Xalqaro huquq.T. “Adolat”, 2001y. 2. Saidov A.X. Xalqaro huquq sxemalarda .T. “Adolat”, 2001y. 3.Mamatqulov A. Xalqaro huquq.T. “Adolat”, 1998y. 4.To`zmuhammedov K.A.Hakimov K.YE. Xalqaro huquq asoslari.T. “Adolat”, 1998y. 5.I.I.Lukashuk. A.X.Saidov. Hozirg`I zamon xalqaro huquqi nazariyasi asoslari. “Adolat”T.2006 y.

Похожие

Xalqaro huquqda aholi

Rim huquqda boshqa ashyoviy huquqlar

Din va xalqaro huquq

Xalqaro tashkilotlar va konferentsiyalar

Xalqaro nizolarni Xalqaro huquqiy vositada hal etish. Xalqaro jinoyat huquqi