Xalqaro huquqda aholi - Юриспруденция - Рефераты

Xalqaro huquqda aholi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

162.5 KB

Xalqaro huquqda aholi REJA: Kirish. Asosiy qism. 1. Xalqaro huquqda fuqarolik jarayoni tushunchasi. 2. Xalqaro jinoyat sodir etgan jismoniy va yuridik shaxslarning javobgarligi. 3. Xalqaro huquqda ijtimoiy va iqtisodiy huquqlarning umumiy tavsifi. Xulosa. Foydalaniladigan adabiyotlar .

Kirish Hozirgi xalqaro munosabatlarga ta’sir qiluvchi ko’plab omillar ichida xalqaro huquqda axoli termini to’g’risidagi qoida XXI asrdagi sivilizatsiya va huquqiy ong darajasiga ko’proq mos keladi. Bu terminni yoritishdan maqsad butun dunyoda bo’layotgan millatlar, xalqlar o’rtasida tinch-totuvlik va inoqlikni, aytish mumkinki millatlaro hamdo’stlikni ta’minlashda katta ahamiyat kasb etadi. Xalqaro huquq axoli — muammolarini o’rganish tarixiy ijtimoiy-huquqiy amaliyot rivojlanishi natijasidir. Axolining (guruhlar, tabaqalarning) o’z milliy manfaatlarining anglash vositasi sifatida paydo bo’lishi, ayniqsa xalqaro munosabatlarning doimiy o’zgarib turishiga aloqadorligi bilan xalqaro huquq milliy davlatlar va xalqlarning taraqqiyotiga muhim ta’sir ko’rsatgan va ko’rsatib kelmoqda. Kishilik tarixi davomida xalqaro huquq nafaqat xalqaro munosabatlarning taraqqiyoti bilan birga rivojlanib kelgan, balki ularga ma’lum darajada ta’sir ham ko’rsatgan. Xalqaro huquq huquqning boshqa sohalari kabi o’z-o’zidan paydo bo’lgan emas. U muayyan ijtimoiy jarayonlarning rivojlanishi natijasida vujudga kelgan. Insoniyat taraqqiyotining dastlabki bosqichlarida qadimiy ilk jamoalar va qabilalar bir-biridan alohida ajralgan holda emas, balki qabilalarning yozilmagan qonunlari bilan birlashgan edi. Birinchi odat me’yorlari davlatchilikning vujudga kelishidan oldin ibtidoiy jamoa tuzumi davridayoq paydo bo’lgan. Agar, "xalqaro huquqda axoli" tushunchasini davlatlararo tushuncha sifatida tushunilsa, u holda, davlatchilik paydo bo’lib, rivojlanishi bilan vujudga kelganini e’tirof etish lozim. Xalqaro huquqning axoli tushunchasining kelib chiqishi tabiiy-ob’ektiv jarayondir. Xalqaro huquqda axoli tushunchasi paydo bo’lishining umumiy shart- sharoiti — davlatlarning xohish-irodasi emas, balki insoniyat hayotining sharoiti, uning tarixiy taraqqiyoti, insonning atrofdagi dunyo bilan o’zaro munosabati, ijtimoiy mehnat taqsimoti, davlatlarning paydo bo’lishi va rivojlanishidir. Xalqaro huquq — bizni o’rab turgan dunyoning muhim bir ajralmas qismidir. U doimiy ravishda insonga, xalqlarga, davlatlarga ta’sir ko’rsatib keladi.

Xalqaro huquq axoli muhim huquqiy kategoriya bo’lib, xalqaro munosabatlardan, ularning iqtisodiy, siyosiy, harbiy, madaniy va boshqa xususiyatlaridan o’sib chiqqan. Shunday qilib, xalqaro huquqda axolining paydo bo’lishi bevosita davlatlarning vujudga kelishi va rivojlanishi bilan bog’liq. Davlatlar taraqqiyotining ob’ektiv shart-sharoiti ular o’rtasidagi siyosiy, iqtisodiy, madaniy va huquqny munosabatlarni o’rnatish zaruratini keltirib chiqaradi. Buning natijasi o’laroq huquqning mustaqil tizimi sifatida xalqaro huquqning paydo bo’lishi va rivojlanishidir. Xalqaro huquq davlatlar, xalqlar (axoli, millat) va xalqaro tashkilotlar o’rtasidagi turli xil munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan. Xalqaro huquqda axoli tushunchasi (ta’rifi) "Xalqaro huquq axoli" tushunchasini aniqlash va unga ta’rif berish xalqaro huquq fanining eng muhim vazifalaridan biridir. Agar, davlat va huquq nazariyasi fani davlatlarning milliy huquqiy tizimiga xos bo’lgan hodisalarni o’rgansa, xalqaro huquq fani esa davlatlararo yoki kengroq ma’noda xalqaro munosabatlarga xos bo’lgan hodisa va jarayonlarning huquqiy xususiyatlarini ko’rib chiqadi. Xalqaro-xuquqiy me’yorlarda milliy davlatlarning o’zaro munosabatlaridagi murakkab jarayonlar o’z aksini topadi. Ularning asosida shakllanayotgan, xalqlarning sub’ektiv xohish-irodasiga emas, balki ijtimoiy taraqqiyotning ob’ektiv omillariga mos keladigan huquqiy ong xalqaro huquqda o’z ifodasini topadi. Xalqaro huquq fanida xalqaro huquq tushunchasiga turli xil ta’riflar berilgan. Shulardan bir nechtasini keltirib o’tamiz: Birinchi ta’rif: xalqaro huquqni "davlatlarning irodasini muvofiqlashtirish asosida tuzilgan va rivojlanadigan davlatlarning tinch-totuv yashashi, xalqlarning teng huquqliligi va o’z taqdirini o’zi belgilashini ta’minlash maqsadida xalqaro munosabatlarni tartibga soluvchi yuridik me’yorlar tizimi" sifatida ta’riflash mumkin. Ikkinchi ta’rif: xalqaro huquq — bu "davlatlar va ushbu huquq tizimining boshqa sub’ektlari o’rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi yuridik me’yorlar

tizimi"dir. Uchinchi ta’rif: xalqaro huquq "ijtimoiy taraqqiyot qonuniyat-larining ta’siri bilan bog’liq ravishda xalqaro munosabatlarni tartibga soluvchi va davlatlar irodasining nisbiy uyg’unligini ifodalovchi shartnomalar, odat me’yorlari va tamoyillar tizimi-dir". To’rtinchi ta’rif: xalqaro huquq — bu "xalqaro (davlatlararo va boshqa turdagi) munosabatlarni tartibga soluvchi me’yorlar majmui va tizimidir". Beshinchi ta’rif: xalqaro huquq — bu "huquqning mustaqil tarmog’i bo’lib, o’zida bir butun va yaxlit tamoyillar va me’yorlar tizimini, ya’ni eng avvalo davlatlar o’rtasidagi xalqaro munosabatlar sohasini tartibga soluvchi, yuridik majburiy bo’lgan xulq-atvor qoidalarini ifodalaydi". Oltinchi ta’rif: "Xalqaro huquq g’oyat keng va turli tarmoqlarni o’z ichiga oluvchi alohida huquqlar tizimidir. S h u bilan birga faqat me’yorlar yig’indisi bo’libgina qolmay, ularning tizimi hamdir". Xalqaro huquqqa berilgan yuqoridagi va boshqa ko’plab ta’rif-larning mualliflari imkon qadar ko’proq xalqaro huquqqa xos bo’lgan hodisalarni qamrab olishga harakat qilganlar. Biroq, ta’kidlab o’tish joizki, bunday vazifani uddalash juda mushkuldir. Har qanday ilmiy ta’rif unda foydalanilgan atamalar, tushunchalarning, shuningdek, ulardan kelib chiqadigan tushunchalarning izohlanishini talab qiladi. Hozirgi zamon xalqaro huquqi ikkinchi jahon urushidan keyin Birlashgan Millatlar Tashkilotining Ustavi qabul qilinganidan so’ng yuzaga kelib, rivojlangan. Shu bois, "hozirgi zamon xalqaro huquqi" tushunchasi xalqaro munosabatlarning umum e’tirof etilgan tamoyillari va me’yorlari rivojlanishining yangi bosqichini aks ettirgan holda, xalqaro huquq harakatining xronologik doirasini belgilaydi. Fikrimizcha, xalqaro huquqning umumiy tushunchasini (ta’rifini) quyidagicha ifodalash mumkin: Xalqaro huquq — bu tinchlik va hamkorlikni ta’minlash maqsadida davlatlararo munosabatlarni tartibga soluvchi yuridik me’yorlar tizimidir. Xalqaro huquq aynan yuridik me’yorlardan tashkil topgan. Ta’kidlab o’tish

lozimki, davlatlar o’rtasidagi munosabatlar nafaqat xalqaro-huquqiy me’yorlar bilan, balki siyosiy, axloqiy me’yorlar hamda amaliyot va boshqa me’yorlar bilan ham tartibga solinadi. "Xalqaro huquq" atamasi xalqaro ommaviy huquqni bildiradi, undan xalqaro xususiy huquqni farklab olish lozim. Shu bois, "xalqaro huquq" atamasi ma’lum darajada shartli ekanligini ta’kidlab o’tish joiz. Shu ma’noda tarixan shakllanib va davlatlar hamda xalqaro hujjatlarda, darsliklarda qo’llaniladigan "xalqaro huquq" atamasi o’zining tub ma’nosiga to’la mos keladi deb bo’lmaydi. Mazkur atamani n g boshqa tillardagi ma’nosi ham aynan o’xshashdir: rus tilida — "mejdunarodnoe pravo", ingliz tilida — "International Law", fransuz tilida — "Droit international", nemis tilida — "Volker recht"va hakozo. Bu bitiruv malakaviy ishni yozib huquq tushunchasini xalqaro tamoyillarini tushunib, anglab olishga, ularni o’z ma’nosiga ega bo’lgan tushuncha deb tahlil qilishga, taraqqiyot uchun bo’layotgan intilishlar va qo’lga kiritilgan muvaffaqiyatlar va ko’rgan talofatlarni baholashga, ro’y bergan halokatlarning sabablari va oqibatini tushunishga urinib ko’rdim. Shu bilan birga, men tarixiy haqiqat xususidagi bilimlarni hozirgi ahvoli cheklanganligini aniq bilaman, tarixiy voqealar, siyosatchilar tarixdagi xatti-harakatlar natijalari to’g’risida manbalarda berilgan baholarning hammasi ham vaqt sinoviga bardosh bera olmasligini tushunaman. Butun dunyo xalqlari hayotidagi mana shu murakkab va bir so’z bilan ifoda qilib bo’lmaydigan hozigi davrni o’rganish va ma’nosini anglab olish yo’lida dastlabki qadamlar qo’yildi, xolos. Bu davrni xaqiqiy siymosini ko’z o’ngida gavdalantirib berish uchun hali katta va sermashaqqat ishlar olib borish kerak.

1.Xalqaro huquqda fuqarolik jarayoni tushunchasi . 1. Xalqaro huquqda aholi tushunchasi. "Aholi" atamasi xalqaro huquqda u yoki bu muayyan davlat hududida o’sha vaqtda yashab turgan shaxslar majmui tushuniladi. H ar q anday davlatning a h olisi q uyidagi uch kategoriyadan: birinchidan, ushbu davlat fu q arolaridan; ikkinchidan, chet elliklardan; uchinchidan, fu q aroligi b o’ lmagan shaxslardan tashkil to p adi. Bundan tashqari ayrim o’rta kategoriyalar (masalan, ikki fuqarolikka ega bo’lgan shaxslar) h am mavjud. Aholiga bevosita va bilvosita taalluqli bo’lgan, xususan, fuqarolik, jinoyatchini ushlab berish, inson huquqlari, chet ellik fuqarolarning rejimi masalalari bo’yicha qator xalqaro huquq normalari, shartnomaviy va odat normalari mavjud. 2. Xalqaro huquqda fuqarolik. Fuqarolik — jismoniy shaxsni davlat bilan, ularni o’zaro huquq va majburiyatlari majmuida aks ettiriladigan barqaror huquqiy aloqalaridir. Fu q arolik masalalari asosan davlatning ichki q onunchiligi bilan tartibga solinadi. Fu q arolik — davlatchilik bilan uzviy bo g’ li q b o’ lgan tushuncha. Fuqarolik to’g’risidagi qonunning yo’qligi fuqarolikning o’zi yo’qligini anglatmaydi. Binobarin, har bir davlat bu borada mustaqil ish ko’radi, shu bois turli davlatlarning fuqarolik to’g’risidagi qonunlarining to’qnashuvi (kolliziyasi) muqarrardir. Bunday kolliziyalarni bartaraf qilish yoki oldini olish uchun davlatlar ko’proq xalqaro shartnomalar tuzadi, ya’ni xalqaro huquqning tegishli normalarini ishlab chiqadi. 3.Fu q arolikka ega b o’ lish va uni y o’q otish usullari . Fuqarolikka ega bo’lish yo’li ikki katta guruhga bo’linadi: birinchi guruh — umumiy tartibda fuqarolikka ega bo’lish usulini qamrab oladi; ikkinchisi — istisno tariqasida fuqarolikka ega bo’lishdir.

Umumiy tartibda fuqarolikka ega bo’lish usuli milliy davlatlar qonunchiligi uchun ozmi-ko’pmi odatiy va barqaror qoida hisoblanadi. Ularga fuqarolikka ega bo’lishning quyidagi usullari kiradi: birinchidan, tug’ilish natijasida; ikkinchidan, naturalizatsiya (fu q arolikni q abul q ilish) natijasida; uchinchidan, in ’ om etish natijasida. Fu q arolikka istisno tari q asida: birinchidan, guru h b o’ lib fu q arolikka ega b o’ lish yoki jamoa bilan naturalizatsiya; ikkinchidan, o p tatsiya yoki fu q arolikni tanlash; uchinchidan, reintegratsiya yoki fu q arolikni tiklash y o’ li bilan ega b o’ lish mumkin. Tu g’ ilishdan fu q arolikka ega b o’ lish — fu q arolikka ega b o’ lishning eng oddiy tartibidir. Davlatlarning milliy qonunchiligi ushbu masala bo’yicha ikki tamoyildan: qon huquqi yoki tuproq huquqidan biriga asoslanadi. Yuridik adabiyotlarda qon huquqi asosida fuqarolikka ega bo’lishning kelib chiqishi asosida fuqarolikka ega bo’lish deb ham yuritiladi. Qon huquqi shaxs tug’ilgan joyidan qat’iy nazar, ota-onasining fuqaroligiga ega bo’lishini bildiradi; tuproq huquqida — shaxs ota-onasining fuqaroligidan qat’iy nazar, qaysi davlat hududida tug’ilgan bo’lsa, o’sha davlat fuqaroligiga ega bo’ladi. Ko’p davlatlar qon huquqiga rioya qiladilar. O’zbekiston Res p ublikasi qonunchiligi ham asosan qon huquqiga asoslanadi. Naturalizatsiya (ildiz otish) — manfaatdor shaxsning iltimosiga ko’ra yakka tartibda fuqarolikka qabul qilishdir. O’zbekiston Respublikasi qonunchiligidan bunday atama qo’llanilmagan, lekin bu tushuncha xalqaro huquq nazariyasida umum e’tirof etilgan. Naturalizatsiya — ixtiyoriy aktdir. Majburiy tarzda naturalizatsiya qilish xalqaro huquqqa xilof bo’lib, uni amalga oshirishga qarshi doimo norozilik notasi e’lon qilinadi. In’om etish natijasida olingan fuqarolik naturalizatsiyadan farqli o’laroq,

doimo vakolatli davlat hokimiyatining tashabbusi bilan davlat oldidagi alohida xizmatlari uchun beriladi. Optatsiya (fuqarolikni tanlash) har doim ham fuqarolikka ega bo’lish yo’li sifatida ko’rilmaydi. Masalan, ikki fuqarolik to’g’risidagi konventsiyalarda o p tatsiya imkoniyatlari ko’zda tutiladi. Agar biron-bir milliy davlatning fuqarosi bir vaqtning o’zida xorijiy davlat fuqaroligiga ham ega bo’lsa, unga ikkisidan birini optatsiya qilish, shu bilan ikkinchisidan voz kechish huquqi beriladi. Bu holatda fuqarolikka ega bo’linmaydi, chunki optatsiyada fuqarolikning biridan mahrum qilishga olib keladi. Istisno tari q asida fu q arolikka ega b o’ lish usulidan biri — reintegratsiya yoki fu q arolikni tiklashdir. Ayrim mamlakatlarda fuqarolikni tiklash masalalari fuqarolik to’g’risidagi maxsus qonunda emas, balki umumiy qonunchilikda ko’zda tutilgan. Bu holatda fuqarolikka tiklash fuqarolikka ega bo’lishning mustaqil usuli sifatida xizmat qilmaydi, balki soddalashtirilgan naturalizatsiya hisoblanadi. Fu q arolikni y o’q otishga kelsak uning uch shakli: birinchidan, fu q arolikni avtomatik ravishda y o’q otish; ikkinchidan, fu q arolikdan chi q ish; uchi n chidan, fu q arolikdan ma h rum q ilishni k o’ rsatish mumkin. Fu q arolikni avtomatik ravishda y o’q otish fa q at xal q aro bitimlarda va maxsus q onunlarda uchraydi. Fu q arolikdan chi q ish — manfaatdor shaxsning iltimosiga k o’ ra chi q ariladigan davlatning vakolatli organlari q arori asosida fu q arolikni y o’q otishdir. Fu q arolikdan ma h rum q ilish o’ z ichiga jazolash elementini oladi va davlat organlari tashabbusi bilan ushbu davlatga dushmanlik faoliyatiga aralashgan shaxslarga nisbatan qo’ llaniladi. 4. Ikki fu q arolik va fu q arosizlik . Bir shaxsda ikki yoki undan ortiq davlat fuqaroligiga ega bo’lish imkoniyati mavjud. "Ikki fuqarolik" atamasi ko’p fuqarolik (uch fuqarolik va hokazo)ni ham qamrab oladi. Ikki fuqarolik turli davlatlarning fuqarolik to’g’risidagi qonunlar

kolliziyasi oqibatida, masalan, tuproq va qon huquqiga asoslangan qonunlarda, vujudga keladi. O’zbekiston Respublikasining fuqarolik to’g’risidagi qonuniga muvofiq O’zbekiston quқarosi boshqa davlat fuqaroligiga ega bo’lishi mumkin emas. Ikki fuqarolik muayyan salbiy oqibatlarni keltirib chiqaradi. Ularning ichida q uyidagilarni alo h ida k o’ rsatib o’ tish mumkin: birinchidan, ikki fuqarolikka ega bo’lgan shaxslarga di p lomatik himoya ko’rsatish bilan bog’liq oqibatlar; ikkinchidan, ikki fuqarolikka ega bo’lgan shaxslarning harbiy xizmatni o’tashi bilan bog’liq bo’lgan oqibatlar. Ikki fu q arolik masalalariga ba g’ ishlangan xal q aro shartnomalarning ikki turi mavjud. Bulardan birinchisi — ikki fuqarolik oqibatlarini bartaraf qilishga qaratilgan shartnomalar (Diplomatik himoya ko’rsatish yoki harbiy xizmat bilan bog’liq); ikkinchisi — ikki fuqarolik to’g’risidagi shartnomalar — ikki fuqarolikni yo’q qilishga qaratilgan shartnomalardir. Fu q arosizlik — shaxsning biron bir milliy davlatning fu q aroligiga mansub emasligidir. Fuqarosizlik mutlaq va nisbiy bo’lishi mumkin. Fuqarosiz shaxslar (apatridlar) huquqsiz bo’lmasligi kerak. Umuman ularning huquqiy ma q omi ular yashayotgan davlatning ichki q onunlari bilan belgilanadi. O’zbekistonda fuqarosiz shaxslarning maqomi chet ellik fuqarolarning maqomiga tenglashtirilgan. Bunda faqat bir istisno mavjud, ya’ni ularga chet el diplomatik vakolatxonalari yordam ko’rsatishga haqli emas. Ular chet el fuqarolari kabi h arbiy majburiyatga va saylov huquqlariga ega emaslar. Fuqarosiz shaxslarga ham chet el fuqarolari singari ayrim kasbiy cheklashlar qo’llaniladi. O’zbekiston ichki chora-tadbirlar bilan cheklanib, fuqarosiz shaxslarga taalluqli biron-bir xalqaro shartnomada qatnashgani yo’q. Masalan, O’zbekistonning fuqarolik to’g’risidagi qonuniga muvofiq O’zbekiston hududida tug’ilgan fuqarosiz shaxsning farzandi O’zbekiston Respublikasi fuqarosi hisoblanadi. Ichki qonunlarda qanday hujjatlar va omillar shaxsning u yoki bu davlat

fuqarosi ekanligining isboti bo’lib xizmat qilishini belgilaydi. O’zbekiston Respublikasining Fuqarolik to’g’risidagi qonuniga muvofiq fuqarolikni tasdiqlovchi hujjat avvalo pasport, pasport olgunga qadar tug’ilganlik to’g’risidagi guvohnoma hisoblanadi. Ko’p xorijiy mamlakatlarda sudda fuqarolikni aniqlash protsedurasi mavjud. 5. Xalqaro huquqda qochoqlar. Qochoqlar — ta’qib ostida, harbiy harakatlar yoki boshqa favqulodda holatlar natijasida doimiy yashab turgan mamlakatini tashlab chiqqan shaxslardir. Qochoqlar muammosi q ator xal q aro shartnomalar bilan tartibga solinadi. BMT doirasida qochoqlar muammosini yechishga yordam berish uchun Qochoqlar ishi bo’yicha Bosh Komissariat Boshqarmasi (QBKB) tashkil qilingan. 1951-yil 28- iyulda esa ko’ptomonlama Qochoqlar maqomi to’g’risida Konventsiya qabul qilingan. 1966-yili Bosh Assambleya konventsiyaga ba’zi o’zgartirishlar kiritishni nazarda tutadigan qochoqlar maqomiga taalluqli protokolni ma’lumot uchun qabul qildi. " Qochoqlar " atamasi tabiiy ofat oqibatida o’z mamlakatini tashlab chiqqanlarga nisbatan qo’llanmaydi. Konventsiya va QBKB Ustavi "qochoq" shaxslar tushunchasiga dini, fuqaroligi, muayyan guruhlarga kirishi yoki siyosiy qarashi oqibatida ta’qib qilinishiga to’la asosli xavf ostidagi avval fuqarosi bo’lgan mamlakatdan tashqarida yashovchi va mazkur mamlakat hukumati himoyasidan foydalana olmaydigan yoxud bunday himoyadan foydalanishni istamaydigan shaxslarni kiritadi. Ular ko’pincha fuqaroligi yo’q shaxslar deb ataladi, chunki ularning siyosiy maqomi fuqaroligi yo’q shaxslarning siyosiy maqomidan hech narsa bilan farq qilmaydi. Siyosiy qochoqlar kategoriyasiga tegishli bo’lish siyosiy boshpana olishga da’vogarlik qilishga asos sifatida qaralishi mumkin. Biroq, ushbu masalaning p irovard natijasi qochoqlar turgan davlatning q onunchiligi va siyosatiga bo g’ li q dir. Qochoqlar muammosini turli omillar ta’siri (qochoqlarning ijtimoiy va milliy tarkibi, ularni o’z yurtini tashlab chiqishga majbur qilgan sabablar va boshqalar) ostida yagona tartib bilan hal qilish mumkin emas. BMTning ba’zi organlarida

aholining ommaviy ketishi yoki kelishi to’g’risidagi masalani inson huquqlarini poymol qilish bilan bog’lab bir necha marotaba ko’tarib chiqilgan. "Ommaviy ketish (kelish)" tushunchasi qochoqlar muammosini va aholining iqtisodiy migratsiya muammosini sezilarli darajada birlashtiradi. Zero, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning ta’biricha, «Adolatparvarlik g’oyasi butun iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlar tizimiga singib ketishi, ijtimoiy ko’maklashuv mehanizmida o’z aksini topishi kerak.» 1 6.C h et el fu q arolarining huquqiy ma q omi . C h et elliklarning ikki tushunchasi mavjud. Ulardan biri umumiy nazariy a h amiyatga ega. Chet ellik — har qanday davlat hududida turgan, ushbu davlat fuqaroligiga ega bo’lmagan va boshqa davlat fuqaroligiga mansub bo’lgan shaxs. Ikkinchi tushuncha odatda ichki davlat huquqida uchraydi. Bu muayyan amaliy va ichki ahamiyat kasb etadi, chunki u yoki bu davlatda qanday shaxslar chet ellik deb hisoblanishini belgilaydi. Ikkinchi turdagi tushunchaning ta’rifi quyidagicha: chet el fuqarosi sifatida kelgan davlatining fuqarosi bo’lmagan, boshqa davlat fuqaroligiga mansubligi to’g’risida isbotga ega bo’lgan shaxslar chet el fuqarolari deb ta’n olinadi. "Chet ellik" atamasi o’rniga "chet el fuqarosi" atamasining qo’llanishi to’g’riroqdir, chunki ko’pgina davlatlarning qonunchiligida "chet ellik" atamasi kengroq ma’noda qo’llaniladi va fuqaroligi bo’lmagan shaxslarni ham qamrab oladi. Chet ellik fuqaroligiga ega bo’lgan davlatning di p lomatik himoyasidan foydalanishga haqli. Garchi chet ellik boshqa davlat hududida qonunga zid ravishda kelgan bo’lsa, unda mazkur davlat ushbu chet el fuqarosini g’ayriqonuniy ravishda davlat hududiga kirgani uchun javogarlikka tortishi va hududidan majburan chiqarib yuborishi mumkin. Milliy rejim chet elliklarni u yoki bu so h ada o’ z fu q arolari bilan tenglashtirilishini anglatadi. 1 Karimov I.A. O’zbekiston buyuk kelajak sari.  T.O’zbekiston, 1998. 399-bet.

C h et elliklarning q uyidagi rejimlari mavjud. Birinchi rejim: bir muncha yaxshiro q rejim b o’ lib, ushbu davlat h ududidagi eng ma q bul h u q u q iy h olatda b o’ lgan h ar q anday uchinchi davlat fu q arosi uchun nazarda tutilgani singari chet elliklarga biron-bir so h ada shunday h u q u q lar berish va majburiyatlar o’ rnatishni bildiradi. Ikkinchisi: maxsus rejim b o’ lib, u chet elliklarga biron-bir so h ada shunday h u q u ql ar berish va majburiyatlar o’ rnatishni bildiradiki, bunda o‘ z fu q arolari uchun belgilangan tartibdan bir muncha far q q iladi (masalan, chegara oldi rayonlarida yashovchi fu q arolar uchun chegaradan o’ tishning soddalashtirilgan tartibini o’ rnatish). Maxsus rejim salbiy xarakterda, ya ’ ni fa q at chet elliklar uchun belgilanagan h u q u q iy cheklashlar majmuidan iborat b o’ lishi h am mumkin. C h et elliklarning h u q u q iy h olati odatda chet elliklarning ushbu davlat h ududidagi h u q u q va majburiyatlarining majmuini bildiradi. Xal q aro h u q u q nu q tai nazaridan chet ellik fu q aro h olatining murakkabligi shundaki, u q andaydir ikki tomonlama — h ududiy ji h atdan q aysi davlatda turgan b o’ lsa — o’ sha davlatning h u q u q iy tartibot q oidalariga b o’ ysunadi va bir va q tning o’ zida shaxsiy ji h atdan fu q aroligiga mansub b o’ lgan davlatning q onunlariga b o’ ysunadi. Bu borada, agar o’z davlati qonunchiligi bilan hududida turgan davlatning qonunchiligida qandaydir ziddiyatlar bo’lsa, ma’lum qiyinchiliklar vujudga kelishi ham mumkin. Bunday holatda ko’rsatib o’tilgan asoslarning raqobati yuzaga keladi. Chet ellik (o’z davlatining qonunlarida nazarda tutilgan) huquqlaridan foydalanishi va majburiyatlarini bajarishi mumkin, faqat hududida turgan davlatning suverenitetiga, uning xavfsizligiga zid kelmaydigan darajada yo’l qo’yilishi mumkin. Boshqa tomondan davlat chet elliklar rejimini o’rnatishda xalqaro huquqning umum e’tirof etilgan tamoyillari va me’yorlarini buzmasligi lozim. Xal q aro hu q u q ning chet elliklar rejimiga q iladigan ta ’ sirining eng mu h im ji h atlari: birinchidan, chet elliklarning siyosiy hu q u q larida;

ikkinchidan, chet elliklarning h arbiy xizmatida; uchinchidan, chet elliklarning kelishi va ketishini tartibga so-lishda; t o’ rtinchidan, chet elliklarga nisbatan davlatning jinoiy yurisdiktsiyasining chegarasini belgilashda; beshinchidan, di p lomatik h imoyada k o’ rinadi. Bahzan chet elliklar bosh q a davlat h ududida q anday darajada siyosiy hu q u q lardan foydalanishi mumkin, degan savol tu g’ iladi. Bu o’rinda, so’z avvalo saylov huquqi xususida boradi: odatda chet elliklar bunday ҳuқuқlardan foydalana olmaydilar. Boshqa siyosiy huquqlarga kelsak, uning darajasi o’sha davlatning qonunlari bilan belgilanadi. Chet elliklar harbiy majburiyatga ega bo’lmaydilar, aks holda bu xalqaro huquqning buzilishiga olib keladi. Bunda chet ellik o’z ixtiyoriga xilof ravishda o’z yurtiga qarshi qurol ko’tarishi mumkin bo’lgan vaziyatga tushib qolishi mumkinligidan kelib chiqiladi. Bundan tashqari ayrim toifadagi chet elliklarni majburiy harbiy xizmatga jalb qilish manfaatdor davlatlarning e’tirozini bildirmaydigan holatlar ham uchrab turadi. Chet el armiyasida o’z ixtiyori bilan xizmat qilish xalqaro huquqqa xilof emas. To’g’ri, ayrim paytlarda chet el armiyasida xizmat qilgan fuqarolar o’z davlati tomonidan javobgarlikka tortilishi mumkin. 7. Davlatga kirish va unda chi q ib ketish tartibi . H ozirgi davrda deyarli barcha davlatlarda o’ z fu q arolari va chet elliklarga h am kirish va chi q ishning ruxsat etilgan tartibi mavjud. U ba’zan bir muncha xalқaro huquqqa muvofiq ravishda soddalashtirilgan. Davlat hududiga kirish va chiqishga ruxsat etish tartibi, davlatga kirish va chiqish vaqtida davlat o’z fuqarosi hamda chet el fuqarosini bu borada cheklashi mumkinligini ham nazarda tutadi. Xalqaro-huquqiy sohada davlatning o’z fuqarosi bilan chet el fuqarosini davlat hududiga kirish va chiqish tartibida jiddiy farqlar mavjud. Bunday qoidalar ichki davlat huquqida har doim ham o’z ifodasini topmaydi, davlatlarning tashqi aloqalari borasida mazkur qoidalar xalqaro

huquqning umum e’tirof etilgan tamoyillar bilan belgilanadi. Yuqoridagi qoidadan farqli o’laroq, agar chet el fuqarosi boshqa davlat hududidan chiqib ketishni istab murojaat qilsa, tegishli davlat organlari muntazam ravishda unga rad javobini berishi mumkin emas. Agar mazkur shaxsning ishi sudda ko’rilayotgan yoki tergov olib borilayotgan yoxud chet ellik fuqaroligiga mansub bo’lgan davlat bilan ushbu davlat urush holatida bo’lsa, chet el fuqarosiga davlat hududidan chiqib ketishiga rad javobini berish uzrli sabab sifatida tan olinishi mumkin. Agar siyosiy boshpana berish asoslari davlatning milliy qonunchiligidan kelib chiqadigan bo’lsa, davlatlarning muayyan toifadagi shaxslarga bunday boshpana bermaslik majburiyati esa xalqaro huquq normalari (shartnoma printsiplari va odat normalari)da belgilangan. 8. Siyosiy bosh p ana tushunchasi va uning berilishi o q ibatlari Siyosiy bosh p ana berishning asosiy xal q aro huquqiy o q ibati bunday bosh p ana berilgan shaxsni davlat tomonidan bermaslik majburiyati h isoblanadi. Siyosiy boshpana berish bilan biron-bir shaxsga ma ’ lum bir davlat h ududida doimiy yashashga ruxsat berishni far q lash lozim. Zero, ikkinchi holatda davlat hech qanday xalqaro huquqiy majburiyat olmaydi. Ko’pincha siyosiy boshpana olishga o’z davlatida siyosiy jinoyatchi hisoblangan shaxs da’vogar bo’ladi. Bu borada ko’p nizolar kelib chiqadi. Hududiy boshpana to’g’risidagi deklaratsiyada mustahkamlangan tamoyilga ko’ra pirovardida mazkur masala boshpana bergan davlat tomonidan hal qilinadi. Umumiy jinoyat sodir qilgan shaxslarga siyosiy boshpana berilmasligi lozimligi to’g’risidagi qoidalar umum e’tirof etilgan qoida hisoblanadi. Siyosiy boshpana berishning ikkinchi xalqaro-huquqiy oqibati shundan iboratki, biron-bir shaxsga siyosiy boshpana bergan davlat ushbu shaxsning huquqlari xorijiy davlatlarda buzilgan taqdirda kvazidi’lomatik himoya ko’rsatish huquqiga ega bo’ladi. Siyosiy boshpana berishning uchinchi oqibati biron-bir shaxsga boshpana bergan davlat mazkur shaxsning faoliyati uchun javobgar bo’ladi. Boshqacha so’z

bilan aytganda, boshpana bergan davlat bunday shaxslar tomonidan qochib chiqqan davlatiga nisbatan jinoiy xatti-harakatlar qilishiga yo’l qo’ymasligi shart. Bevosita xalqaro huquq normalari asosida shaxsga boshpana huquqi berilmaydi. Shaxsning bunday huquqlari ichki davlat huquqida o’z aksini to’adi. Xalqaro huquq normalari faqat davlatlarning muayyan toifadagi shaxslarga boshpana berish huquqini va boshqa davlatlarning mazkur huquqni hurmat qilish majburiyatini mustahkamlaydi. Agar siyosiy muhojir (emifant)ni boshpana qidirishga majbur qilgan vaziyat bartaraf qilinsa yoki siyosiy muhojir boshpana bergan davlatda naturalizatsiya qilgan bo’lsa, siyosiy boshpana tugatiladi. 2.Xalqaro jinoyat sodir etgan jismoniy shaxslarning javobgarligi. Javobgarlik — xalqaro huquqning eng q adimiy institutlaridan biridir. Biroq, ushbu institutning huquqiy me’yorlari hanuzgacha kodifikatsiya qilinmagan, shu bois u odatda pretsedentlar va sud qarorlari negizida shakllangan oddiy-huquqiy me’yorlarga asoslanadi. Xalqaro-huquqiy javobgarlik — huquqbuzarlik sub’ektining xalqaro huquqni boshqa sub’yektiga yetkazgan zarari oqibatlarini bartaraf qilish bo’yicha yuridik majburiyatlaridir. Xalqaro huquqbuzarlik xalqaro qilmishlarga va xalqaro jinoyatlarga bo’linadi. Xalqaro jinoyatlarga xalqaro huquqning umum e’tirof etilgan tamoyillari va me’yorlarini buzadigan, shuning uchun butun jahon hamjamiyati tizimiga salbiy ta’sir ko’rsatadigan alohida xavfli qilmishlar kiradi. «Jinoyatchi yangi xo’jalik munosabatlari tizimini shakllantirish jarayonida faol va xufyona ishtirok etishi jamiyatda axloqsizlik vaziyatini tug’diradi. Bu esa mamlakat uchun ham nomaqbul jinoiy bozor iqtisodiyotining alohida turi shakllanishiga olib keladi.» 1 Xalqaro huquqda shakllangan umumiy tamoyilga ko’ra xalqaro g’ayrihuquqiy qilmishlar xalqaro-huquqiy javobgarlikni keltirib chiqaradi. 1 Karimov I.A. O’zbekiston  asr bo’sag’asida: Xavfsizlikka tahdid, Barqarorlik shartlari va Taraqqiyot kafolatlari. Toshkent “O’zbekiston” 1997. 87-bet.

Javobgarlik masalalarini tartibga soluvchi me’yorlar asosan xalqaro shartnomalarda o’z aksini to’gan, shuningdek, BMT va boshqa xalqaro tashkilotlarning rezolyutsiyalarida tasdiqlangan. Xalqaro huquqda xalqaro javobgarlik deganda huquq me’yorlaridan kelib chiqadigan sub’yektiv majburiyatlarini buzgan, ya’ni xalqaro huquqqa xilof xatti- harakat sodir etgan sub’yekt uchun noqulay salbiy yuridik oqibatlar tushuniladi. Xalqaro huquq me’yorlari ichki davlat huquqi me’yorlari singari uch elementdan: birinchidan, belgilangan xulq-atvor q oidalari shart-sharoitini anglatuvchi gi p otezadan; ikkinchidan, ushbu qoidalarni ifodalovchi dis p ozitsiyadan; uchinchidan, ushbu qoidalarni buzgan sub’yekt uchun vujudga keladigan salbiy oqibatlar uchun ko’zda tutilgan sanktsiyadan iborat. Xalqaro-huquqiy javobgarlik — xalqaro-huquqiy me’yorlarda nazarda tutilgan sub’yektiv majburiyatlarni buzish va ushbu me’yorlarda belgilangan sanktsiyalarni qo’llash natijasida kelib chiqadigan yuridik oqibatlardir. Sanktsiya me’yorlarning zaruriy elementi ekanligi to’g’ridan-to’g’ri ma’noda, huquqning har bir alohida me’yorida muayyan sanktsiya ko’rsatilishi sifatida tushunilmasligi lozim. Bu milliy huquq uchun ham, xalqaro huquq uchun ham birdek tegishlidir. Xalqaro huquqda xalqaro javobgarlik me’yorlari tizimi uni, huquq bilan tartibga solinadigan xalqaro munosabatlarning barcha sohalariga oid bo’lgan umumiy institutlaridan birini tashkil qiladi. Xalqaro huquqda eng avvalo davlatlarning xalqaro javobgarligi xususida so’z boradi. 1969-yildan BMTning Xalqaro huquq Komissiyasi tegishli me’yorlarni kodifikatsiya qilish bilan shug’ullanib kelmoqda. Davlatning har qanday xalqaro huquqqa hilof qilmishi ushbu davlatning xalqaro javobgarligini keltirib chiqaradi. “Qonuniylik va huquq-tartibot tantana qilmasa, shaxsning huquqlari va erkinliklari, qattiq intizom, ichki uyushqoqlik va mas’uliyat ustuvor bo’lmasa, qonunlar va an’analar hurmat qilinmasa, huquqiy davlatni tasavvur қilib bo’lmaydi”,

- deb yozgan edi I.A.Karimov Quyidagi holatlar mavjud bo’lganda davlatning xalqaro huquqqa xilof qilmishi: birinchidan, harakat yoki harakatsizlikda namoyon bo’ladigan qandaydir hulq-atvor xalqaro huquqqa muvofiq davlatga tegishli bo’lganda va ikkinchidan, bunday xulq-atvor ushbu davlatning xalqaro majburiyatlarini buzish hisoblanganda ayon bo’ladi. Xalqaro huquqiy munosabatlarda davlatlar yuridik ahamiyatga molik xatti- harakatlari (yoki harakatsizligi) bilan huquqiy asosda (o’z xalqaro majburiyatgariga rioya qilish bilan) yoki huquqqa hilof (majburiyatlarini buzish bilan) faoliyatni amalga oshiradi. Har qanday davlat organining xatti-harakati ushbu davlatning ichki huquqi asosida shunday maqomga ega bo’lsa (xalqaro va milliy huquqning o’zaro aloqadorligi), xalqaro huquqqa muvofiq mazkur davlatning qilmishi deb hisoblanadi. «Jinoyatchilik, jinoyat kabi murakkab hodisani tahlil qilar ekanmiz, ushbu muammoning boshqa tomonini ham nazarda tutmog’imiz kerak. Bu muammoning mazmunini bir jumla bilanifodalash mumkin-jinoyatchilik, jinoyat va jinoyatchilar dunyosi chegara bilmaydi.» 1 Davlat tomonidan xalqaro majburiyatlarning buzilishi, davlatning qilmishi ushbu majburiyat bo’yicha davlatdan talab qilinadigan harakatga nomuvofiq bo’lgan taqdirda namoyon bo’ladi. Faqat xalqaro huquq sub’ektlarigina xalqaro-huquqiy javobgarlik sub’ekti bo’lishi mumkin. Jismoniy va mustaqil yuridik shaxslar oddiy huquqbuzarlik uchun bunday javobgarlikka tortilmaydilar, chunki bunda fuqarolik-huquqiy javobgarlik vujudga keladi. Amaliyotda xalqaro huquq sub’ektlarining xatti-harakatlari davlat nomidan ish ko’rishga haqli bo’lgan davlat organlari va mansabdor shaxslarning harakatlarida ifodalanadi. Ularning xatti-harakatlari uchun davlat o’ zinning butun milliy boyligi 1 Karimov I.A. O’zbekiston  asr bo’sag’asida: Xavfsizlikka tahdid, Barqarorlik shartlari va Taraqqiyot kafolatlari. Toshkent “O’zbekiston” 1997

bilan javob beradi. Xalqaro huquqqa xilof qilmish ikki toifaga, ya’ni: xalqaro huquqbuzarlik va davlatlarning xalqaro jinoyatlariga bo’linadi. So’nggi toifa, agar davlatlar ham jamiyati tomonidan muayyan xalqaro huquqqa xilof qilmishlarni xalqaro jinoyat toifasiga kiritilsa, mavjud bo’ladi. Huquqbuzar davlat ikki turda xalqaro javob- garlikka: moddiy va siyosiy javobgarlikka tortilishi mumkin. Xalqaro-huquqiy javobgarlikning ikkita: siyosiy va moddiy turi mavjud. Siyosiy xalqaro-huquqiy javobgarlik ratifikatsiya shaklida ifodalanadi. Bu zarar ko’rgan tarafni sodir etilgan huquqbuzarlik qaytarilmasligi to’g’risida ishontirish va uzr so’rash, huquqbuzarlikni sodir etishdagi aniq aybdorlarni jazolashdir. Siyosiy javobgarlik xuquqbuzar davlat zimmasiga turli cheklash yoki tiklash xususiyatiga ega bo’lgan majburiyatlar yuklatishda: birinchidan, buzilgan xalqaro majburiyatlarni tiklashda; ikkinchidan, huquqqa hilof qilmish sodir etishda gumon qilingan shaxslarni javobgarlikka tortish va bunda aybdor bo’lgan shaxslarni jazolashda; uchinchidan, jismoniy shaxslar va ularning birlashmalarini muayyan faoliyatini taqiqlashda; to’rtinchidan, yuridik shaxslarni javobgarlikka tortish va boshqalarda namoyon bo’ladi. Davlat tomonidan xalqaro jinoyat sodir etilganda, masalan, agressiya, ushbu davlatning siyosiy javobgarligi harbiy xarakter (qurolli kuchlarni va qurollanishni cheklash kabilarda)dagi majburiyatlar yuklatilishi, militaristik yoki boshqa turdagi tashkilot va birlashmalarni taqiqlash, demilitarizatsiya chora- tadbirlarini amalga oshirish, shuningdek tajovuzkor davlat hududining bir qismini ajratib olish mumkin. Repressaliya deb yurtiladigan, huquqbuzarlikka javoban zarar ko’rgan sub’ekt tomonidan amalga oshiriladigan zo’rlik xatti-harakatlari (masalan, noqonuniy ravishda baliq ovlagani uchun baliq ovlash kemasini qo’lga olish, mulkni xatlash yoki musodara qilish kabilar) singari siyosiy javobgarlik shaklini ham eslab o’tish lozim.

Reprassaliyadan retorsiyani farqlash kerak. Retorsiya — huquqbuzarlik hisoblanmaydigan, lekin do’stona munosabatlarga zid bo’lgan xatti-harakatlar bilan bog’liq bo’lgan (masalan, nodo’stona tarzdagi bayonotga javoban elchilarni chaqirib olish) javob choralaridir. Individual re p ressaliyadan jamoa sanktsiyasi far q lidir. Bunday sanktsiyalar BMT Ustaviga muvofiq faqat Xavfsizlik Kengashining qarori asosida qo’llanilishi mumkin. Restitutsiya va re p aratsiya davlatlarning moddiy javobgarlik shakli h isoblanadi. Restitutsiya — huquqbuzar davlat tomonidan noqonuniy ravishda egallab olingan moddiy boyliklarni zarar ko’rgan davlatga qaytarish yoki ular yo’q bo’lib ketgan taqdirda, zararni boshqa teng qiymatli moddiy boyliklar bilan qo’lashdir. Reparatsiya — talofat ko’rgan davlatga yetkazilgan moddiy zararni (shu jumladan olinmay qolingan foydani ham ) pul yoki natura shaklida qo’lashdir. Moddiy xalqaro-huquqiy javobgarlik restitutsiya (huquqbuzarlikka qadar bo’lgan moddiy holatni tiklash) va reparatsiya (zarar ko’rgan tarafga yetkazilgan zararni pul bilan yoki boshqa tarzda qo’llash) shakllarida amalga oshirilishi mumkin bo’lgan, yetkazilgan moddiy zararni qo’llash majburiyatida ifodalanadi. Urush nizolarini hal qilishning qonuniy vositasi hisoblangan paytlarda moddiy javobgarlikning kontributsiya — yengilgan tarafdan g’olib o’z harbiy xarajatlarini undirish shakli mavjud bo’lgan. Haqiqiy moddiy zarargina (bevosita va bilvosita) undirilishi mumkin. Odatda qo’ldan boy berilgan foyda undirilmaydi. Mutlaq (absolyut) yoki ob’ektiv javobgarlik singari moddiy javobgarlikning turlari faqat shartnoma asosidagina vujudga keladi. Bu yerda so’z, zarar yetkazgan tarafning aybsizligidan qat’iy nazar vujudga keladigan javobgarlik xususida bormoqda. Zarar ko’rgan taraf faqat xatti-harakat (harakatsizlik) bilan yetkazilgan zarar o’rtasidagi sababli bog’lanishni isbotlash talab qilinadi. 2. Xalqaro-huquqiy javobgarlikning kelib chiqish asoslari va uni amalga oshirish Siyosiy javobgarlik boshqa sub’ektlarning manfaatlarini himoya qiluvchi

xalqaro huquq me’yorlarini buzish (masalan, diplomatik vakolatxonalarning daxlsizligini buzish) holatidan kelib chiqadi. Moddiy javobgarlik xalqaro huquq me’yorlarini buzish holatlari majmuining mavjudligidan, huquqbuzarlik oqibatida mulkiy zarar kelib chiqishi va huquqbuzarlik bilan zarar o’rtasida bevosita sababli bog’lanishning mavjudligidan kelib chiqadi. Davlatning qilmishi faqat xalqaro huquq asosida xalqaro huquqqa xilof deb baholanishi mumkin. Faqat sub’yektning harakati (harakatsizligi) mazkur majburiyat bo’yicha undan talab qilinadigan xatti-harakatlarga mos kelmagan taqdirdagina xalqaro majburiyat buzilishi tan olinadi. Bunda ushbu majburiyat shartnomaviy yoki oddiy-huquqiy harakaterga ega ekanligining ahamiyati yo’q. Huquqbuzarlik holati (mutlaq javobgarlikda — moddiy zarar yetkazish holati) aniqlanganda zarar ko’rgan taraf da’vo qo’zg’atadi. Davo qo’zg’atuvchi faqat bevosita xalqaro huquqning zarar ko’rgan sub’yekti bo’lishi mumkin. Xalqaro jinoyat sodir etilganda huquqbuzarga da’voni har qanday davlat yoki bir necha davlatlar qo’zg’atishi mumkin. Moddiy zararni qo’lash mi q dori h ujjatlar bilan asoslantirilishi va tasdi q lanishi lozim. 3. Xalqaro jinoyat tushunchasi va xalqaro jinoyat sodir etgan shaxslarning javobgarligi Xalqaro jinoyatlarga davlatlar va xalqlarning hayotiga, xalqaro huquqning asosiy tamoyillariga, xalqaro tinchlik va xavfsizlikka tajovuz qiladigan og’ir xalqaro huquqqa xilof qilmishlar kiradi. Umumjahon tinchligi va xalqaro xavfsizlik, davlatlar va xalqlar o’rtasidagi yaxshi qo’shnichilik va do’stona munosabatlar, xalqlar va millatlarning o’z taqdirini o’zi hal qilish huquqi, urush qonunlari va odatlari, inson huquqlari xalqaro jinoyatning ob’yekti bo’lishi mumkin. Xalqaro jinoyatlarga tajovuzkorlik xatti-harakatlari, zo’rlik bilan mustamlakachilikni o’rnatish, genotsid, aparteid va boshqalar kiradi. «Bugungi kunda xalqaro terrorizm, ekstremizm va radikalizmga qarshi kurash

dunyo mamlakatlarini birlashtiradigan asosiy omil bo’lib hizmat qilmoqda.» 1 Hozirgi Xalqaro huquqda jismoniy shaxslarning tinchlikka va insoniyat xavfsizligiga qarshi jinoyat sodir etganligi uchun individual javobgarligi tan olinadi. Jismoniy shaxslarning xalqaro jinoyat uchun javobgarligi ko’proq ularning jinoiy qilmishi davlatning jinoiy faoliyati bilan bog’liq ravishda vujudga keladi. Jinoyat sodir etgan davlat xalqaro-huquqiy javobgarlikka, jismoniy shaxslar — jinoiy javobgarlikka tortiladilar. «Xalqaro jinoyatchilikning barcha turlari hafaqat alohida olingan bitta mamlakatga real tahdid solmoqda, balki keng ko’lamdagi xavfsizlikni saqlab turish istiqbollarini ham shubha ostida qoldirmoqda.» 2 Shaxs tomonidan buyruqni (o’z hukumati yoki rahbarining buyrug’ini) bajarish natijasida jinoiy xatti-harakat sodir etishi jinoiy javobgarlikdan ozod qilmaydi. Bunday shaxslarni jazolash uchun xalqaro va milliy qonunchilik qo’llaniladi. Shaxsning rasmiy maqomi (davlat yoki hukumat rahbari) uni jinoiy javobgarlikdan ozod qilish uchun asos bo’lmaydi. Ikkinchi jahon urushidan so’ng asosiy harbiy jinoyatchilarni sudlash uchun ikki: Nyurnberg va Tokio xalqaro harbiy tribunallari tashkil qilingan. Xavfsizlik Kengashining qarori (1993-y.) bilan sobiq Yugoslaviya hududida jinoyat sodir etishda aybdor bo’lgan shaxslarni sudlash uchun xalqaro tribunal tashkil etish nazarda tutilgan. Xalqaro huquq xalqaro jinoyat uchun javobgarlikka tortish muddati qo’llanmasligidan kelib chiqadi. Agar tegishli bitim asosida maxsus xalqaro sud tashkil etilmagan bo’lsa, jinoyat bo’lgan hududdagi davlat uni sudga yoki hududida jinoyat sodir etilgan boshqa davlatga berishga majbur. 4. Xalqaro jinoyat sodir etgan xalqaro tashkilotlarning javobgarligi Xalqaro tashkilotlarning javobgarligi ularning xalqaro shartnomalardan va 1 Karimov I.A. O’zbekiston  asr bo’sag’asida: Xavfsizlikka tahdid, Barqarorlik shartlari va Taraqqiyot kafolatlari. Toshkent “O’zbekiston” 1997. 97-98 betlar. 2 Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz-jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. Toshkent “O’zbekiston” 2005. 64-65 betlar

xalqaro huquqning boshqa manbalaridan kelib chiqadigan o’z xalqaro majburiyatlarini buzishi oqibatida vujudga keladi. Sobiq Ittifoqda iqtisodiy inqirozning g’oyat chuqurlashib ketganli ko’plab korxonalarda ishlab chiqarish faoliyatining buzilishiga, sobiq SSSR o’rnida bir qancha mustaqil davlatlarning paydo bo’lganligi ular o’rtasidagi iqtisodiy aloqalarning uzilib qolishiga va buning oqibatida ko’plab korxonalarning to’la quvvat bilan ishlamasligi yoki tomoman to’xtab qolishiga sabab bo’ldi. Buning natijasida k o’ plab ishsizlarning paydo b o’ lishiga olib keldi. Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligiga a’zo bo’lgan mamlakatlarda iqtisodiy sohada mulkchilikka bo’lgan davlat monopoliyasidan mulkni xususiylashtirish va bozor iqtisodiyoti tizimiga o’tish va mulkni qayta taqsimlash jarayoni yuz bera boshladi. Bunday holat shubhasiz korruptsiya va jinoyatchilikning ko’payishiga sabab bo’ladi. Xalqaro tashkilotlar o’z organlarining nizomidagi va boshqa majburiyatlariga rioya qilmasligi va xalqaro mansabdor shaxslarning xatti-harakatlari bilan keltirilgan zarar uchun javobgar bo’ladilar. 3. Ijtimoiy va iqtisodiy huquqlarning umumiy tavsifi. Har bir mamlakat o’z fuqarolarining huquq, erkinliklari va burchlarini o’zining milliy konstitutsiyasida aks ettiradi. Shuningdek, bu huquq va erkinliklar bosha sohalarda ham rivojlantiriladi. Har bir xorijiy mamlakat o’zi fuqarolarining huquqlari va burchlarining bajarilishini to’liq ta’minlashga harakat qiladi. «Mamlakatda chinakam o’rta mulkdorlar sinfi shakllangan taqdirdagina islohotlar sezilarli samara beradi, mulkchilik masalalari hal bo’ladi.» 1 Horijiy mamlakatlarning fuqarolarining konstitutsiyaviy huquq , erkinlik va burchlari jamiyat va davlat o ’ rtasidagi munosabatlarni o ’ zida ifodalaydi . Ushbu 1 Karimov I.A. O’zbekiston  asr bo’sag’asida: Xavfsizlikka tahdid, Barqarorlik shartlari va Taraqqiyot kafolatlari. Toshkent “O’zbekiston” 1997. 196-197 betlar.

munosabatlarda davlat manfaatlari birligini aks ettiriladi. Mavjud huquq va erkinliklar to’g’risidagi qoidalar shaxsni har tomonlama kamol topishiga, ishlab chiqarishda, davlat va jamiyat hayotida keng tashabbus ko’rsatishga mehnatga ongli munosabatda bo’lishga, insonparvarlik, axloqiy ma’naviy prinsiplarga qat’iy rioya etishga qaratilgan. Har bir mamlakat fuqarolarining huquqiy holati, ularning shu mamlakatga tegishli ekanligi bilan belgilanadi. Horijiy mamlakatlarda inson va fuqarolarning huquq va erkinliklari quyidagicha tasniflanadi: • Shahsiy huquq va erkinliklari; • Ijtimoiy huquq va erkinliklar; • Iqtisodiy huquq va erkinliklar; • Madaniy huquq va erkinliklar. Ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy huquqlar shaxsga uning jamiyatda normal holatda yashashi, erkin rivojlanishi va tarqqiy etishi uchun zarurdir. Horij olimlari bu ijtimoiy-iqtisodiy huquq va erkinliklarni turlicha turkumlarga ajratishgan: 1. Adekvant yashash sharoitiga ega bo’lish ovqatlanish huquqini ham o’z ichiga oladi 2. Turar joyga ega bo’lish huquqi 3. Sog’liqni saqlash sohasidagi huquqlari 4. Mulk huquqi 5. Ijtimoiy havfsizlik huquqi 6. Mehnat qilish huquqi 7. Ta’lim olish huquqi Yana bir guruh olimlar ijtimoiy-iqtisodiy huquqlarni quyidagicha tasniflashadi: Iqtisodiy huquqlar: • Mulkdor bo’lish huquqi • Tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanish huquqi Ijtimoiy huquqlarni 3 ga bo’ladi:

• Jamoa ishlarida qatnashib o’z manfaatlarini himoya qilish sohasidagi huquqlar. • Individual mehnat qilish huquqi • Ijtimoiy sohadagi huquqlar Shuningdek, yana boshqa adabiyotlarda ular quyidagicha sanab o’tilgan: • Kasaba uyushmalariga birlashish orqali o’z huquqlarini himoya qilishi • Ish tashlash • Jamoa shartnomalarini tuzish • Korxonalar boshqarishda ishtirok etish • Individual mehnat qilish huquqi • Dam olish huquqi • Teng mehnat sharoitida ishlash (Bu huquq Ispaniya, Italiya, Fransiya konstitutsiyalarida bevosita ko’rsatilgan) • Ijtimoiya ta’minot • Ta’lim • Sog’liqni saqlash • Normal sharoitda ishlash 90 (Italiyada mehnatga qobiliyatsizlarga yordam berishi ta’qiqlanadi) Mulkdor bo’lish va meros qoldirish huquqi. Mulk to’g’risida birinchi marta fransuzlarning konstitutsiyaviy qonunlarida eslatib o’tilgan. Inson va fuqarolarning huquqlari to’g’risidagi deklaratsiyaning 17- moddasida mulkning daxlsizligi va muqaddasligi ta’kidlangan. 1793-yilgi Fransiya konstitutsiyasida u to’grisida quyidagicha bayon etilgan: 16-modda ”Mulk huquqi bu-har bir shaxsning o’ziga tegishli bo’lgan boyligi, o’zining foydasi, mehnatining natijasiga egalik qilishi va undan foydalanishidir”. 19-modda “Hech kim o’z mulkidan mahrum etilishi mumkin emas, qonunda belgilab qo’yilgan hollar bundan mustasno” Germaniya konstitutsiyasining 14-moddasida mulk to’g’risida ga’irilib mulk va meros olish kafolatlandi deb e’tirof etiladi.

Hozirda mamlakatlar bir xil tendensiyada rivojlanmayapti. Bozorning o’zi tartibga soluvchi sub’yekt sifatida maydonga chiqishi natijasi o’laroq, turli xil shakldagi mulklar vujudga kelyapti. Mehnat qilish huquqi. Mehnat qilish huquqi deganda shaxs o’z jismoniy va aqliy qobiliyatini ishga solib, o’zining ehtiyojlarini qondirishi tushuniladi. Mehnat qilish huquqi ham iqtisodiy-ijtimoiy huquqlar qatorida muhim huquqlardan birini tashkil etadi. Totalitar-sotsialistik tuzumdagi davlatlarda davlat hammani ish bilan ta’minlashni o’z zimmasiga oladi, hatto ishsizlikni tugatishni ham. Avvalo har bir shaxs qanday mehnat bilan shug’ullanishini belgilab beradi, chunki har bir shaxs mehnat qilish, erkin kasb tanlash va adolatli mehnat sharoitlarida ishlash huquqiga egadirlar.nson huquqlari Umumjahon Deklaratsiyasining 23-moddasida yuqoridagi tamoyili mustahkamlangan, ya’ni unga ko’ra: • Har bir inson mehnat qilish, ishni erkin tanlash, adolatli va qulay ish sharoitiga ega bo’lish va ishsizlikdan himoyalanish huquqiga egadir; • Har bir inson hech bir kamsitishsiz teng mehnat uchun haq olish huquqiga egadir; • Har bir ishlovchi kishi o’zi va oilasi uchun insonga munosib yashashni ta’minlaydigan adolatli va qoniqarli daromad olishga, zarur bo’lganda ijtimoiy ta’minotning boshqa vositalari bilan to’ldiruvchi daromad olish huquqiga ega; • Har bir inson kasaba uyushmalari tuzish va o’zining manfaatlarini himoya qilish uchun kasaba uyushmalariga kirish huquqiga egadir. Bu deklaratsiya Ikkinchi Jahon urushidan keyin qabul qilingan konstitutsiyalarga asos bo’lib hizmat qilgan.Shuningdek bu xalqaro hujjatni ratifikatsiya qilgan har bir davlat bu tamoyillarni o’z konstitutsiyasida dasturiamal qilib olgan. Ikkinchi Jahon urushidan keyin kapitalistik davlatlarning konstitutsiyalarida bu to’g’ridan-to’g’ri aks ettirilgan. Shuningdek, Deklaratsiyaga ishsizlarga davlat tomonidan yordam ko’rsatilishi ham ilova qilingan edi. Davlat ishsizlarni ish bilan ta’minlash choralarini ko’radi. Favqulodda vaziyatlarda, harbiy hizmatda va sudning qaroriga ko’ragina shaxs majburiy mehnatga jalb qilinishi

mumkin. Bunda shaxs o’zi mehnat turini erkin tanlay olmaydi. Boshqa hech qanday hollarda shaxs majburiy mehnatga jalb qilinmaydi. Germaniya konsitutsiyasining 12-moddasida har bir shaxsning mehnat qilish huquqi belgilangan bo’lib “Barcha nemislar o’zlari uchun kasb tanlash, ish joyini mustaqil tanlash huquqiga egadirlar ”.Kasb bilan shug’ullanish qonun bilan yoki qonun asosida tartibga solinadi. Ispaniya konstitutsiyasining 35-moddasida “Hamma ispanlar mehnat qilish huquqiga egadirlar” deb belgilab qo’yilgan. Shuningdek, mazkur qonunning 37-moddasida ishchilarning ish tashlash huquqiga ega ekanliklari belgilangan. Gretsiya konstitutsiyasida birinchi bo’limining 22-moddasida hamma mehnat qiluvchilar irqi va boshqa farqlaridan qat’iy nazar bir hil ish qilish uchun bir il xaq olish huquqiga ega ekanligi ta’kidlangan. Mehnat qilish huquqi yana quyidagilarni oz ichiga oladi: • Adolatli mehnat sharoitlarida ishlash; • Erkin kasb tanlash; Ishi uchun xaq olish (sotsialistik davlatlarda mehnat sifatidan qat’iy nazar xaq to’lanishi belgilab qo’yilgan ). «Bozor o’tish davrida,  deydi O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov,  davlat iqtisodiy erkinliklarni kafolati bo’ladi. Ayni shu tufayli davlat iqtisodiyotga o’zining ta’sirini o’tkaza oladi.» 1 Korxonalarni boshqarish huquqi. So’nggi yillarda xorij mamlakatlarida qabul qilingan konstitutsiyalarida fuqarolarning korxonalarni boshqarishdagi huquqlari ham mustahkamlab qo’yilgan (odatda o’zlarining vakillari orqali) bularga muvofiq ravishda bir qator mamlakatlarda ishchilarning korxona, zavod va fabrikalarda tuziladigan kengashlar to’g’risida qonunlar mavjud.Ular ijtiomiy xarakterdagi masalalarni hal qilishadi shuningdek ularnng mulkdor va korxona ma’muriyatining vakolatlariga aralashishiga xaqqi yo’q. Yaponiyada qatnashish shakli mehnat kengashlarini o’tkazishda ko’rinadi. Bu kengashda ishchilar ovoz berish huquqiga ega bo’lishadi. 1 Karimov I.A. O’zbekiston buyuk kelajak sari.  Toshkent “O’zbekiston”, 1998. 115-bet.

Alohida mamlakatlarda bunday kengashlar jamiyat va davlat ahamiyatiga molikmasalalarni yechish huquqiga egadirlar (Finlandiya konstitutsiyasi 1999). Totalitar rejim mavjud bo’lgan sotsialistik mamlakatlarda bu huquq kengroq ifodalangan. Bu yerda ushbu huquq ko’proq siyosiy ahamiyat kasb eta boshlaydi. Bunday davlatlarda har bir korxonada ishlab chiqarish kengashlari, kasaba uyushmalari tashkl etiladi va bu kasaba uyushmalari katta vakolatlarga ega bo’ladi. Bu xususiyat faqat sotsialistik rejim o’rnatgan davlatlarga xos bo’lsada, lekin ayrim demokratik davlatlarning konstitutsiyalarida ham bor. Hozirda amalda bo’lgan Fransiya Konstitutsiyasining premambulasida quyidagi so’zlar keltirilgan “Har bir kishi o’zining vakillari orqali sharoitni belgilashda va korhonani bosharishda ishtirok etish huquqiga ega”. Italiya konstitutsiyasida bu quyidagicha keltirilgan “Respublikaning ishlab chiqarish talabiga binoan mehnatning iqtisodiy va ijtimoiy rolini oshirish maqsadida mehnatkashlar qonun doirasida korxonani boshqarishda qatnashishlari mumkin”. Ayniqsa bu kabi huquqlar ohirgi yillarda qabul qilingan konstitutsiyalarda belgilana boshlandi.

Xulosa Bu bitiruv malakaviy ishini oxirigacha yetgazgach, uning mazmunini fikran ko’z oldimga keltirib, umumlashtirib, yana o’zimga o’zim savol berdim: “Shu mavzuni keng yoritishdan maqsad nima, bugun O’zbekiston va u bilan birga butun dunyoda hayot kechirayotgan aholi bilan aholi, aholi bilan davlat o’rtasida sodir bo’layotgan g’oyat keskin muammolar  havfsizlik, ish bilan ta’minlash, barqarorlik, sobitqadamlik muammolari haqida ijod qilish zarurati bormi?”. Ishonchim komilki, bunga zarurat bor. Birinchidan , ko’p yillar oldin mustaqilligiga ega bo’lgan rivojlangan va endigina rivojlana borayotgan horij davlatlari taraqqiyoti, bu davlatlarda yashaydigan axoli turmush darajasini tahlil qilishni, kamchliklarini ham, yutuqlarini ham umumlashtirishni talab qiladi. Mamlakatimiz, xalqimiz bunday tajribani bilmagan edi. Chel el davlatlari, qo’shni davlatlar axolisi turmush darajasini o’tgan istiqlol davrimizning har bir yilida xalqimizning boshidan kechirganlari bilan solishtirib olishimiz mumkin, shuning uchun bu mustaqillik yillarmizni asrlarga tenglashtirishimiz mumkin, desam mubolag’a bo’lmaydi. Ikkinchidan , yoritilgan mavzuning o’zi  xavfsizlik, barqarorlik, mamlakatning sobitqadamlik bilan rivojlanishiga erishish uchun islohotlarni amalga oshirish zarurligi va ana shu asosda xalqimizning farovonligi va munosib turmush kechirish, jahon hamjamiyatida o’z o’rnini egallashni ta’minlash  mohiyat-e’tibori bilan davlat mustaqilligi va suverenitetiga, xalq erkinligi va tengligi ga erishishning asosiy mazmuni, pirovard, abadiy maqsadidir. Uchinchidan , ana shu ulug’ maqsad yo’lida turgan muammolar va tahdidlarni aniq tushunish jamiyatni birlashtiradi, jipslashtiradi, har bir kishining o’zining ma’suliyatini, o’z o’lkasi, jonajon Vatanining tarixi hayotidagi murakkab voqealarga daxldorligini puxta o’ylash, yanada chuqurroq anglash imkonini beradi. Ana

shularning hammasini tushunishgina o’tish bosqichida, yangilanish va jamiyatni isloh qilish yo’lida boshdan kechirishga to’g’ri kelayotgan juda katta qiyinchiliklar va mashaqqatlarni yengishga odamga kuch va qat’iyat berishi mumkin. Ayni chog’da men bu bitiruv malakaviy ishimni yozar ekanman butun dunyo bo’yicha xalqlar va millatlar orasida tenglik va adolatparvarlik, irodalilik, bir-biriga hurmat , umuman, insoniylik hissiyotlari vaqt, makon yoki bo’lmasa hudud tanlamasligiga guvoh bo’la olaman. Yuqorida ko’rsatilib o’tilgan rejalarda bularga dalillar keltirilgan. Bu ishimdan shuni hulosa qilamanki, biz bu yashab turgan zaminda ya’ni O’zbekiston deb ataladigan jannatmakon yurtda 130 dan ortiq millat va elatlar istiqomat qiladi. Barchasi ahil-inoq, qon-qarindoshlik asosida istiqomat qilishi diniy bag’rikenglik (tolerantlik), adolatparvarlik va insoniylik tamoyillariga to’la mos ravishda xalqaro huquq normalariga rioya qilishning kafolatlardan biridir deyish mumkin. Kelajak avlodlar bizdan shu muqaddas o’lkani yana ham boy, kuchli va qudratli holatda qabul qilib olishlari uchun, biz buyuk ajdodlarimizga nisbatan qanday minnatdorchilik tuyg’ularini his qilayotgan bo’lsak, kelajak avlodlar ham bizga nisbatan shunday minnatdorchilik tuyg’ularini his etishlari uchun lozim bo’lgan hamma ishni qilish  bizning fuqarolik burchimizdir. Foydalaniladigan adabiyotlar:

1. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T. «O’zbekiston». 2003 y. 2. Karimov I.A. O’zbekiston  asr bo'sag'asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T. «O’zbekiston». 1996 y. 3. Karimov I.A. Hozirgi bosqichda demokratik islohotlarni chuqurlashtirishning muhim vazifalari. T. «O’zbekiston». 1996 y. 4. Saidov A.X. Xal q aro huquq T. «Adolat». 2001 y. 5. Saidov A.X. Xal q aro huquq sxemalarda. T. «Adolat». 2001 y. 6. Mamat q ulov A. Xal q aro huquq . T. «Adolat». T. 1998 y. 7. Tuzmuhamedov R.A., Hakimov R.T. Xalqaro huquq asoslari. T. «Adolat». 1998 y. 8. Mirzajonov K., Hakimov R. Mejdunarodnoe Pravo: Uchebnie sxemi. T. 1993 g. 9. G. Yo'ldosheva. Prava cheloveka: sootnoshenie norm mejdunarodnogo Prava I natsional’nogo zakonadetel’stva. T. 2001 g. 10. Saidov A.X., Abdullaev Ye.V, Vvedenie v mejdunarodnoe Pravo Prav cheloveka. T. 2001 . 11. Xalqaro gumanitar huquq: Jeneva konventsiyalari to’plami. T. 2002 y. 12. Birlashgan Millatlar Tashkiloti: Asosiy omillar. T. 2001 y. 13. Xalqaro gumanitar huquq. T. «Adolat» 2000 y. 14. Muhammadjonov O.Z., Voinova M.G. Xal q aro huquqqa oid ruscha-o’zbekcha atama va iboralar lug’ati. T. 1998 y. 15. Chernichenko S.V. Teoriya mejdunarodnogo prava. M. 1999 g. 16. U.Tojixonov, X.Odilqoriyev, A.Saidov. Konstitutsiyaviy huquq. T. 2001 y. 17. Karimov I.A . O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura, T. 1. "O’zbekiston", 1996. B. 36-85. 18. Karimov I.A . O’zbekiston - kelajagi buyuk davlat. O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi  sessiyasida 1992-yil 8 va 10-dekabrda so’z langan nutq. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. 1-jild, : "O’zbekiston", 1996, B.104-139.

19. Karimov I.A . Yangi uy qurmay turib, eskisini buzmang. "Komsomol’skaya pravda" gazetasi muxbiri savollariga javoblar, 1993-yil 12-fevral. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura, 1-jild, "O’zbekiston", 1996, B. 140-146. 20. Karimov I.A . O’zbekiston - bozor munosabatlariga o’tishning o’z iga xos yo’li. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura, 1-jild, "O’zbekiston", 1996, B.274-359. 21. Karimov I.A . O’zbekiston iqtisodiy siyosatining ustuvor yo’nalishlari. O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi  sessiyasida 1993-yil 2-sentyabrda so’zlangan nutq. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin, 2-jild, "O’zbekiston", 1996, B.3-28. 22. Karimov I.A . Halollik va fidoiylik — faoliyatimizning asosiy mezoni bo’lsin. Xalq deputatlari Toshkent shahar Kengashi sessiyasida 1994-yil 15-iyulda so’zlangan nutq. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin, 2-jild, "O’zbekiston" 1996, B.265-282. 23. Karimov I.A . O’zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining birinchi sessiyasida 1995-yil 23-fevraldagi ma’ruza. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir, 3-jild, - T.: "O’zbekiston", 1996, B.3-54. 24. Mintaqaviy muammolardan jahonshumul muammolarga. Daniya poytaxti Kopengagenda o’tgan xalqaro konferentsiyada 1995 yil-12-martda so’zlangan nutq. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir, 3-jild, - T.: "O’zbekiston", 1996, B.55-59. 25. Karimov I.A . O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida. Vatan sajdagoq kabi muqaddasdir. 3-jild, - T.: "O’zbek iston ", 1996, B.175-365. 26. Karimov I.A . Mintaqada xavfsizlik va hamkorlik uchun. Toshkentda Markaziy Osiyoda xavfsizlik va hamkorlik masalalariga bag’ishlangan kengash-seminarda

1995-yil 15-sentyabrda so’zlangan nutq. Bunyodkorlik yo’lidan, 4-jild, "O’zbekiston" 1996, B.30-38. 27. Karimov I.A . Mintaqaviy xavfsizlikdan yalpi xavfsizlik sari. Birlashgan M illatlar T ashkilotining ellik yilligi munosabati bilan Bosh Assambleyaning maxsus tantanali yig’ilishida 1995-yil 24-oktyabrda so’zlagan nutq. Bunyodkorlik yo’lidan. 4-jild, -"O’zbekiston", 1996, B.56-59. 28. Karimov I.A . O’tmishsiz kelajak, hamkorliksiz taraqqiyot bo’lmaydi. YUNESKO Ijroiya Kengashi sessiyasida 1996 yil 24 aprelda so’zlangan nutq. Bunyodkorlik yo’lidan. 4-jild, - "O’zbekiston", 1996, B.331-339. 29. Karimov I.A . Yuksak mah’aviyatsiz kelajak yo’q. "Ma’naviyat va ma’rifat" respublika jamoatchilik markazi rahbariyati hamda boshqaruvi ahzolari bilan uchrashuvda 1996-yil 4-sentyabrda so’zlangan nutq. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. 5-jild, Toshkent "O’zbekiston" 1997-yil, 145-150-betlar. 30. Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash — davr talabi. Xalq deputatlari Sirdaryo viloyat kengashining sessiyasida 1996-yil 28-oktyabrda so’zlangan nutq. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi, 5-jild, Toshkent "O’zbekiston" 1997-y., 207-217-betlar. 31. Karimov I.A . Mulkdorlar sinfini shakllantirish - islohotlarning bosh mezoni. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi, 5-jild, Toshkent, "O’zbekiston", 332-338- betlar. 32. Karimov I.A. O’zbekiston  asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo’lida. 6-jild, "O’zbekiston", 1998, B. 31-261. 33. Karimov I.A . Tanlagan yo’limizdan bizni hech kim qaytarolmaydi. Respublika Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 16-fevraldagi majlisidagi ma’ruza. Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz. 7-jild, "O’zbekiston", 1999 y., B.313-337.

34. Karimov I.A . O’zbekiston  asrga intilmoqda. Birinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining o’n to’rtinchi sessiyasida 1999-yil 14-aprelda so’zlangan ma’ruza. Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz. 7-jild, "O’zbekiston" 1999, B.370-403. 35. Karimov I.A . Tinchlik va baraqarorlik — mintaqamiz taraqqiyotining bosh omili. Afg’oniston bo’yicha "6 + 2" guruhi Toshkent uchrashuvi ochilishi marosimida 1999-yil 19-iyunda so’zlangan ma’ruza. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot pirovard maqsadimiz. 8-jild, "O’zbekiston", 2000, 32-38-betlar. 36. Karimov I.A . Vatan ozodligi - Oliy saodat. Birinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining  ۷ sessiyasidagi 1998-yil 19-avgustda so’z langan ma’ruza. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot pirovard maqsadimiz. 8-jild, "O’zbekiston" 2000, 59-67-betlar. 37. Karimov I.A . Yevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkilotining Istambul S ammitida 1999-yil 18-noyabrda so’zlangan nutq. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot pirovard maqsadimiz, 8-jild, "O’zbekiston" 2000, 83-86-betlar. 38. Karimov I.A . Iqtisodiyotni erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirish - eng muhim vazifamiz. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi majlisida 2000-yil 11-fevralda so’zlangan ma’ruza. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot pirovard maqsadimiz, 8-jild, -"O’zbekiston", B. 376-404.

Похожие

Xalqaro huquqda xudud va aholi

Rim huquqda boshqa ashyoviy huquqlar

Xalqaro nizolarni Xalqaro huquqiy vositada hal etish. Xalqaro jinoyat huquqi

Xalqaro iqtisodiy huquq

Xalqaro ekologik xuquq