Xalqaro tashkilotlar va konferentsiyalar - Юриспруденция - Рефераты

Xalqaro tashkilotlar va konferentsiyalar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

92 KB

Xalqaro tashkilotlar va konferentsiyalar Reja: 1.Xalqaro konferentsiyalar. Xalqaro tashkilotlar 2.Birlashgan Millatlar Tashkiloti. BMTning ixtisoslashtirilgan tashkilotlari. 3.Tinchlik va xavfsizlik masalalari bo`yicha mintaqaviy tashkilotlar

1.Xalqaro konferentsiyalar. Xalqaro tashkilotlar Xalqaro konferensiya — vakolatli davlat vakillarining xalqaro mikyosdagi muammolarni yechish maqsadida chakirilgan anjumanidir. Xalqaro konferensiyalar asosan hukumatlararo xususiyatga ega bo‘ladi. Hukumatlararo xalqaro konferensiya ko‘p tomonlama diplomatiyaning muhim shakli va xalqaro mo‘zokaralar vositasidir. Zamonaviy xalqaro konferensiya ishtirokchi mustaqil davlatlarning kelishilgan maqsadlarning amalga oshirilishi uchun tashkil etilgan jamoa organidir. Har qanday xalqaro konferensiyaning maqsad va vazifalari xalqaro huquqning umum e’tirof qilingan tamoyillariga mos tushishi lozim. Xalqaro konferensiyalarning qanday nomlanishi (sezd, kongress, konferensiya, yigilish) yuridik ma’noga ega emas. Katnashchilarning doirasiga ko‘ra hukumatlararo konferensiyalar umumiy (har qanday davlat ishtirok etishi mumkin) va mintaqaviy bo‘lishi mumkin. Ko‘pgina konferensiyalarga, ayniksa BMT tomonidan chakirilgan konferensiyalarga qiziqishlari mavjud davlat va nodavlat tashkilotlari va konferensiyada ishtirok etmayetgan davlatlarning vakillari ko‘zatuvchilar sifatida taklif etiladilar. Muxokamaga qo‘yiladigan masalalarning muhimligi, muxokamaga tayyorligi darajasi bilan belgilanuvchi konferensiyaning utkazilish darajasiga ko‘ra xalqaro konferensiyaga yuboriluvchi delegatsiyaning raxbari davlat yoki hukumat boshligi, tashqi ishlar vaziri yoki boshqa rasmiy kishilar bo‘lishi mumkin. Xalqaro konferensiya xalqaro tashkilot doirasida u tomonidan yoki tashabbuskor davlat tomonidan chakirilishi mumkin. Xalqaro tashkilot tomonidan yoki uning doirasida xalqaro konferensiyaning chakirilishi uning ad hok mustaqil xalqaro organ xususiyatini o‘zgartirmaydi. Ba’zi konferensiyalar davriy bo‘ladi va bir necha yil davom etishi mumkin. Chakirilish maqsadiga ko‘ra hukumatlararo konferensiyalar siyosiy, iqtisodiy, diplomatik, umumiy va tinchlik konferensiyalari bo‘lishi mumkin. Xalqaro

konferensiyalar shartnomalarni va xalqaro tashkilotlar Ustavlarini tayyorlash va qabul qilish, ma’lum xalqaro muammolarni muxokama etish uchun chakiriladi. Hozirgi zamon xalqaro aloqalarida xalqaro tashkilotlar davlatlar hamkorligining shakllaridan biri sifatida muhim rol o‘ynaydi. Xalqaro tashkilotlar tizimining murakkablashib borishi va vakolatlarining kengaytirilishi tabiiy tus olmokda. XXI asr boshida faoliyat ko‘rsatayotgan xalqaro tashkilotlarning soni 4 mingdan ortik. bo‘lib, 300 tasi hukumatlararo tashkilotlardir. Ular o‘rtasidagi aloqalar va olib borilayotgan hamkorlik ko‘lami xalqaro tashkilotlar tizimi haqida gapirishga imkon beradi. «Xalqaro tashkilotlar» atamasi odatda davlatlararo (hukumatlararo) va nohukumat tashkilotlarga nisbatan qo‘llaniladi. Davlatlararo (hukumatlararo) tashkilot uchun quyidagi belgilar xarakterlidir:  birinchidan, davlatlarning a’zoligi;  ikkinchsdan, xalqaro ta’sis shartnomasining mavjudligi;  uchinchidan, doimiy organlarining mavjud bo‘lishi;  to‘rtinchidan, davlatlar suverenitetining xurmat qilinishi; Xalqaro tashkilotlar xalqaro huquqning subektlari hisoblanadilar. Nohukumat xalqaro tashkilotlarning asosiy farqli belgilari ularning davlatlararo shartnoma asosida tashkil etilmaganliklari, jismoniy va yuridik shaxslarni birlashtirganliklari (masalan, Xalqaro huquq assotsiatsiyasi)dan iborat. Azolarining tarkibiga ko‘ra xalqaro hukumatlararo tashkilotlar:  birinchi, universal, barcha davlatlar ishtirok etishlari uchun ochiq tashkilotlar (BMT va uning ixtisoslashtirilgan tashkilotlari);  ikkinchi, mintaqaviy, ma’lum mintakada joylashgan davlatlargina a’zo bo‘lishlari mumkin tashkilotlar (Yevropa kengashi, Afrika birligi tashkiloti)ga bo‘linadi. Davlatlararo tashkilotlar umumiy va maxsus vakolatli tashkilotlarga bo‘linadi. Umumiy vakolatli tashkilotlar faoliyati a’zo davlatlar o‘rtasidagi aloqalarning hamma (siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy va boshqa) sohalariga tegishli bo‘ladi.

Maxsus vakolatli tashkilotlarning faoliyat sohasi biror aniq, (siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy) soha bilan chegaralangan bo‘ladi. Vakolatlari tabiatidan kelib chikdan xolda tasniflash davlatlararo va davlatlardan yuqori turuvchi tashkilotlarni farqlashga imkon beradi. Birinchi guruhga mavjud tashkilotlarning aksariyat qismi kiradi va ularning vazifasi davlatlar o‘rtasida hamkorlikni amalga oshirishdan iborat bo‘lib, bu borada qabul qilingan qarorlar a’zo davlatlarga yuboriladi. Davlatlardan yuqori turuvchi tashkilotlar maqsadi integratsiyaga yunaltirilgan. Bu tashkilotlarning qarorlari a’zo tashkilotlarning fuqarolari va yuridik shaxslariga bevosita yunaltirilgan bo‘ladi. Xalqaro tashkilotlar yuridik tabiatining asosini umumiy maqsadlar, qiziqishlar tashkil etadi. Xalqaro tashkilotlarning tashkil etilishida davlatlar suveren tengligi tamoyili yetakchi hisoblanadi. Bu:  birinchidan, xalqaro tashkilotning shartnoma asosida tashkil etilganligi va a’zo bo‘lishning ixtiyoriyligi;  ikkinchidan, xalqaro tashkilot qarorlarining asosan tavsiyaviy xarakterga egaligi;  uchinchidan, xalqaro tashkilotning davlatlararolik xususiyati, davlatlarning o‘zaro tengligi va suverenitetining saklanishida kurinadi. Xalqaro tashkilotning yuridik tabiati uchun asosiy narsa shundaki, uning maqsadlari, faoliyati tamoyillari, vakolatlari, to‘zilishi va boshqalar kelishilgan shartnomaga asoslangan bo‘ladi. Albatta xalqaro tashkilotlarning muayyan vakolatlar va majburiyatlarga ega bo‘lishlari ularning xalqaro huquqning asosiy subektlari hisoblanuvchi, davlatlar bilan tenglashtirilishi degan ma’noni anglatmaydi. O‘z vazifalarini bajarishlari uchun xalqaro tashkilotlar kerakli yuridik vositalarga ega bo‘lishlari kerak. Shu urinda BMT Ustavining 104-moddasida: «Birlashgan Millatlar Tashkiloti har bir a’zo davlat hududida o‘z vazifalarini amalga oshirish va maqsadlariga erishish uchun kerak bo‘ladigan vakolatlardan foydalanadi», — deyiladi.

Xalqaro tashkilotlarga shartnomalar to‘zish huquqi beriladi, ya’ni ular o‘z vakolatlari chegarasida turli bitimlar to‘zadilar. Shartnomalar to‘zish huquqi ikki xil yo‘l bilan: tashkilot vazifa va maqsadlaridan kelib chiqqan xolda istalgan shartnomalarni to‘zish huquqini beruvchi umumiy nizomda yoki alohida vakolat orqali mustahkamlanadi. 1993 yilda O‘zbekiston Respublikasi hukumati va BMT o‘rtasida iqtisodiy usishning muhim muammolarini xal etishga kumaklashish, ijtimoiy sohaning ildamlashiga kumaklashish, aholi turmush tarzini yaxshilash maqsadlarini ko‘zlab BMTning organlari, fondlari va dasturlarini birlashtiruvchi qo‘shma vakolatxona to‘zish haqida bitim imzolangan edi. Xalqaro tashkilotlar va ularning xodimlari immunitet va huquqlardan foydalanadilar. Xalqaro huquqning subekti sifatida xalqaro tashkilotlar o‘z faoliyatlari natijasida kelib chiquvchi zarar uchun javobgardirlar va da’vo bilan murojaat qilishlari ham mumkin. Xalqaro tashkilot organlari Xalqaro tashkilot organlari uning tarkibiy kismlari va bo‘linmalaridir. Xalqaro tashkilot organlarining xususiyatlari quyidagilarda namoyon bo‘ladi:  birinchidan, xalqaro tashkilotning organi ta’sis etuvchi yoki boshqa akt asosida tashkil etiladi;  ikkinchidan, unga ma’lum huquq va vakolatlar berilgan bo‘ladi;  uchinchidan, ichki to‘zilishga va ma’lum tarkibga ega bo‘ladi;  to‘rtinchidan, qarorlar chikarish tartibiga ega;  beshinchidan, ta’sis etuvchi yoki boshqa aktlarda uning huquqi maqomi belgilab berilgan bo‘ladi. Xalqaro tashkilotlar organlarini turli belgilarga ko‘ra tasniflash (klassifikatsiyalash) mumkin. A’zolik belgisiga kugra tashkilotlar hukumatlararo, parlamentlararo, ma’muriy, jismoniy shaxs sifatida qabul etilgan a’zolardan, turli ijtimoiy guruhlar vakillari a’zoligidan iborat bo‘lishlari mumkin. A’zo davlatlarning vakillari yuboriladigan hukumatlararo organ eng muhim

hisoblanadi. Ma’muriy organ har qanday tashkilotning eng muhim tarkibiy tuzilmasidir. U faqat mazkur xalqaro tashkilot oldida javobgar bo‘lib, uning nomidan ish kuruvchi mansabdor shaxslardan tarkib topadi. A’zolarining soniga ko‘ra organlar ikki guruhga: a) umumiy, ya’ni barcha a’zo davlatlar kiruvchi va b) a’zoligi cheklangan organga ajratilishi mumkin. Xalqaro tashkilotlarning siyosatini umumiy a’zolikka asoslangan organ belgilaydi. Quyidagi eng asosiy muammolar:  birinchidan, umuman tashkilotning siyosati va tamoyillari;  ikkinchidan, loyixalar, konvensiyalar va tavsiyanomalar qabul qilish;  uchinchidan, budjet va moliya masalalari;  to‘rtinchidan, Ustav (nizom)ni qayta ko‘rib chiqish va unga o‘zgartirishlar kiritish;  beshinchidan, tashkilotta a’zolar qabul qilish masalasining yechimi uning ixtiyoriga koldiriladi. Shu bilan birga ko‘pgina tashkilotlar faoliyatida (masalan, Xalqaro mexnat tashkiloti, Xalqaro fuqarolik aviatsiyasi tashkiloti) a’zoligi cheklangan organning roli ortib borishi kurinadi. Mazkur organlar ishi bir-ikki a’zo davlatning qiziqishlaridan kelib chiqib emas, balki barcha a’zo davlatlarning manfaatlaridan kelib chiqqan xolda ishlarini tashkil etishlari lozim. Xalqaro tashkilotning a’zolar tarkibi cheklangan organini tashkil etishda:  odil jug‘rofiy taqsimot;  alohida qiziqishlar mavjudligi;  manfaatlari mos tushmayotgan davlatlar guruhlarining teng vakillikka ega bo‘lishlari;  kichik moliyaviy ulush qo‘shish;  siyosiy vakillik tamoyillariga tayaniladi. Xalqaro tashkilotlar tomonidan qarorlar qabul qilinishi Xalqaro tashkilot tomonidan qabul qilingan qarorni mazkur tashkilot ustaviga

va boshqa qoidalarga muvofiq ravishda ayni vakolatga ega organ tomonidan a’zo davlatlarning o‘z irodalarini bildirishlari, deyishimiz mumkin. Qarorlarning shakllantirilishi jarayoni:  birinchidan, ta’sis etuvchi hujjat vakolatlariga;  ikkinchidan, ish yuritish qoidalariga;  uchinchidan, organ tarkibiga bog‘liq bo‘lishi mumkin. Qaror qabul qilinishi jarayoni tashabbusning tugilishi bilan boshlanadi. Bunday tashabbus davlat, davlatlar guruhi, organ yoki xalqaro tashkilot mansabdor shaxslari tomonidan ko‘rsatilishi mumkin. Odatda tashabbuskor ma’lum muammoni ko‘rib chiqishni taklif etadi. Ko‘p xollarda u bulajak qarorning loyixasini ham taklif etishi mumkin. Xalqaro tashkilotlar tajribasida hammualliflik ham keng qo‘llaniladi. Bunday xollarda hammualliflar sonining ortib ketishi loyixaning ayrim bandlari bo‘yicha bir tuxtamga kelishda qiyinchiliklar tug‘dirishi mumkinligini ham hisobga olish kerak. Qarorning shakllanishidagi keyingi boskich muammoning kun tartibiga kiritilishidir. Ko‘pgina xalqaro tashkilotlarda muammoning yalpi majlis kun tartibiga qo‘yilishidan oldin mazkur masala tashkilotning ishchi guruhlari tomonidan ko‘rib chiqiladi va ayni shu jarayonda qaror loyixasi ishlab chiqilib, uning tarafdorlari va qarshilik ko‘rsatuvchilar ma’lum bo‘ladi. Qarorning muxokama etilishi xalqaro tashkilotning qaror qabul qilish jarayonining muhim bosqichi hisoblanadi. Ushbu muxokama bevosita siyosiy ahamiyat va yuridik natijaga egadir. Qaror qabul qilinishi jarayonining xal etuvchi bosqichi ovoz berilishidir. Xalqaro tashkilotlarning aksariyat organlarida har bir delegatsiya bir ovozga ega bo‘ladi. Faqat ayrim qaror qabul qilishning farqli tizimiga ega organlarda mavjud meyorlardan kelib chiqqan xolda davlatlarning ovoz berishlari o‘zgarishi mumkin. Masalan, BMT tizimidagi moliyaviy organlarda har bir davlat o‘z a’zolik badalining mikdoridan kelib chiquvchi ovoz soniga ega. Har bir organning tartib qoidalarida qaror qabul qilinishi uchun lozim ovoz

mikdori belgilanadi. Qarorlar bir ovozdan, ko‘pchilik tomonidan yoki sifatiy mikdor farqi bilan qabul qilinishi mumkin. Ko‘pchilik ovoz va sifatiy mikdor farqi mutlak yoki nisbiy bo‘lishi mumkin. Mutlak ko‘pchilik barcha a’zolarning hisobga olinishlarini anglatsa, nisbiy ko‘pchilik faqat ovoz berish jarayonida hozir bo‘lgan a’zolarni hisobga oladi. Ba’zi xollarda xalqaro tashkilot organida qaror ovozga qo‘yilmay, ya’ni akklamatsiya yo‘li bilan (ma’qo‘llash yoki ma’kullamaslik asosida) yoki e’tirozlarsiz qabul qilinishi mumkin. Xalqaro tashkilotlar faoliyati amaliyotida so‘nggi vaqtlarda konsensus asosida qaror qabul qilish xollari ko‘p uchramokda. Bunday qaror qabul qilish barcha davlatlarning manfaatlarini hisobga olgan rozilikka asoslanganligi bilan o‘ziga hosdir. 2.Birlashgan Millatlar Tashkiloti. BMTning ixtisoslashtirilgan tashkilotlari . BMT — tinchlikni va xalqaro xavfsizlikni qo‘llab-kuvvatlash, davlatlararo hamkorlikni rivojlantirish maqsadida tashkil etilgan universal tashkilotdir. BMT Ustavi San-Fransiskoda utkazilgan konferensiyada imzolangan bo‘lib, 1945 yildan kuchga kirgan. BMT Ustavi barcha davlatlar rioya etishlari shart bo‘lgan yagona xalqaro hujjatdir. BMT Ustavining ahamiyati nafaqat uning tinchlikni ta’minlovchi tashkilotning faoliyatini tartibga soluvchi hujjatligida, balki barcha davlatlar uchun teng bo‘lgan jamoa ximoya tizimining yaratilishida asos bo‘lib xizmat qilishi va davlatlar tomonidan olib boriladigan harbiy, siyosiy, iqtisodiy, ekologik, insonparvarlik sohalaridagi faoliyatlarini belgilovchi o‘ziga hos kodeks ekanligida hamdir. BMT Ustavi doirasida ko‘p tomonlama kelishuv va shartnomalarning ko‘p tarmoqli tizimi vujudga kelgan. BMT to‘zilishining asosiy sabab va maqsadlari uning Ustavi «Mukaddima»sida quyidagicha ifodalangan. BMT Ustavida uning 6 ta asosiy organlari ko‘rsatilgan. Ular quyidagilardir:  Bosh Assambleya;  Xavfsizlik Kengashi;

 Iqtisodiy va Ijtimoiy Kengash (EKOSOS);  Vasiylik bo‘yicha Kengash;  Kotibiyat;  Xalqaro Sud. Bosh Assambleya — suveren davlatlarning xakikiy demokratik vakillik organidir. Har bir a’zo davlat hududining hajmi, aholining soni, iqtisodiy va harbiy kudratidan katyi nazar, bir ovozga ega. Bosh Assambleyaning muhim qarorlari ovoz berish jarayonida ishtirok etayotgan davlatlarning ko‘pchiligi tomonidan qabul qilinadi. U Xavfsizlik kengashining nodoimiy a’zolarini saylash, EKOSOSning a’zolarini saylash, BMT yangi a’zolarini qabul qilish, BMT Bosh Kotibini tayinlash, tashkilot a’zolarining huquq va vakolatlarini cheklash, tashkilot a’zoligidan chikarish, budjet va boshqa texnik-ma’muriy masalalar bo‘yicha Bosh Assambleya bajarilishi shart bo‘lgan qarorlar qabul qilish kabi muhim ishlarni bajaradi. Xalqaro xavfsizlik va tinchlikni qo‘llab-kuvvatlashga karatilgan masalalar bo‘yicha u tavsiyaviy xarakterga ega rezolyutsiya va deklaratsiyalar qabul qiladi. Bosh Assambleya ishida BMTga a’zo bo‘lmagan BMT koshida doimiy ko‘zatuvchilarga ega bo‘lgan (Vatikan, Shveysariya) va ega bo‘lmagan davlatlar ham ishtirok etishlari mumkin. Bundan tashqari Falastin Ozodlik Harakati Tashkiloti, boshqa bir qator xalqaro tashkilotlar va BMTning ixtisoslashgan muassasalari dam doimiy ko‘zatuvchi maqomiga egadirlar. Xavfsizlik Kengashi — BMTning eng muhim organi bo‘lib, 15 a’zodan iborat. Ushbu a’zolarning beshtasi (AKSH, Buyuk Britaniya, Rossiya, Fransiya va Xitoy) doimiy, kolgan o‘ntasi nodoimiy bo‘lib, ular saylanadilar. Xavfsizlik Kengashining qoidalariga tegishli masalalar bo‘yicha qarorlar a’zolarning istalgan tukkiztasi yoklab ovoz bergan takdirda qabul qilinadi. Kolgan barcha masalalar bo‘yicha qarorlar Kengashning barcha doimiy a’zolari ovozlarini kushib hisoblaganda tukkizta a’zo yoklab ovoz bergan takdirda qabul qilinadi. Boshqacha qilib aytganda, doimiy a’zolardan bittasi yoki bir nechtasi biror-bir

qarorga nisbatan qarshi ovoz bersa, bu qaror qabul kllinmaydi. Bunday holat veto qo‘yilishi deb ataladi. BMT Ustaviga ko‘ra Xavfsizlik Kengashi urushning oldini olish, davlatlarning tinch hamkorlik qilishlariga shart-sharoitlar yaratishda katta vakolatlarga ega. Xavfsizlik Kengashi tomonidan BMT Ustaviga muvofiq qabul qilingan ba’zi qarorlar meyor o‘rnatuvchi mazmunida bo‘lishi mumkin. MT tizimi Xavfsizlik Kengashi tomonidan qabul qilingan qarorlarning boshqa organ tomonidan qayta ko‘rib chiqilishi yoki da’vo qilinishi imkonini bekor qiladi. Bu qarorlar mukammal sanaladi va tekshirilishi mumkin emas. BMT Ustaviga muvofiq Xavfsizlik Kengashi doimiy faoliyat ko‘rsatishi va a’zo davlatlar nomidan tez va samarali ish kurmogi lozim. Shu maqsadda Xavfsizlik Kengashining har bir a’zosi BMT qarorgoxida doim o‘z vakiliga ega bo‘lishi kerak. Iqtisodiy va Ijtimoiy Kengash (EKOSOS) xalqaro iqtisodiy va ijtimoiy hamkorlik masalalariga doir faoliyatni olib boradi. EKOSOS 54 a’zodan iborat bo‘lib, ular Bosh Assambleya tomonidan uch muddatga saylanadilar va har yili vakolatlari tugagan 18 a’zoning o‘rniga yangilari saylab boriladi. EKOSOS BMT Ustavidan kelib chiqqan xolda davlatlar o‘rtasida iqtisodiy ilmiy-texnikaviy hamkorlikni ta’minlash, uni muvofiqlashtirish y^lida samarali ish olib borishi, xalqaro huquqiy hujjatlarning ishlab chiqilishida ishtirok etishi va davlatlar iqtisodiy xavfsizligini kafolatlovchi institutlar va mexanizmlar ishlab chiqishi lozim. Vasiylik bo‘yicha Kengash — bu uning otaligidagi hududlarda xukmronlik qilish huquqiga ega va majburiyatlarni bajarilishini nazorat qiluvchi BMT organidir. Hozirgi kunda uning besh a’zosi (AKSH, Angliya, Rossiya, Fransiya, Xitoy) bor. Kengash har yili Nyu-Yorkda bir sessiya utkazadi. AKSH boshqaruvida bo‘lgan dastlabki ikki hududdan faqat bittasi — Tinch okeani orollari (Mikroneziya) koldi. BMT Kotibiyati Bosh Kotib va tashkilotga lozim mikdordagi xodimdan

iboratdir. Ushbu organ BMTning boshqa organlari tomonidan qabul qilingan qarorlarning xayotga tadbik etilishini ta’minlaydi va BMT asosiy va yordamchi organlariga konferensiyaviy va boshqa xizmatlar ko‘rsatadi. Kotibiyat:  birinchi, Xavfsizlik Kengashi sanksiyalaridan kelib chiquvchi, tinchlikni ta’minlovchi operatsiyalarni olib borish;  ikkinchi, tinchlik mazmunidagi xalqaro konferensiyalarni tashkil etish va uggkazish (Dengiz huquqi bo‘yicha konferensiya);  uchinchi, jahon mikyosidagi iqtisodiy va ijtimoiy muammolar yuzasidan obzorlar tayyorlash;  To‘rtinchi, qurolsizlanish va inson huquqlarining rivojlanishi kabi sohalar bo‘yicha tekshiruvlar ugkazish singari ishlarni bajaradi. BMT Kotibiyatiniig funksiyalari quyidagilardan iborat:  BMT tizimidagi organlarga xizmat ko‘rsatadi;  BMT tizimidagi organlar tomonidan dasturlarning ishlab chikarilishi va ular tomonidan ishlab chiqilgan siyosatning amal ga joriy etilishini ta’minlaydi;  BMT shugullanuvchi turli masalalar bo‘yicha BMT Bosh Kotibiga axborotlar beradi;  Majlislardagi chiqishlarning ogzaki tarjimasini amalga oshiradi;  sessiya majlislari hisobotlarini to‘zadi, chop etadi va tar- katadi;  arxivlarda hujjatlarni saklaydi va BMT a’zolari bo‘lgan barcha davlatlarga Bosh Assambleyaning hujjatlarini tarkatadi;  BMT a’zolari tomonidan to‘zilgan shartnomalarni ruyxatga oladi va urganadi;  Bosh Assambleya talabiga ko‘ra boshqa ishlarni amalga oshiradi. Kotibiyat BMTning Nyu-Yorkdagi qarorgoxida joylashgan. Bosh Kotib Kotibiyatni boshqaradi va bosh mansabdor shaxs hisoblanadi.

Bosh Kotib Bosh Assambleya tomonidan Xavfsizlik Kengashining tavsiyasiga muvofiq, besh yil muddatga tayinlanadi. Bosh Kotib Bosh Assambleyaga tashkilotning faoliyati haqida har yili hisobot beradi va xalqaro tinchlikka taxdid soluvchi masalalar haqida Xavfsizlik Kengashida ma’lumot beradi. Xalqaro Sud — BMTning asosiy sud organidir. U 15 ta mustaqil sudyadan iborat bo‘lib, ular fuqaroliklaridan katyi nazar, o‘z mamlakatlarida oliy sud lavozimlariga tayinlanishlari uchun talab etilgan oliy axlokiy talablarga javob beruvchi va xalqaro huquq sohasida tanilgan yuristlar orasidan saylanadi. Sudyalar Bosh Assambleya va Xavfsizlik Kengashi tomonidan qayta saylanish huquqi bilan tukkiz yilga saylanadilar. Xalqaro Sud 3 yil muddatga rais, raisning urinbosari va kotibni saylaydi. Xalqaro Sud tarkibida ikkita ayni mamlakat fuqarolari bo‘lishlari mumkin emas. Xalqaro Sud Statutiga muvofiq a’zo davlatlar o‘rtasidagi nizolarni ko‘rib chikadi va yechimini beradi a’zo bo‘lmagan davlatlar bo‘yicha Xavfsizlik Kengashi tomonidan har bir xalat bo‘yicha alohida aniqlangan shartlar asosida ish ko‘radi, huquqiy masalalar bo‘yicha konsultatsiyaviy xulosalar beradi (Xalqaro Sud konsultatsiyaviy xulosalarni bevosita so‘rash huquqiga Bosh Assambleya, Xavfsizlik Kengashi va BMTning boshqa organlari ega. Boshqa xalqaro tashkilotlar va organlar bunday xulosani Bosh Assambleyaning ruxsati bilan so‘rashlari mumkin). Xalqaro Sud Gaaga shaxrida joylashgan. BMT Ustavida muhim siyosiy organ bo‘lgan Xavfsizlik Kengashi va Xalqaro Sudning vakolatlari keskin farq qiladi. BMT Ustavining 36-modda 3-bandiga ko‘ra Xavfsizlik Kengashi yuridik nizolarni xal etish uchun umumiy qoidaga muvofiq Xalqaro sud nizomidan kelib chiqqan xolda nizodagi tomonlar Xalqaro sudga murojaat qilishlari kerakligini e’tirof etadi. Xalqaro Sudning qarori nizodagi davlatlar tomonidan bajarilishi shart. Tomonlardan biri bu qarorni bajarmagan takdirda, nizodagi tomonlarning biri murojaat etganidan so‘ng Xavfsizlik Kengashi qaror bajarilishini ta’minlovchi tavsiyalar yoki xatti-harakatlar qo‘llashi mumkin.

Xalqaro Sud sud faoliyatidan tashqari yuridik konsultatsiyaviy faoliyat ham olib boradi. Xalqaro Sud davlatlar o‘rtasidagi nizolarning tinch yo‘llar bilan xal etilishi va jahonda adolat o‘rnatilishiga karatilgan strategiyaning ishlab chiqilishida asosiy organlardan biri bo‘lishi ko‘zda to‘tilgan. BMTning ixtisoslashgan muassasalari BMTning ixtisoslashgan muassasalari maxsus sohalardagi hamkorlikni ta’minlovchi hukumatlararo universal tashkilotlardir. Ular quyidagi xususiyatlarga egadirlar:  birinchidan, bunday tashkilotlarni ta’sis etuvchi shartnomalar hukumatlararo xarakterga ega;  ikkinchidan, ta’sis hujjatlari doirasidagi keng xalqaro javobgarlikka ega bo‘ladilar;  uchinchidan, maxsus: iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy, insonparvarlik va boshqa sohalarda hamkorlikni ta’minlaydilar;  to‘rtinchidan, BMT bilan yakin aloqadadirlar. Hozirgi kunda BMTning 16 ta ixtisoslashgan muassasalari mavjud. Ularni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:  birinchi, ijtimoiy xususiyatli tashkilot (MOT, VOZ);  ikkinchi, madaniy va insonparvarlik tashkilotlari (YUNESKO)  uchinchi, iqtisodiy tashkilot (YUNIDO);  To‘rtinchi, moliyaviy tashkilotlar (MBRR, MVF, MAP, MFK);  beshinchi, kishlokxujaligi sohasidagi tashkilotlar (FAO I-FAD);  oltinchi, aloqa va transport sohasidagi tashkilotlar (IKAO, IMO, VPS, MSE);  yettinchi, metereologiya sohasidagi tashkilot (VMO). O‘zbekiston Respublikasi BMTdan tashqari uning barcha asosiy ixtisoslashgan muassasalari a’zosidir. Jahon Sog‘liqni Saqlash Tashkiloti. 1946 yilda tashkil etilgan bo‘lib, qarorgoxi Jeneva shaxrida. Uning asosiy faoliyat sohadari yukumli kasalliklarga

qarshi ko‘rash, karantin va sanitariya qoidalarini ishlab chiqish va ijtimoiy xarakterdagi masalalardir. Xalqaro Sog‘liqni Saqlash Tashkiloti Sog‘liqni Saqlash tizimlari ishlarini tashkil etishda, samaradorligini oshirishda, kadrlar tayyorlash va kasalliklarga qarshi ko‘rashda kumaklashadi. BMTning ta’lim, fan va madaniyat masalalari bo‘yicha tashkiloti (YUNESKO) 1945 yilda tashkil etilgan, qarorgoxi Parij shaxrida. YUNESKOning asosiy maqsadi davlatlar o‘rtasida ta’lim, fan va madaniyat sohalaridagi hamkorlikning va ommaviy axborot vositalarining ishlatilishi yo‘li bilan xalqaro tinchlik va osoyishtalikni ta’minlashdan iborat. Jahon intellektual mulk tashkiloti 1967 yilda tashkil etilgan, qarorgoxi Jeneva shaxrida, uning asosiy madsadi bugun dunyoda intellektual mulkni ximoya qilish va bu sohadagi xalqaro kelishuvlarni xayotga tadbik etishdan iborat. BMTning sanoat tarakkiyeti tashkiloti (YUNIDO) Bosh Assambleyaning organi sifatida 1966 yil Bosh Assambleyaning 17 noyabrdagi rezolyutsiyasi asosida tashkil etilgan. 1985 yilda YUNIDO BMTning ixtisoslashgan muassasasiga aylantirildi. Uning qarorgoxi Vena shaxrida. YUNIDOning asosiy maqsadi rivojlanayotgan davlatlar sanoatining o‘sishiga va ularning tezroq industrializatsiyalashuviga ko‘maklashishdan iborat. Xalqaro taraqqiyot va qayta tiklash banki, Xalqaro valuta Fondi Bretton- Vudsda bo‘lib utgan konferensiyada BMTning moliyaviy xarakterdagi ixtisoslashgan muassasalari sifatida tashkil etilgan. Ularning qarorgoxlari Vashington shaxrida. Xalqaro taraqqiyot va qayta tiklash banki, Xalqaro valuta Fondi, Xalqaro taraqqiyot assotsiatsiyasi va Xalqaro moliya korporatsiyasi bir-biriga o‘zaro o‘zviy bog‘liq. Faqat Xalqaro valuta Fondi a’zolarigina Xalqaro taraqqiyot va qayta tiklash bankiga a’zo bula oladilar va faqat Xalqaro taraqqiyot va qayta tiklash banki a’zolari kolgan ikki bo‘linmaga a’zo bo‘lishlari mumkin. Ushbu tashkilotlarda ovoz berish tartibi farqli bo‘lib, unda har bir a’zo o‘z badalining ulushiga qarab ovozlar soniga ega bo‘ladi. Xalqaro valuta Fondi moliyaviy tashkilotlar tizimida asosiy urin tutadi. Uning

asosiy maqsadi a’zo davlatlar valuta-moliyaviy siyosatini muvofiqlashtirish, a’zo davlatlar valuta qursini, to‘lov balansini qo‘llab-kuvvatlash, ularga kiska muddatli va o‘rta muddatli qarzlar berish kabilardan iborat. Xalqaro taraqqiyot va qayta tiklash bankining asosiy maqsadi o‘ziga a’zo bo‘lgan davlatlar iqtisodiyotini tiklash va rivojlantirishga yordam berish, chet el xususiy sarmoyadorlarini qo‘llab-kuvvatlash va sanoatni rivojlantirish uchun qarzlar berishdan iborat. BMTning ozik-ovkat tashkiloti va kishlok xujaligi (FAO) 1945 yilda tashkil etilgan. Uning madsadlari ozik-ovkatlar si-fatini yaxshilash, aholi turmush tarzini yaxshilash, kishlok xujaligi hosildorligini oshirish, ozik-ovkat maxsulotlari taqsimoti tizimlarini yaxshilash singarilardan iborat. Kishlok xujaligini rivojlantirish xalqaro Fondi (IFAD) 1976 yilda tashkil etilgan, qarorgoxi Rim shaxrida. Fondning asosiy maqsadi rivojlanayotgan davlatlar kishlok xujaligining rivojlanishiga kumak berish va buning uchun qo‘shimcha mablaglar berishdan iborat. Xalqaro fuqaro aviatsiyasi tashkiloti (IKAO) 1944 yilda tashkil etilgan. Uning qarorgoxi Monreal shaxrida. IKAO xalqaro aeronavigatsiyaning tamoyillari va usullarini rivojlantirish, xalqaro havo yo‘llarida xavfsizlikni ta’minlash, havo transportini rejalashtirish va rivojlantirshpni qo‘llab-kuvvatlash kabi maqsadlarni ko‘zlab tashkil etilgan. Xalqaro dengiz tashkiloti (IMO) 1948 yilda tashkil etilgan, qarorgoxi Londonda. Ushbu tashkilotning madsadi dengizda yuklarni tashish va dengiz savdosi sohalarida xalqaro hamkorlikni rivojlantirish va dengizda xavfsizlikni ta’minlashdan iborat. Jahon pochta ittifoqi 1874 yilda tashkil etilgan, qarorgoxi Bernda. Xalqaro pochta ittifoqining madsadi pochta aloqasini yo‘lga qo‘yish va uni yaxshilashdan iborat. Xalqaro pochta ittifoqiga a’zo barcha davlatlar yagona pochta hududi tashkil etadilar va bu hududda ushbu hududning yagonaligi, tranzitning erkinligi va yagona tarifni o‘rnatish tamoyiliga amal qiladi. Xalqaro elektr aloqasi ittifoqi 1965 yilda tashkil etilgan, qarorgoxi

Jenevada. Xalqaro elektr aloqasi ittifoqining maqsadi elektron aloqaning barcha turlaridan samarali foydalanish va uni mukammallashtira borishga yunaltirilgan xalqaro hamkorlikni amalga oshirish, radio tulkinlarini taqsimlash, rivojlanayotgan davlatlarga texnik yordam ko‘rsatishdan iborat. Jahon metereologiya tashkiloti 1947 yilda tashkil etilgan, qarorgoxi Jenevada. Xalqaro metereologiya tashkilotining asosiy maqsadi metereologiya bo‘yicha xalqaro hamkorlikni tashkil etish, metereologiya xizmatining mukammallashib borishini ta’minlash va uning yutuklaridan aviatsiya, kishlok xujaligi, kemalar katnovida va boshqa sohalarda foydalanishdir. Uning tezkor dasturi asosini bugun dunyo ob-havo xizmati tashkil etadi. 3.Tinchlik va xavfsizlik masalalari bo`yicha mintaqaviy tashkilotlar Universal xalqaro tashkilotlar bilan bir qatorda mintaqaviy (regional) xalqaro tashkilotlar ham mavjud bo‘lib, uning a’zolari ma’lum jug‘rofiy mintaka davlatlari bo‘lishlari mumkin. Bunday tashkilotlar faoliyati xavfsizlik, iktisod, ijtimoiy, madaniy va boshqa sohalardagi mintaqaviy xalqaro hamkorlikka karatilgan bo‘ladi. BMT Ustavida bunday tashkilotlarga ma’lum talablar qo‘yiladi. Jumladan, ularning tashkil etilish maqsadlari va faoliyati BMT Ustavining maqsad va tamoyillariga to‘g‘ri kelishi va bu tashkilotlar BMTning iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy va boshqa muammolarni yechishga karatilgan faoliyatiga kumaklashishi lozim. Juda ko‘p sonli turli mintaqaviy tashkilotlar ichidan umumiy vakolatlilarni ajratib ko‘rsatish mumkin. Kuyida ana shulardan ayrimlari to‘g‘risida tuxtalib ugamiz. Afrika Birligi Tashkiloti — tarkibiga 50 dan ziyod Afrika davlatlari a’zo bo‘lgan eng yirik mintaqaviy xalqaro tashkilotdir. Ushbu tashkilot 1963 yil 25 mayda Addis-Abebadagi Afrika-ning mustaqil davlatlari va hukumat raxbarlari ishtirok etgan va mazkur tashkilotning Hartiyasi va Nizomi imzolangan Konferensiyada tashkil etilgan. Hartiyaning 2-moddasiga binoan Afrika Birligi Tashkilotining maqsadlari

quyidagilardan iborat:  birinchi, Afrika davlatlarining birligi va dustligini mustahkamlash;  ikkinchi, ular o‘rtasida siyosiy, diplomatik, iqtisodiy, transport va aloqa, ta’lim, madaniyat, ximoya va xavfsizlik va boshqa sohalardagi hamkorlikni muvofiqlashtirish va kuchaytirish;  uchinchi, ularning suverenitetini, hududiy yaxlitligi va mustaqilligini ximoya qilish;  To‘rtinchi, Afrika kityasida mustamlakachilikning barcha turlarini tugatish va xalqaro hamkorlikni qo‘llab-kuvvatlash. Arab davlatlari Ligasi 1945 yilda tashkil etilgan bo‘lib, uning maqsadlari quyidagilardan iborat:  birinchi, a’zo-davlatlar o‘rtasidagi hamkorlikni yanada chukurlashtirish;  ikkinchi, a’zo-davlatlarning siyosiy faoliyatini muvofiqlashtirish va iqtisodiy, moliyaviy, savdo, madaniy, ijtimoiy va boshqa sohalarda hamkorlikni yo‘lga qo‘yish;  uchinchi, a’zo-davlatlarning mustaqilligi va suverenitetini ta’minlash. Amerika Davlatlari Tashkilotiga Lotin Amerikasi va Karib dengizining 30 dan ziyod davlatlari va AKSH kiradi (Kanada bu tashkilotga kirmaydi, 1962 yilda esa AKSH tazyiki ostida Kuba Undan chikarilgan). Janubiy-Sharkiy Osiyo davlatlari Assotsiatsiyasi (ASEAN) 1967 yilda tashkil etilgan bo‘lib, keyinchalik o‘nta Bruney va Vetnam a’zo bo‘lgan. Assotsiatsiyaning shartnomaviy tarzda tashkil eti-lishi 1976 yilda Janubiy-Sharkiy Osiyo davlatlarining Dustlik shartnomasini va ASEAN Deklaratsiyasini imzolaganlaridan keyingina yuz berdi. Ushbu hujjatlardan kelib chiqqan xolda Assotsiatsiyaning maqsadlari iqtisodiy, ijtimoiy va boshqa sohalarda hamkorlikni tashkil etish, Janubiy-Sharkiy Osiyoda tinchlik va barqarorlikni o‘rnatishdan iborat. Yevropa Kengashi Yevropa davlatlarini birlashtiruvchi mintaqaviy xalqaro tashkilotdir. Hozirgi kunda 40 davlat Yevropa Kengashining a’zolari hisoblanadi. Sharkiy Yevropaning Bolgariya, Vengriya, Chexiya, Slovakiya, Sloveniya,

Latviya, Litva va Estoniya kabi davlatlari shular jumlasidandir. Rossiya Yevropa Kengashiga 1996 yilda qabul qilindi. Yevropa Kengashining maqsadlariga inson huquqlarini ximoya qilish, demokratiyani chukurlashtirish, asosiy huquqiy ta’lim, axborot, atrof-muxitni ximoya qilish, Sog‘liqni Saqlash kabi masalalarda hamkorlik qilish va Yevropaning barcha davlatlarini yakinlashtirish kabilar kiradi. Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkiloti Hozirgi kunda Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkiloti xalqaro mintaqaviy tashkilotdir. Uning ta’sis etuvchi hujjatlari 1975 yilda Xelsinkida imzolangan Yakunlovchi hujjat, 1990 yilda Parijda qabul qilingan Yangi Yevropa uchun Hartiya va o‘nta qo‘shimcha hujjat, 1992 yilda Xelsinkida qabul qilingan «O‘zgarishlar vaqti chakirigi» Deklaratsiyasi va Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkilotining asosiy faoliyat yunalishlari va to‘zilishini belgilovchi paket hisoblanadi. Shunga muvofiq Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkilotining asosiy faoliyat sohalari: xavfsizlik, qurolsizlanish, kelishmovchiliklarni bartaraf etish, iktisodiyot, madaniyat, ekologiya, inson huquqlari, erkinliklari va boshqa masalalarda hamkorlik qilishdan iborat. Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkiloti — tarkibiga jug‘rofiy jihatdan Vankuverdan Vladivostokkacha bo‘lgan hudud-da joylashgan 55 mamlakat a’zo bo‘lgan xavfsizlik masalalari bilan shugullanuvchi umum Yevropa tashkilotidir. Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkiloti tinchlik va xavfsizlik masalalariga har tomonlama yondashadi. Uning organlari va institutlari hamkorlik asosida tinchlikni mustahkamlash, qurollanish ustidan nazorat olib borish, priventiv diplomatiya, ishonch va tinchlikni mustahkamlash, inson huquqlari, saylovlarda ko‘zatuvchilikni amalga oshirish, iqtisodiy va eko-logik xavfsizlik kabi keng masalalar doirasida faoliyat ko‘rsatadi. Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkiloti, shuningdek, oddiy qurollarni nazorat qilish va ishonchni mustahkamlash borasida tadbirlar qo‘llashga asos yaratadi. Bu sohada eng muvofiq-lashtiruvchi kelishuv 1994 yildagi Vena hujjatidir. U davlatlar oldiga o‘z harbiy faoliyatlarining oshkoraligi va oldindan

ko‘ra-biladigan bo‘lishi majburiyatini kuyadi. Mazkur Tashkilot doirasida demokratik jamiyatda qurolli kuchlarning o‘rnini belgilovchi tamoyillar keltirilgan Faoliyat kodeksi qabul qilingan. Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkilotida bundan tashqari tortishuvlarni xal etishning bir kancha mexanizmlari ham ishlab chiqilgan. Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkiloti Parlament Assambleyasining har yili ugkaziladigan sessiyalarida tashkilot faoliyatiga tegishli masalalar muxokama etiladi, mintakada xavfsizlik va hamkorlikni kuchaytirish borasida deklaratsiya, tavsiya va takliflar tayyorlanadi. Parlament Assambleyasi kotibiyati Kopengagenda joylashgan. Tashkilot tomonidan Jenevada Arbitraj va yarashish sudi ta’sis etilgan. Arbitraj va yarashish konvensiyasini imzolagan davlatlar Arbitraj tribunali yoki Yarash komissiyasi doirasidagi nizolarni sudda ko‘rib chiqishi uchun takdim etishlari mumkin. Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkiloti, shuningdek, Yevropa Ittifoqi tashabbusi bilan qabul qilingan Barqarorlik paktining saklovchisi hamdir. Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Kengashi 1990 yilga qadar meyor va burchlar ishlab chiquvchi va ularning bajarilishini mo‘ntazam tekshirib boruvchi konferensiya va kengashlar sifatida faoliyat olib bordi. 1990 yil oliy darajadagi Parij uchrashuvi uning faoliyatini tubdan o‘zgartirdi. Yangi Yevropa uchun Parij hartiyasida Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Kengashi oldiga Yevropadagi tarixiy jarayonlarni boshqarishga o‘z xissasini qo‘shish va sovuk urush tugaganidan keyingi davrda yuzaga kelgan yangi talablarga javob berish vazifalari qo‘yildi. Ularni bajarish maqsadida bir nechta institut va muassasalar tashkil etildi, uchrashuvlarni o‘tkazish doimiy asosga qo‘yildi Kengash faoliyatining keyingi rivojlanshpi 1990-1999 yillar mobaynida utkazilgan bir qator doimiy uchrashuvlar shakliga kirib bordi. Ularda yangi mexanizmlar ishlab chikildi, tarkibiy bo‘linmalar tashkil etiddi va sovuk urush tugaganidan keyingi Davr Yevropasining muammolarini yechish tamoyillari ishlab chikildi.

Bugungi kunda Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkiloti hamkorlik asosida Yevropada xavfsizlikni ta’minlash jarayonida yetakchi urin tutadi. Mazkur Tashkilot o‘zining bu boradagi urinishlarini kuchaytira borar ekan, boshqa bir kancha xalqaro, mintaqaviy va nodavlat tashkilotlar bilan yakindan hamkorlik qiladi. Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi Ushbu mintaqaviy tashkilot sobik SSSR ayrim respublikalari tomonidan to‘zilgan edi. Uni ta’sis etuvchi hujjatlar 1991 yil 8 dekabrda Minskda Belorusiya, Rossiya va Ukraina tomonidan imzolangan Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligini to‘zish to‘g‘risidagi bitim, 1991 yil 21 dekabrda (Boltik Buyi respublikalari va Gro‘ziyadan tashqari) 11 sobik Itgifok respublikalari tomonidan Olma Otada imzolangan Bitimga Protokol va 1991 yil 21 dekabrda imzolangan Olma Ota Deklaratsiyalari hisoblanadi. 1993 yil 22 yanvarda Minskda bo‘lib uggan Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi davlat boshliklari kengashida (Armaniston, Belorussiya, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Rossiya, Tojikiston va O‘zbekiston nomidan) Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi Ustavi qabul qilindi. Hamdustlikning maqsadlari quyidagilardan iborat:  birinchi, siyosiy, iqtisodiy, ekologik, insonparvarlik, madaniy va boshqa sohalarda hamkorlikni amalga oshirish;  ikkinchi, umumiy iqtisodiy makonni yaratish;  uchinchi, umuminsoniy tamoyillar va Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkilotining meyorlaridan kelib chiquvchi insonning asosiy huquq va erkinliklarini ta’minlash;  To‘rtinchi, a’zo davlatlarning xalqaro tinchlikni va xavfsizlikni ta’minlash va qurolsizlanishga yunaltirilgan hamkorliklarni amalga oshirish;  beshinchi, a’zo davlatlar fuqarolarining Hamdustlik hududida erkin yurishlari va mulokotlarini ta’minlash;  oltinchi, huquqiy munosabatlarning boshqa sohalarida o‘zaro yordam va hamkorlikni yo‘lga qo‘yish;  yettinchi, nizo va tortishuvlarni tinch yo‘llar bilan xal etish.

MDX o‘z faoliyatini xalqaro huquqning umum tan olingan tamoyillari asosida tashkil etadi. Shuningdek: davlatlararo munosabatlarda xalqaro huquqning ustuvorligi, o‘zaro bir-birlari va umuman Hamdustlik manfaatlaridan kelib chiqish, birgalikda harakat qilish va bir-birini qo‘llab-kuvvatlash, har bir a’zo davlat xalqi ma’naviyatining butunligini Saqlash, madaniy kad-riyatlarni Saqlash va madaniy almashinish sohalarida hamkorlik qilish kabi qo‘shimcha tamoyillar ham ishlab chiqilgan. Hamdustlik davlat bo‘lmaganligi uchun milliy vakolatlarga ega emas. Bu xalqaro huquqning teng subektlari tomonidan milliy suverenitet asosida tashkil etilgan davlatlar birlash-masidir. Ustavda Hamdustlik manfaatlarining mavjudligi tan olinadi va 1991 yil 8 dekabrda imzolangan bitim asosida davlatlarning hamkorlik sohalari belgilanadi. Ular jumlasiga:  insonning asosiy huquq, va erkinliklarini ta’minlash;  tashqi siyosatni muvofiqlashtirish; umum Yevropa va Yevroosiyo bozorlarining umumiy iqtisodiy hududini yaratish va rivojlantirish yo‘lida hamkorlik qilish;  bojxona siyosati;  transport va aloqa tizimlarini rivojlantirish yo‘lida hamkorlik qilish;  Sog‘liqni Saqlash va atrof-muxitni muxofaza qilish; ijtimoiy va migratsiyaviy siyosat masalalari; uyushgan jinoyatchilikka qarshi ko‘rash;  tashqi chegaralarni qo‘riqlash va mudofaa masalalari kabilar kiradi. Hamdustlikdagi davlatlarning o‘zaro manfaatlari, umumiy maqsadlari, birga faoliyat olib borish sohalarining mavjudligi uni vakolatlari va huquqiy subektligi shartnomaviy asosga ega xalqaro hukumatlararo tashkilot deb atashga imkon beradi. Hamdustlik Ustavidan kelib chiqqan xolda ta’sis etuvchi va a’zo davlatlar farqlanadi. Birinchi guruhga 1991 yil 8 dekabrda imzolangan Hamdustlikni tashkil etish to‘g‘risidagi bitim va unga qo‘shimcha 1991 yil 21 dekabrda imzolangan Protokolni Hamdustlik Ustavining qabul qilinishi vaqtiga qadar qabul qilgan va

ratifikatsiya qilgan davlatlar, aniqrogi, Armaniston, Belorussiya, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Rossiya, O‘zbekiston va Ukraina kiradi. Hamdustlikka qabul qilinish a’zo davlatlarning roziligi bilan uning maqsad va tamoyillarini qabul qiluvchi, Ustavda ko‘rsatilgan majburiyatlarni o‘nta kishilish yo‘li bilan qabul kdluvchi har bir davlat uchun ochiq hisoblanadi. Shuningdek, ba’zi davlatlarning Hamdustlikning ayrim faoliyat sohalarida ko‘shiluvchi a’zo sifatida ish olib borishlari imkoni ham ko‘zda to‘tilgan. Hamdustlikning oliy organi davlatlar boshliklarining Kengashi bo‘lib, u a’zo davlatlar umum manfaatlari doirasida davlatlar faoliyatini muxokama etish va qaror qabul qilish vakolatiga ega. Kengash yilda to‘rt marta yig‘iladi va a’zo davlatlardan birining tashabbusi bilan navbatdan tashqari yigilishlar ham o‘tkazishi mumkin. Ikkala kengashning ham qarorlari o‘zaro rozilik (konsensus) asosda qabul qilinadi. Biror-bir davlatning ma’lum sohaga qizikish bildirmasligi qaror qabul qilinishiga to‘sqinlik qilmasligi kerak. Tashqi aloqalarni muvofiqlashtiruvchi organ — tashqi ishlar vazirlari kengashi; jamoa xavfsizlik va harbiy-siyosiy hamkorlik sohasida mudofaa vazirlari kengashi; birlashgan qurolli kuchlar oliy qo‘mondonligi, chegara qo‘shinlari qo‘mondonlari kengashi to‘zilgan. Shuningdek, tarmoqlar bo‘yicha hamkorlikni muvofiqlashtirish nazarda tutilib, temir yo‘l transporti kengashi, davlatlararo fazo kengashi, davlatlararo ekologik kengash ham mavjud. Hamdustlik doirasida iqtisodiy majburiyatlarning bajarilish jarayonida kelib chiquvchi nizolar va shartnoma va boshqa iqtisodiy hujjatlarni taxlil qilishdan kelib chiqadigan farqlarni yechib beruvchi iqtisodiy sud, Hamdustlik a’zolari olgan majburiyatlardan kelib chiquvchi inson huquqlari ta’minlanishini nazorat qiluvchi Inson huquqlari komissiyasi mavjud. Hamdustlik doirasida doimiy faoliyat ko‘rsatuvchi ijroiya organi 1993 yil aprelda Minskda uggan davlat boshliklari kengashida joriy etilgan koordinatsion- konsultativ Qo‘mita hisoblanadi. U davlat boshliklari kengashi tayinlaydigan Qo‘mita koordinatori va har bir a’zo davlatning ikkitadan doimiy muxtor vakilidan

iborat. Qo‘mita Hamdustlikning barcha faoliyat sohalari bo‘yicha takliflar ishlab chikadi va kiritadi, iqtisodiy hamkorlikning aniq sohalari bo‘yicha shartnomalarning bajarilishiga imkoniyat yaratadi, Hamdustlikning barcha organlarining ishlashiga imkon yaratadi. Uning koshida Kotibiyat tashkil etilgan. Qumita va Kotibiyat Minskda joylashgan. Hamdustlik xalqaro tashkilot sifatida o‘ziga hosliklarga ega. Uni ta’sis etuvchi hujjatlar va Ustavi Hamdustlikka a’zo davlatlarning tashkilot faoliyatida qisman ishtirok etishlariga imkon beradi. Jumladan, Minskda 1991 yil 8 dekabrda imzolangan bitimning 10-moddasi ishtirokchilarga bitimni tulaligicha emas, balki uning ayrim qismlarini to‘xtatib qo‘yish imkonini beradi. Afrika birligi tashkiloti (ABT)-tarkibiga 50dan zyod Afrika davlatlari a'zo bulgan eng yirik mintakaviy xalqaro tashkilotlardir. Ushbu tashkilot 1963 yil 25 mayda Addus-Abebadagi Afrikaning mustakil davlatlari va xukumat raxbarlari ishtirok etgan va mazkur tashkilotning Xartiyasi va Nizomi imzolangan Konferentsiyada tashqil etilgan. Xartiyaning 2-moddasiga binoan Afrika Birligi Tashkilotining maksadlari kuyidagilardan iborat. Afrika davlatlarining birligi va dustligini mustaxkamlash. Ular o`rtasida siyosiy diplomatik, iktisodiy, transport va aloqa, ta'lim, madaniy, himoya va xavfsizlik va boshka soxalardagi xamkorlikni muvofiqlashtirish va kuchaytirish. Ularning suverenitetini, xududiy yaxlitligi va mustakilligini himoya kilish. Afrika kit'asida mustamlakachilikning barcha turlarini tugatish va xalqaro xamkorlikni kullab kuvvatlash. Arab davlatlari Ligasi. 1945 yilda tashqil etilgan bulib, uning maksadlari kuyidagilardan iborat. a'zo – davlatlar o`rtasida xamkorlikni yanada chukurlashtirish; a'zo – davlatlarning siyosiy faoliyatini muvofiqlashtirish va iktisodiy, moliyaviy, savdo, madaniy, ijtimoiy va boshka soxalarda xamkorlikni yulga kuyish;

a'zo – davlatlarning mustakilligi va suverenitetini ta'minlash. Amerika Davlatlari Tashkilotiga- Lotin Amerikasi va Karib dengizining 30 dan ortik davlatlari va AKSh kiradi (Kanada bu tshkilotga kirmaydi, 1962 yilda esa AKSh tazyiki ostida Kuba undan chikarilgan). Maksadi: 1. Garbiy yarim sharda tinchlik va xavfsizlikni ta'minlash; a'zo-davlatlar o`rtasidagi nizolarni xal etish; agressiyaga qarshi birgalikda ish olib borish; siyosiy, iktisodiy, ijtimoiy, Fan, texnika va madaniy soxalarda xamkorlikni rivojlantirish. Janubiy-Sharkiy Osiyo davlatlari Assotsiyasi (ASEAN) 1987 yilda tashqil etilgan bulib, keyinchalik unga Bruniy va V'yetnam a'zo bulgan. Assotsiyaning shartnomaviy tarzda tashqil etilishi 1976 yilda Janubiy-Sharkiy Osiyo davlatlarining Dustlik shartnomasini va ASEAN Dekloratsiyasini imzolaganlaridan keyingina yuz berdi. Maksadi: iktisodiy, ijtimoiy va boshka soxalarda xamkorlikni tashqil etish, janubiy-sharkiy Osiyoda tinchlik va barkarorlikni urnatishdan iborat.

Adabiyotlar : 1.Saidov A.X. Xalqaro huquq.T. “Adolat”, 2001y. 2. Saidov A.X. Xalqaro huquq sxemalarda .T. “Adolat”, 2001y. 3.Mamatqulov A. Xalqaro huquq.T. “Adolat”, 1998y. 4.To`zmuhammedov K.A.Hakimov K.YE. Xalqaro huquq asoslari.T. “Adolat”, 1998y. 5.I.I.Lukashuk. A.X.Saidov. Hozirg`I zamon xalqaro huquqi nazariyasi asoslari. “Adolat”T.2006 y.

Похожие

Xalqaro tashkilotlar. Ularning maqsad va vazifalari

Din va xalqaro huquq

Xalqaro huquqda xudud va aholi

Xalqaro nizolarni Xalqaro huquqiy vositada hal etish. Xalqaro jinoyat huquqi

Xalqaro va ichki davlat huquqi nisbati