Uyushgan jinoyatchilikning kriminologik tavsifi va ularning oldini olishdagi profilaktik chora tadbirlar - Юриспруденция - Рефераты

Uyushgan jinoyatchilikning kriminologik tavsifi va ularning oldini olishdagi profilaktik chora tadbirlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

106.5 KB

Uyushgan jinoyatchilikning kriminologik tavsifi va ularning oldini olishdagi profilaktik chora tadbirlar Reja: 1. «Uyushgan jinoyatchilik» tushunchasi va unga qarshi kurashni tashkil etishning huquqiy asoslari 2. Umumiy jinoyatchilikning yuzaga kelishida uyushgan jinoyatchilikning ta’siri va umumiy holati

«Uyushgan jinoyatchilik» tushunchasi va unga qarshi kurashni tashkil etishning huquqiy asoslari Uyushgan jinoyatchilikning kriminologiya fanida ilmiy-nazariy jihatdan o‘rganilishiga bo‘lgan qiziqish asosan o‘tgan XX asrning 70-80-yillariga to‘g‘ri keladi. Chunki aynan shu davrlarda uyushgan jinoyatchilikning alomatlarini jinoyat qonunchiligi nuqtai nazaridan dastlabki ilmiy va huquqiy baholashlar yuzaga kelganini ko‘rish mumkin. Uyushgan jinoyatchilikning nafaqat mamlakatimizda, balki jahon miqyosi- da ijtimoiy-huquqiy, qolaversa, siyosiy nuqtai nazardan ko‘rib chiqilishi va baho berilishi uning turli ijtimoiy-tabiiy fanlarning tadqiqot obyektiga kirib borayotganligining o‘ziyoq bu muammoning naqadar dolzarbligini ko‘rsatadi. Uyushgan jinoyatchilikning oldini olish va unga yo‘l qo‘ymaslikning yana bir jihati ularning amaliy jihatdan oldini olish chora-tadbirlarini samarali qo‘llashdan ham iboratdir. Bu borada, barcha davlatlarda bo‘lganidek, mamlakatimiz huquq-tartibot va huquqni muhofaza qilish organlarining amaliy faoliyat ko‘rsatishlari katta ahamiyatga ega. Ammo amaliy faoliyat ko‘rsatilishi uchun, birinchi nav- batda, uyushgan jinoyatchilikning o‘ziga xos jihatlarini ilmiy bilish zarur. Zotan, «amaliyotning ko‘zi - nazariya» degan falsafiy qarash bu o‘rinda tadqiqotlarning ilk qadam ekanligini e’tiborga olishni taqozo etadi. Shu jumladan, uyushgan jinoyatchilikning oldini olishdagi amaliy faoliyat krimi nologiya fanining yetuk ilmiy tavsiyalariga tayanmog‘i lozim. Uyushgan jinoyatchilikning jahon miqyosidagi uyushganlik xususiya- tidan kelib chiqqan holda, yana bir bor ta’kidlash joizki, ushbu ijtimoiy illat insoniyat taraqqiyotiga katta xavf tug‘dirishini hayot tajribasi yaqqol ko‘rsatmoqda. Ya’ni, uyushgan jinoyatchilik ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, qo laversa, madaniy munosabatlar yo‘nalishlarining har birida, shu bilan birga, ushbu yo‘nalishlarda sodir etiladigan jinoyatlarning bir-biri bilan o‘zaro aloqadorligini ham ko‘rsatadi. Shu bois, mamlakatimizda aynan uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurash borasida zarur chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda va shu maqsadda davlat

boshqaruv organlari tizimida maxsus organlar hamda xizmat sohalari tuzish- ga alohida e’tibor qaratilgan. Jumladan, ichki ishlar vazirligi va prokuratura organlari tizimida uyushgan jinoyatchilik hamda korrupsiyaga qarshi ku rashda faoliyat ko‘rsatuvchi bo‘lim va bo‘linmalar tashkil etilgan. Bu organlarga nafaqat jamoat tartibini ta’minlashda, balki jamiyat xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha Milliy xavfsizlik xizmati va Adliya vazirligi bilan hamkorlik qilish borasida ham zarur vakolatlar berilgan. Eng muhimi, uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurashda jahon ham- jamiyati bilan hamkorlik qilish va, aytib o‘tilganidek, uyushgan jinoyat chilikning oldini olish va unga yo‘l qo‘ymaslikni ta’minlash davlat siyosatida alohida o‘rin tutadi. Shundan kelib chiqqan holda aytish joizki, uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurashni tashkil etish va ayniqsa ularning oldini olish, bartaraf etish hamda yo‘l qo‘ymaslik uchun ushbu illatni bilishda krimi nologiya fanida ishlab chiqilgan zarur ilmiy tavsiyalarni bilish maqsadga muvofiqdir. Uyushgan jinoyatchilikning yuzaga kelishi va sodir etilishidagi o‘ziga xos muammolar yuzasidan turli soha olimlari hamda mutaxassislarining fikrlari har xil bo‘lsa-da, maqsadi yagona, ya’ni ushbu ijtimoiy unsurga atroflicha va aniq ta’rif berishdan iboratdir. Shu bois, qariyb ellik yildan beri kriminologiya, sotsiologiya fanlarining mutaxassislari, qonun ijodkorlari, sudyalar, huquqni muhofaza qiluvchi, huquq-tartibotni amalga oshiruvchi organlarning xodimlari uyushgan jinoyatchilik muammolariga alohida e’tibor qaratmoqda. Zotan, uyushgan jinoyatchilik jamiyat hayotining turli yo‘nalishlarida yuzaga kelayotganligini ko‘rish mumkin. Ayniqsa, bozor iqtisodiyotiga o‘tish munosabati bilan yuzaga kelgan ijtimoiy ishlab chiqarish sohasida, davlatlar o‘rtasida yangidan shakllanayotgan iqtisodiy va siyosiy aloqalar hamda ushbu sanab o‘tilganlar bilan bog‘liq jinoiy faoliyatlarning yuzaga kelayotganligi jamoatchilik e’tiborini o‘ziga tortmoqda. Bu esa uyushgan jinoyatchilik va uning o‘ziga xos jihatlarini olimlarning ilmiy-nazariy jihatdan ko‘rib chiqishini talab etadi. To‘g‘ri, uyushgan jinoyatchilik va umuman guruh bo‘lib jinoyat sodir etish fan uchun yangilik emas. Ushbu ijtimoiy illat yuzasidan tadqiqotlar olib borilgan

va borilmoqda. Aynan shu tadqiqotlar asosida o‘tgan asrning 80- yillarida olimlar qilgan ilmiy bashoratlar o‘z isbotini topmoqda. Ya’ni, uyushgan jinoiy guruhlarning tijorat va biznes sohasida qaror topishi oqibatida aholining ko‘pchilik qismi o‘zi anglamagan holda uyushgan jinoiy guruhlar xizmatidan foydalanishlarini jahon miqyosida ham ko‘rish mumkin. Shuningdek, olimlarning fikriga ko‘ra, uyushgan jinoiy guruhlar faoliyati va ularning o‘ziga xos shakllanishlarini kriminologiya nuqtai nazaridan o‘rganish bu turkum jinoyatlarning oldini olish va ularga yo‘l qo‘ymaslikda katta ahamiyatga egadir. Ta’kidlash joizki, hozirgi kunda Fransiya, Germaniya, Buyuk Britaniya, Bolgariya, Vengriya, Polsha kabi bir qator davlatlarning qonunchiligida aynan uyushgan guruhlar xususida alohida normalar qayd etilmagan bo‘lsa- da, aynan, turli jinoiy banda, terroristik tashkilot yoki assotsiatsiyalarda va giyohvandlik vositalarini g‘ayriqonuniy ravishda o‘tkazish bo‘yicha tashkil etilgan biznes guruhlari tarkibida ishtirok etish, ya’ni ishtirokchilik qilishga nisbatan qat’iy normalar belgilangan. Bu kabi normalar sifatida 1983-yilda qabul qilingan Fransiya Jinoyat kodeksidagi 265-268, 385, 400-moddalarni, sog‘liqni saqlash, terrorizm va davlat xavfsizligi hamda jinoiy faoliyatlarga qarshi kurash to‘g‘risidagi qonunlar; 1986- yil 19-dekabrda qabul qilingan terrorizmga qarshi kurash to‘g‘risidagi qonun asosida amalda bo‘lgan Germaniya Federativ Respub likasi Jinoyat kodeksining 129-§, 130-§a 2, 305-§a 3 (Jinoyat kodeksining avval amalda bo‘lgan 129-§a va uning dispozitsiyasiga kiritilgan o‘zgarishlar bilan bir qatorda), shuningdek 1989- yil 9-iyundagi Jinoyat va Jinoyat- protsessual kodekslariga o‘zgartirishlar kiritish to‘g‘risidagi qonunlarni ko‘rsatish mumkin. Germaniyaning Jinoyat kodeksiga ko‘ra, aybni og‘irlashtiradigan holat larda odam o‘ldirish, oddiy holatlarda odam o‘ldirish yoki genotsid jinoyat lari; shaxsiy daxlsizlikka qarshi jinoyatlar (tamagirlik maqsadida odamlarni o‘g‘irlash, garovga olish kabilar); ishlab chiqarish bilan bog‘liq muhim vosi talarni ishdan chiqarish: yoqib yuborish, og‘ir oqibatlarga olib kelgan yong‘inni yuzaga keltirish, yadro

yoki oddiy portlash vositalarining port- lashini amalga oshirish, suv toshqinini yuzaga keltirish va shu orqali odamlar hayotiga xavf solish, odamlar hayoti va mulkini xavfga qo‘ygan holda turli (quruqlikdagi, suvdagi, havodagi) transport vositalarining halokatini yuzaga keltirish; fizik qonuniyatlar asosida ishlovchi (shu jumladan, ion qonu- niyatlari asosida ishlovchi) qurilmalarni noo‘rin qo‘llash; aholi uchun muhim bo‘lgan xizmat ko‘rsatish shaxobchalari, pochta, telegraf, temir yo‘l transporti xizmati ish faoliyatlarini ishdan chiqarish va xalal berish; umumiy ahamiyatga ega bo‘lgan suv havzalarini zaharlash kabilar sodir etilganligi uchun shaxsni javobgarlikka tortish ko‘zda tutilgan. Shu bilan birga, jinoiy faoliyatni sodir etishga chorlash kabi qilmishlar ham jinoyat qonunchiligi bo‘yicha jazolanadi va bunda 3 yilgacha ozodlikdan mahrum qilinadi yoki jarima undiriladi. Ishlab chiqarish vositalarining ishdan chiqishiga javobgar tariqasida aynan aybdor shaxs javobgarlikka tortilishi lozim. Politsiyaga yoki bundesvergga taalluqli transport vositalarining qisman yoki butunlay ishdan chiqishiga aybdor shaxslar ham javobgarlikka tortiladilar. Bu kabi qilmish- larni sodir etgan shaxslarga nisbatan 5 yilgacha muddatga belgilangan ozodlikdan mahrum qilish jazosi qo‘llaniladi. Amerika Qo‘shma Shtatlarida uyushgan jinoyatchilik oddiy («ko‘cha» va «umumjinoiy») jinoyatlardan farqli ravishda, faqatgina talonchilik maqsadida emas, balki bir qator «xizmat ko‘rsatish va tovar yetkazib berish»dek jinoiy faoliyatlarni amalga oshirishga xizmat qiladi. 1965-1967-yillar davomida Nyu-York shtatida mahalliy hokimiyatlar tashabbusi asosida «Uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurash muammolari yuzasidan Oyster-Beysk konferensiyasi» nomli maxsus konferensiya o‘tka- zilgan va ushbu anjumanda uyushgan jinoyatchilikka quyidagicha ta’rif berish e’tirof etilgan: «Uyushgan jinoyatchilik tavakkalchilik asosida faoliyat ko‘rsatuvchi, o‘z faoliyatini korporasiyaga o‘xshash uyushma tariqasida va lekin cheklangan hamda foyda keltiruvchi a’zolik, shu bilan birga, zarur majburlash quroliga ega bo‘lgan, ya’ni, dahshat solish, qiynash, qotillik va o‘z tomoniga og‘dirish kabilar bilan faoliyat ko‘rsatuvchi muassasadir».

Shu bilan birga, jinoiy guruhlar «o‘ziga xos ravishda belgilangan tartib- qoidalar, turli vazifalar, a’zolar tabaqasi, boshqarish va javobgarlik, ichki nazorat, majburlash kodeksini» joriy etganlar. Albatta, uyushgan jinoyat chilikning bu kabi ta’rifi uning barcha salbiy jihatlarini to‘liq ifodalay olmaydi. Jumladan, bozor iqtisodiyotiga xos bo‘lgan u yoki bu yo‘nalishlardagi ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatishda yuzaga kelayotgan monopoliya orqa- sidan daromad olish hamda bunday jinoiy faoliyatlarni amalga oshirishda huquqni muhofaza qilish organlari yoki jamoat tashkilotlaridagi ayrim nopok xodimlarning yordamiga tayanish kabi holatlarni e’tiborga olish darkor 14 . 1987-yili London shahar politsiya komissarining yordamchisi Jon Dellou xavfsizlik xizmati a’zolari oldida qilgan chiqishi chog‘ida amerikalik hamkasblari fikrlariga tayangan holda, «uyushgan jinoyatchilik» tushunchasini quyidagi holatlarning ifodalanishida qo‘llashni taklif etgan: - vaqt mobaynida chegaralanmagan va g‘ayriqonuniy tarzda daromad olish maqsadida faoliyat ko‘rsatuvchi shaxslar guruhi; - Amerika xalqi va uning hukumati nazoratidan xoli bo‘lgan holdagi uyushma. Bu uyushma minglab shaxslardan iborat bo‘lib, jinoiy tashki- lotlarning o‘ziga xos murakkab tizimda shakllanganligi va vaqti-vaqti bilan faoliyat ko‘rsatmasdan, muqim tarzda va daromad olish maqsadida jamiyatda mavjud bo‘lgan turli sohalar ustidan fitna asosida nazoratini o‘rnatadi; - muntazam ravishda amalga oshiriladigan jinoiy fitna va daromad olish maqsadida hamda korrupsiya asosida hokimiyatga erishish va shu orqali qonun oldida o‘z «himoya quvvatini» oshirishga moslashish; - jamiyatning siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy tizimini o‘zgartirish hamda ushbu tizim beqarorligi va zaifligining yuzaga kelishiga erishish maqsadida jinoiy maqsad uchun birlashgan har qanday guruhlar; - o‘zi yashab turgan mamlakatda pul topish maqsadida zo‘ravonlik, qo‘rqitish, poraxo‘rlik, pul va mablag‘ evaziga odamlarni yollash, ya’ni o‘z tomoniga og‘dirish, tamagirlik, korrupsiya asosida u yoki bu hudud, mam lakat aholisiga tazyiq o‘tkazishni maqsad qilib olgan ma’lum bir ichki tizimga ega bo‘lgan har

qanday rasmiy guruhlar; - mamlakat iqtisodiy tizimiga oid pul mablag‘larini o‘zlashtirish uchun favqulodda murakkab, turli-tuman va ommaviy jinoiy faoliyatlarni amalga oshirish kabilar. Sanab o‘tilgan holatlar bilan bog‘liq tarzda «uyushgan jinoyatchilik» iborasini qo‘llash orqali Jon Dellou tashkil etish, jinoiy tashkilot, boshqa- riladigan tashkilot; rasmiy tizim; jinoiy tashkilotlarning muntazam va uzoq muddatlar faoliyat ko‘rsatishi; umumiy g‘arazli qasd; qo‘yilgan maqsadga erishish uchun qo‘rqitish va zo‘ravonliklarni qo‘llash; turli xalq va elat vakillaridan iborat guruhlar tuzish va turli hududlarda faoliyat ko‘rsatish kabi aniq tushunchalarga ham e’tibor qaratgan. Mamlakatimizda uyushgan jinoyatchilikning shakllanishini boshqa dav- latlardan farqli ravishda, taqiqlangan xizmat sohalarida (spirtli ichimliklar ishlab chiqarish, giyohvandlik vositalarini sotish, qimorxonalar ochish, fohi- shalik, reket kabi) emas, balki asosan iqtisodiyot, moddiy ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish, davlat mulkini xususiylashtirish kabi yo‘nalishlarda ko‘rish mumkin. Chunki ushbu yo‘nalishlarning barchasidagi jinoiy faoliyatlar sobiq Ittifoqning tarqalishida yuzaga kelgan noto‘g‘ri siyosatning oqibatidir. Aynan shu davrlarda jinoiy faoliyatning o‘ziga xos ravishda shakllanganligi bizga yaxshi ma’lum. Aynan shu kabi salbiy holatlarni yuzaga keltirmaslik uchun O‘z- bekistonda davlat mustaqilligining dastlabki davridayoq bu masalaga alohida e’tibor qaratildi va birinchi navbatda zarur huquqiy asoslar yaratildi. Chunki jamiyatning ijtimoiy munosabatlarini muvofiqlashtirish uchun albatta birinchi navbatda huquqiy asos yaratilishi maqsadga muvofiqdir. Shuning uchun ham va uyushgan jinoyatchilik bilan bog‘liq holatlarni yuzaga keltirmaslik maqsadida 1995-yil 1-apreldan amalga kiritilgan O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat va Jinoyat-protsessual kodeksida «jinoyatda ishtirokchilik» tushunchasi aniq ifodalandi. Xususan, Jinoyat kodeksining 29- moddasi 4-bandida ta’kidlanganidek, «ikki yoki undan ortiq shaxsning birgalikda

jinoiy faoliyat olib borishi uchun oldindan bir guruhga birlashishi uyushgan guruh deb topiladi». Shu bilan birga, ushbu moddaning 4-bandida ta’kidlangan jinoiy uyushmalarni tuzishning o‘ziyoq jinoiy javobgarlikka tortishga to‘liq asos bo‘ladi. Jinoyat kodeksining 242-moddasining 1-bandiga ko‘ra, jinoiy uyush- malar yoxud uning bo‘linmalarini tuzish yoki unga rahbarlik qilish, shuning dek ularning mavjud bo‘lishi va ishlab turishini ta’minlashga qaratilgan faoliyat jinoiy faoliyat deb e’tirof etilgan. Ushbu moddaning 2-bandida esa uyushgan qurolli guruh tuzish va unga rahbarlik qilish yoki unda ishtirok etish ham jamoat xavfsizligi va jamoat tartibiga qarshi qaratilgan o‘ta og‘ir jinoyatlar toifasiga kiritilgan. Bayon etilganlar uyushgan jinoyatchilikka berilgan jinoiy-huquqiy tav- sifdir. Ammo ushbu jinoyatchilikning yanada aniq ifodasini berish maqsadga muvofiqdir. Shundan kelib chiqqan holda, dastavval «uyushganlik» tushun- chasini tahlil etish maqsadga muvofiqdir. Ayniqsa, huquqiy lug‘at va atamalarning o‘zbek tilida mazmunan to‘g‘ri ifodalanishi ilmiy tadqiqot ishlari va jinoyatchilikka qarshi kurash amaliyoti uchun g‘oyatda muhim- ligini e’tiborga olish lozim. Bir qator lug‘atlar to‘plamining tahlilidan ma’lum bo‘ldiki, «uyushish», «uyushganlik», «tashkilot», «tashkil etish» so‘zlari o‘ziga xos ravishda bir ma’noni, ya’ni kishilarni ma’lum bir tartib va qoidalar asosida qo‘yilgan maqsadga yetishish uchun o‘zaro hamkorlikda faoliyat ko‘rsatishlarini angla- tadi. Bu albatta umumiy bo‘lib, agar ushbu umumiylikdan aynan shu jinoyat chilik bilan bog‘langanlik holatini ko‘rib chiqadigan bo‘lsak, unda «uyushgan jinoyatchilik» jinoiy maqsadga yetish uchun jinoiy faoliyat ko‘rsatuvchi shaxslar guruhidir. Ya’ni, bu kabi guruh asosan jinoyatchilardan tarkib topgan bo‘ladi. Shuningdek, «uyushgan jinoyatchilik» tushunchasi o‘zbek tilida qo‘l- lanilishi hali ko‘p bo‘lgani yo‘q. Shu bilan birga, ushbu tushuncha keng ma’noda o‘quv va ilmiy adabiyotlarda qo‘llanilayotganligi bilan bir qatorda, tor ma’noda jinoyat qonunchiligida, yuqorida aytib o‘tilganidek, aniq ma’noga ega hamda jinoyatlarni ochish jarayonida muhim bo‘lgan va isbotlanishi lozim bo‘lgan holatni ham bildirishini e’tiborga olish lozimdir.

Shunday ekan, ushbu atama ostida tushuniladigan qilmishni kim va qanday sodir etishini bilish ham alohida ahamiyatga ega. Chunki rus tilida qo‘llanilayotgan «organizovannbiy» yoki «organizatsiya» kabi iboralar ham o‘zining tub va ko‘chma ma’nosiga egaligini ko‘rish mumkin. Birinchi holda «organizovannbiy», ya’ni «tashkil etilgan» ma’noni bildirish bilan bir paytda, bu harakat kim tomonidan amalga oshirilganligini ham ifodalab, biz ko‘rib chiqayotgan holatda shaxsning aniq jinoiy qilmishini bildiradi. Shu bois, o‘zbek tilida qo‘llanilayotgan «uyushgan jinoyatchilik»ni uyush gan guruhlarni tashkil etishni amalga oshirgan shaxs jinoiy qilmishining yakuni sifatida hamda umuman jinoyatchilarning jinoiy maqsadlarni amalga oshirish uchun birlashganlik holatlarini ifodalashda ham qo‘llash o‘rinlidir. Ikkinchidan, rus tilidagi «organizatsiya» tushunchasi ham o‘ziga xos tub ma’noni ifodalaydi: 1) ma’lum bir qat’iy tizim asosida shakllangan u yoki bu narsaning tuzilishi, tarkibini bildiruvchi umumiy tushuncha sifatida; 2) jamiyatda mavjud bo‘lgan aniq maqsad va mohiyatga ega bo‘lgan shaxslar guruhi tushuniladi. Ya’ni, birlashmalar, davlat tashkilotlari, muassasalar kabi. Ko‘rinib turibdiki, ushbu iboralarning tub ma’nosidan kelib chiqqan holda «uyushgan jinoyatchilik»ni faqat shaxslar guruhining o‘zaro birlashishi sifatida ko‘rib chiqish aslo mumkin emas va bu o‘rinda «jinoiy guruh»lar, «jinoiy uyushmalar» va shaxsning ushbu guruhlarni tuzishga qaratilgan jinoiy qilmishlarini o‘z ichiga oluvchi barcha jinoiy faoliyatlarni umumiy ma’noda «uyushgan jinoyatchilik» tushunchasi sifatida o‘rganish kriminolo giyada katta ahamiyatga ega. Ayni paytda u jinoyat huquqida shaxsning jinoiy qilmishini to‘g‘ri kvalifikatsiya qilishga ham imkon yaratadi. Bu borada bir qator olimlarning fikrlari ham mavjud ekanligini e’tiborga olish lozim. Jumladan, rossiyalik A. I. Gurovning fikricha, uyushgan guruh jinoyatchi shaxslarning o‘z jinoiy maqsadlariga erishishlari uchun tashkil etgan oddiy aloqalarini bildiradi. Bu kabi guruhlarda guruh a’zolarining aniq vazifalari avvaldan reja asosida taqsimlangan bo‘ladi. Jinoiy guruhlar sifatida kissavurlik, xonadon o‘g‘riliklari, giyohvandlik vositalarini sotish bilan shug‘ullanuvchi

guruhlarni ko‘rsatish mumkin deb hisoblanadi. Bayon etilganlarga ko‘ra, ta’kidlash joizki, jinoiy guruhlar jinoyat chilarning muqim tarzda birikishi bo‘lib, bunda guruh a’zolari o‘rtasidagi vazifalar aniq taqsimlanadi hamda o‘zaro bo‘ysunish tizimi (iyerarxiya) mavjuddir. Tashkil etilgan guruhni tan olingan boshliq (lider) boshqaradi. Bu kabi guruhlardagi qat’iy boshchilikning quyidagicha joriy etilishini ko‘rish mumkin: boshliq guruhning asosiy faoliyat yo‘nalishini belgilaydi, jinoyat larni sodir etish rejasini ishlab chiqadi va har bir ishtirokchining bajaradigan vazifalarini taqsimlaydi. Ko‘p hollarda jinoiy guruhlarning tajovuz yo‘nalish- lari mulkka qarshi qaratilganligi bilan e’tiborlidir. Shu bois, vazifalar taqsimlanishida, har bir ishtirokchining vazifasi belgilanayotganda «jinoiy razvedka», qo‘lga kiritilgan mulkni sotish, guruh ning texnik ta’minotlari kabilarga alohida e’tibor qaratiladi. Aynan shunga ko‘ra jinoiy guruhlar ishtirokchilarining soni belgilanishi va ularning yaqin aloqalari muvofiqlashtirilishi hamda yashirin faoliyat (konspiratsiya)ning ta’minlanishiga qat’iy amal qilinishi bu kabi guruhlarga xosligini bilish, ular sodir etishi mumkin bo‘lgan jinoyatlarning o‘z vaqtida oldini olishga imkon berishini unutmaslik zarur. Jinoiy guruhlar o‘zlarining ta’sir hududlariga egadirlar va shu kabi hududga ega boshqa jinoiy guruhlar to‘g‘risida ma’lumotlar to‘playdilar. Ko‘p hollarda bunday guruhlar turli qurol-yarog‘larga ega bo‘ladilar va, tabiiyki, yana bir jinoyat tarkibiga (g‘ayriqonuniy ravishda o‘qotar qurollarni saqlash, qurolli guruh tuzish kabilar) kiruvchi jinoyatlarni ham sodir etadilar. «Uyushgan jinoyatchilik» tarkibiga kiruvchi tushuncha turli jinoiy tash- kilotlarni tuzish bo‘lib hisoblanadi. Jinoiy tashkilot yoki, qisqacha aytganda, «mafiya» jahon miqyosida qo‘llanilayotgan tushuncha sifatida ijtimoiy hayotning turli sohalari yoki hududlarni o‘z ta’sir doirasida tutib turuvchi o‘zaro uyushgan jinoyatchilar tashkilotidir. Eng muhimi, bu kabi tashkilotlar asosan terror asosida jinoiy faoliyat olib boradi. Bunday jinoiy tashkilotlar ba’zan korrupsiyaga xos faoliyat- lardan foydalansa-da, aslida «jinoiy biznes»ni amalga oshirishda ko‘proq o‘z kuchi va

vositalariga tayanadi. Jinoiy tashkilotlar o‘z faoliyatlarini amalga oshirishda davlat organlari faoliyatlaridan xoli tarzda ish ko‘radilar. Jinoiy tashkilotlarning quyidagi o‘ziga xos jihatlari ularni jinoiy uyushmalardan farqlashga imkon beradi: - moddiy ta’minot (pul mablag‘i)ning mavjudligi; - ichki boshqaruvni ko‘pchilik bilan birgalikda hal etish, bunda har bir shaxs bir xil mavqega ega bo‘lishi; - «o‘z xulqining yaxshi bo‘lishi» va «jinoyat olami» qonunlariga itoat etish, agarda bunga amal qilinmasa, qo‘llaniladigan jazoning mavjudligi; - o‘zaro bo‘ysunish tizimi (iyerarxiya), guruhlarda va hududlararo aloqalar, muqim boshqaruv markazi borligi, tan qo‘riqchilari, aloqachilar, moddiy- moliyaviy (kassa) fondning xavfsizligini ta’minlovchilar, razved- kachilar, guruh chiqargan «hukm»ni ijro etuvchi kabilarning mavjudligi; - axborotlar bazasi asosida turli manbalarga tayangan holda (shu jumladan, razvedka asosida olinganlari ham) ma’lumotlar to‘plash kabilar. Hozirgi kunda jinoyatchilar tashkilotlarining o‘z ta’sir doiralarini geografik hududlar asosida tashkil etishi kuzatilmoqda (masalan, Yaqin Sharq, Hindixitoy, Markaziy Yevropa kabi). Bunday mafiyalarga huquqni muhofaza qilish organlari xodimlarini o‘z tomonlariga jalb qilish asosida korrupsiya tizimini shakllantirish kabilar ham xosdir. Rossiyalik olimlarning fikrlariga yondashilsa, uyushgan jinoyatchilik boshqariladigan jinoiy uyushma bo‘lib, bunda guruhlar o‘z xavfsizliklarini huquqni muhofaza qilish organlarining xodimlarini o‘z jinoiy faoliyatlariga jalb qilish va jinoiy faoliyatni kasb (biznes) qilib olishi bilan ajralib turadi. Jinoyatning kasb qilib olinishi jahon hamjamiyatiga ham jiddiy xavf tug‘diradi. Demak, uyushgan jinoyatchilikning har qanday tarkibiy tizimi ning shakllanishiga to‘siq qo‘yish jahon miqyosidagi vazifa bo‘lib qolayot- ganligining asosiy mazmuni ham aynan shundadir. Xulosa qilib aytganda, uyushgan jinoyatchilik muntazam ravishda foyda ko‘rish maqsadida uch nafar yoki undan oshiq shaxslardan tashkil topgan va

korrupsiyaga aloqador mansabdor shaxslar, hokimiyat vakillari bilan jinoiy hamkorlik asosida hamda o‘ziga xos kuch ishlatish va qo‘rqitishlar orqali ijtimoiy- iqtisodiy yo‘nalishlarning turli sohalarida o‘z ta’sir doirasini o‘rna- tuvchi jinoiy tuzilma va tashkilotlarning g‘ayriqonuniy uyushmasidir. Uyushgan jinoyatchilikning eng muhim xususiyatlari esa ularning jinoiy uyushmalar asosida tashkil topganligi, o‘ziga xos xufiyona tarzda faoliyat ko‘rsatishi, muqim ravishda mavjud bo‘lishi va tezda bir jinoiy faoliyatdan boshqa bir jinoiy faoliyatga moslasha olishidir. Uyushgan jinoyatchilikning aynan shu xususiyatlarini bilish ularning oldini olishda zarur profilaktik chora-tadbirlarni to‘g‘ri belgilashga imkon yaratadi. Umumiy jinoyatchilikning yuzaga kelishida uyushgan jinoyatchilikning ta’siri va umumiy holati Uyushgan jinoyatchilikni ilmiy bilishda nafaqat jinoyatchilikning o‘zgarayotganligi, balki uning sifat jihatdan yangi bosqichga o‘tayotganligi va bunda zamonaviy jinoyatchilikning tizimi, uning miqyosi va o‘ziga xos ravishda shakllanish bilan kechayotganligini e’tiborga olish lozim. Haqiqatan ham keyingi o‘n yillik davomida jinoyatchilik va ayniqsa uyushgan jinoyat chilik o‘zining iqtisodiyot sohasida «ixtisoslashgan» jinoiy guruh va jinoiy uyushmalarning shakllanishi kabi sifatlari bilan yuzaga kelayotganligi uning jamiyat uchun xavflilik darajasini oshirmoqda. Shuning uchun ham, yuqorida ta’kidlanganidek, hozirgi kunda krimino- logiya nuqtai nazaridan uyushgan jinoyatchilik va uning umumiy jinoyat- chilikdagi tutgan o‘rni xususida aniq tavsiyalar ishlab chiqish maqsadga muvofiq bo‘lib qolmoqda. Binobarin, uyushgan jinoyatchilikni ilmiy tahlil etish orqali uning oldini olishda zarur bo‘lgan chora-tadbirlarni ishlab chiqishga ham imkon yaratiladi. Uyushgan jinoyatchilikni sodir etish mexanizmining tahlilidan ma’lum bo‘ldiki, bu kabi jinoyatlarni sodir etishda jinoyatchilar shaxsiga ashaddiylik va beshafqatlik kabi illatlar xosdir. Qanday bo‘lmasin, huquq-tartibot organlarining kuch hamda vositalariga qarshi turish, «jinoyat olami»ga xos bo‘lgan salbiy

an’analar va odatlarni yoshlar o‘rtasida joriy etish maqsadida turli salbiy tashviqotlarni yo‘lga qo‘yish ham uyushgan jinoyatchilikka xos bo‘lib qolmoqda. Shuningdek, tadqiqotlarning ko‘rsatishicha va umuman olganda, ji - noyatchilikning tabiati o‘ziga xos ravishda to‘g‘ridan-to‘g‘ri qasd olish orqali sodir etilayotganini ko‘rish mumkin. Sodir etilayotgan jinoyatlarning uchdan ikki qismi talonchilik, bosqinchilik, o‘g‘rilik va talon-toroj qilish orqali mulkni o‘zlashtirish kabilardan iborat. Bunday jinoyatlarning MDH miqyosida oshishi bilan birga, ularning sodir etilishida jinoyatchilarning o‘zaro jinoiy aloqalari yuzaga kelayot- ganligi ayniqsa katta xavf tug‘diradi. Voyaga yetmaganlarning jinoyat sodir etishi oshganligi hamda bu kabi jinoyatlarning sifat darajasi yangicha shakllanayotganligi ham kriminogen vaziyatlarning yuzaga kelishiga ta’sir etmoqda. Shu bois, har bir jinoyat turining oldini olishda (shu o‘rinda gap uyush gan jinoyatchilik xususida borayotganligiga e’tibor qaratilishi lozim, voyaga yetmaganlar va yoshlar jinoyatchiligi ham mustaqil tushuncha ekanligini unutmaslik zarur, zotan, bu borada avvalgi boblarda batafsil bayon etilgan), shu jumladan uyushgan jinoyatchilikning yuzaga kelishida yoshlarning jalb etilishiga zarur to‘siq qo‘yilishi lozim. Buning uchun esa, albatta, yoshlarning aynan shunday jinoyatlar domiga tushib qolish sabablarini o‘rganish katta ahamiyatga ega. Chunki yoshlarning jinoyat sodir etishida o‘ta shafqatsizlik holatlarini ko‘rish mumkin. Shu bilan birga, keyingi yillar davomida retsidiv jinoyatchilikning ba’zi turlari oshgan- ligini ham ko‘rish mumkin. Jinoyatchilikning ushbu jihatlarini sanab o‘tishdan maqsad ularning aynan uyushgan jinoyatchilikning sifat jihatidan shakllanishida salbiy omil bo‘lib xizmat qilishidir. Zotan, uyushgan jinoyatchilar o‘z jinoiy faoliyat- larida bunday illatlardan g‘arazli maqsadlarda foydalanadi. Bunday vaziyatlarga yo‘l qo‘ymaslik alohida kriminologik ahamiyatga ega. Chunki ozodlikdan mahrum etilgan va jazoni o‘tab ozodlikka chiqqan ko‘pchilik shaxslarning o‘z vaqtida foydali mehnatga jalb etilmasligi ham ularning jinoyatni

o‘ziga kasb qilib olgan jinoiy guruhlar ta’siriga tushib qolishiga olib keladi. Shu bois, ushbu holatning mavjudligiga alohida e’tibor qaratilishi lozim. O‘z vaqtida jinoyatchilikdagi mavjud barcha salbiy holatlar uyushgan jinoyatchilikning yuzaga kelishiga ichki sabab bo‘lib xizmat qiladi. Umuman olganda, uyushgan jinoyatchilikni o‘zaro bog‘liq tarzda faoliyat ko‘rsatuvchi jinoyatchilar to‘dasi deyish bilan birga, ularning har biri, yuqorida ta’kidlanganidek, aniq vazifalarni bajarishlarini kriminologik tadqiqotlarda e’tiborga olish maqsadga muvofiqdir va uyushgan jinoyat- chilikni hozirgi kunda olimlar, jurnalistlar o‘ylab topgan voqelik sifatida emas, balki aniq va mavjud voqelik sifatida e’tirof etish lozim. Binobarin, o‘zining qat’iy tizimi, intizomi, birdamligi, o‘zaro bo‘ysunish tizimining mavjudligi, «qondoshlik» asosida o‘zaro munosabatlarga sodiqlik kabi salbiy qusurlari mavjudligini inobatga olgan holda bilish, uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurashni tashkil etishda qanchalik muhimligini hayot- ning o‘zi ko‘rsatmoqda. Ayniqsa, bu kabi jinoiy faoliyatlarni amalga oshiruvchilarning o‘z xavfsizliklarini ta’minlashga alohida e’tibor qaratish- larini ham e’tiborga olish lozim. Afsuski, hozirgi kunda jamiyatimizdagi mavjud jinoiy tizimlarning poydevori xufiyona iqtisodiyot bo‘lib hisoblansa, korrupsiya domiga kirib qolgan huquqni muhofaza qiluvchi organlarning ayrim nopok xodimlari uning homiylari bo‘lib hisoblanadi. Bu esa uyushgan jinoyatchilikning eng xavfli tomonidir. Uyushgan jinoyatchilikning asosiy «oziqlanish manbai», ta’kidlan ganidek, xufiyona iqtisodiyot bo‘lib hisoblansa, ikkinchidan, xo‘jalik yuri- tishdagi xo‘jasizlik va shu orqali kelib chiqadigan katta miqdordagi mulkiy o‘zlashtirishlar ham uyushgan jinoyatchilik uchun manba bo‘lib hisoblanadi. Xufiyona iqtisodiyot muammolari bilan shug‘ullanayotgan mutaxassislarning fikricha, uyushgan jinoyatchilikning oldini olishda birinchi navbatda davlat ning huquqni muhofaza qilish organlarining tizimi va faoliyatini takomil- lashtirish zarur. Ma’lumki, hozirgi uyushgan jinoyatchilik o‘z ta’sir doiralarini o‘ziga xos «an’anaviy yo‘nalishlar»ga qaratganliklari bilan ajralib turadi. Jumladan,

iqtisodiyotdan tashqari fohishabozlik, narkobiznes, qimorxonalar kabilarni o‘z ta’sir doirasiga olishni uyushgan jinoyatchilik alohida maqsad qilib olgan. Jahon tajribalaridan ma’lumki, uyushgan jinoyatchilikning davlat moliyaviy muassasalariga ta’sir o‘tkazishi ham kuzatilmoqda. Uyushgan jinoyatchilikning boshliq (lider)lari muntazam ravishda va konspiratsiyaga amal qilgan holda o‘ziga xos uchrashuvlar tashkil etadi hamda bu uchrashuvlar pul mablag‘larini to‘plash, zarur holatlarda huquqiy masalalarni hal qilishga kerak bo‘lgan moliya fondlarini tashkil etish, turli tijorat sohalariga mablag‘ ajratish va shu orqali daromad orttirish masala- larini hal etadi. Hozirgi uyushgan jinoyatchilikni bilish uchun uning miqyosini, faoliyat yo‘nalishini va shaklini o‘rganish katta ahamiyatga ega. Uyushgan jinoyat - chilikning eng quyi darajasi muqim bo‘lgan jinoiy guruhlar hisoblanadi va bu guruhlar o‘z jinoiy faoliyatlarini iqtisodiyot sohalarida jinoyat sodir qilish, talonchilik, bosqinchilik, o‘g‘rilik va firibgarlik kabi yo‘nalishlarda amalga oshiradilar. Bu kabi jinoiy guruhlarda jinoyatlarni sodir etish o‘ziga xos tashkil etilgan guruhlar orqali qasddan sodir etiladi, biroq ularda qat’iy o‘zaro bo‘ysunish (iyerarxiya), tashkilotchilar va ijrochilarning vazifalarida aniq chegaralar belgilanmagan bo‘ladi. Jinoyatchilikka qarshi kurash amaliyotidan ma’lumki, keyingi paytda huquqni muhofaza qiluvchi organlar o‘z faoliyatlarini amalga oshirishda uyushgan jinoyatchilikdan keskin farq qiluvchi kriminal jinoiy uyushmalar bilan to‘qnash kelmoqdalar. Albatta, bu o‘ziga xos murakkab jinoiy uyush malar sirasiga kiradi va ularning tuzilishida jinoiy guruhlarning o‘zaro bir- biriga bo‘ysunishi (iyerarxiya) ham mavjud. Ko‘p hollarda bu kabi jinoiy uyushmalar konglamerat deb ataladi (ba’zi davlatlarda bunday guruhlar «jinoiy sindikatlar» deb atalsa, MDH davlatlarida bu tushuncha «jinoiy uyushmalar» deb nomlanadi). Bu kabi jinoiy uyushmalarning asosiy xususiyatlari ko‘proq jinoiy guruhlarga xos bo‘lgan belgilarni ifodalasa-da, ba’zi jihatlari bilan farq- lanadi. Ya’ni, masalan, jinoiy uyushmalarning a’zolari oladigan ulushlar vazifalarning

taqsimlanishi bo‘yicha emas, balki o‘ziga xos yangicha yondashuv asosida amalga oshiriladi. Shu bilan birga, jinoyatlarni sodir etishda o‘ziga xos «mehnat taqsimoti» yuzaga kelib, bunda uyushmaning ba’zi a’zolari aniq bir jinoyatning turi bilan bog‘langan bo‘lsa, ikkinchi bir a’zo ushbu jinoyatning sodir etilishiga (o‘zi ishtirok etmagan holda) shart-sharoit yaratadi va bunda guruhning asosiy a’zolari jinoyatni amalga oshirganda ham ularning jinoyatga daxldor bo‘lmay qolishlarini ta’minlashga yordam beradi. Qisqacha aytganda, «suvdan quruq chiqishi»ga imkon yaratadi. Garchi, bu kabi jinoiy uyushmalar tarkibiga kiruvchi quyi tabaqadagilar bilan aloqalarning buzilishi yuzaga kelsa-da (agar ma’lum bir ijrochilar yoki guruhlar javobgarlikka tortilgan bo‘lsa ham), ularning jinoiy faoliyatlari to‘xtab qolmaydi. Uyushgan jinoiy guruhlarning yuqori tabaqasiga kiruvchi- lar doimo jazodan qutulib, o‘zlarining jinoiy tashkilotchilik faoliyatlarini saqlab qoladilar. Bu kabi jinoiy uyushmalar faoliyatlarini miqdor va sifat jihatidan tahlil etganda, ulardagi mavjud tizim, ta’sir ostida bo‘lgan hududlar va tarmoqlar muntazam ravishda o‘zgarib turganligini ko‘rish mumkin. Ko‘p hollarda jinoiy uyushmalarning tarkibi asosan o‘ziga xos etnik belgilar yoki «mahalliychilik» kabi prinsiplarga asosan shakllanadi. Shu bilan birga, olimlar uyushgan jinoyatchilikning ichki tizimi o‘ziga xos piramida shaklida tuzilganini e’tirof etganlar. Piramidaning quyi qismi keng bo‘lib, asosan ijrochilardan tashkil topadi. Ushbu ijrochilar tarkibi o‘zini «ishbilarmon» deb bilgan turli yulg‘ichlar, xonadon o‘g‘riligini sodir qiluvchi jinoiy guruhlar, firibgarlar, g‘ayriqonuniy tarzda valuta operat- siyasini bajaruvchilar, fohishalar, narkobiznes orqali kun ko‘ruvchilar kabilardan iboratdir. Undan yuqori turuvchi ikki bo‘g‘inni esa o‘ziga xos ravishda «ta’min- lovchi» va «xavfsizlik xizmati» guruhlari deb atash mumkin. Ta’min- lovchilar aynan jinoiy harakatlarni bajarmasa-da, jinoiy faoliyatlarni amalga oshirishda zarur shart- sharoitlar yaratilishiga yordam ko‘rsatadilar.

Ularning vazifalari quyidagilarni o‘z ichiga oladi: yuqori turuvchi (elita) guruhlar qabul qilgan qarorlarni hayotga joriy etish; ijrochilar qo‘ygan vazifalarning bajarilishini nazorat qilish; jinoiy guruhlar yoki ayrim jinoyat chilar o‘rtasida yuzaga kelgan o‘zaro nizolarni hal etish (aniqrog‘i, «arbitrlik» qilish); jinoiy uyushma ichida yoki shu kabi boshqa jinoiy uyushmalar o‘rtasida o‘zaro aloqalarni tashkil etish; yuqori turuvchi «elita» vakillarining xavfsizligini ta’minlash; ijrochilar belgilagan vazifalarning o‘z vaqtida bajarilishiga yordam ko‘rsatish; jinoyatchilikni o‘ziga kasb qilib ol- ganlarni aniqlash va ularni yoki shu kabi mehnatsiz daromad oluvchi boshqa shaxslarni jinoiy tizimga jalb qilish; jinoiy yo‘l bilan topilgan mablag‘larni ijrochilarning faqat o‘z maqsadlari uchun foydalanishlarini ta’minlash kabilar. Xavfsizlik xizmati guruhi tarkibi jinoiy uyushmalar manfaatiga mos quyidagi shaxslardan tarkib topadi: davlat organlari va jamoatchilik tizim- larida xizmat qiluvchi ayrim nopok, korrupsiyaga qo‘shilib qolgan huquqshu- noslar, tibbiyot xodimlari, iqtisodchilar, jurnalistlar, adabiyot va san’at namoyandalari bo‘lishi mumkin. Ularning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: jinoiy uyushmalarning yuqori turuvchi guruh vakillari (elita) uchun zarur va qulay sharoitni yaratish; jinoiy uyushmalarga qarshi olib boriladigan kurashning tashkil etilishiga yo‘l qo‘ymaslik; davlatning nazorat qiluvchi va huquqni muhofaza qiluvchi organlarining o‘z xizmat vazifalarini vijdonan bajaruvchi xodimlari ustidan ig‘volar uyushtirish yoki ularni yo‘q qilishga erishish; jinoiy uyushmalar a’zolarining jinoiy javobgarlikka tortilmay qolishiga erishish yoki beriladigan jazoni yengillashtirish; jinoiy uyushmalar ayrim a’zolarining ichki ishlar organlari faoliyatlarida amalga oshiriladigan jinoyatchilikka qarshi kurash shakli va usullarini o‘rganishni va zarur bo‘lgan hollarda ularni qalbaki hujjatlar, masalan, tibbiy dalolatnomalar yoki mehnatga layoqat- sizligi to‘g‘risidagi ma’lumotnomalar kabilar bilan ta’minlash. Jinoiy uyushmalar piramidasining yuqori qismini esa rahbarlar bo‘g‘ini (elita) tashkil etadi. Bu guruh tarkibiga yo‘lboshchi (lider) va unga sodiq kimsalar kiradi

hamda ular huquqiy, jinoiy (kriminal), iqtisodiy va boshqa turli yo‘nalishlarda maslahatchilik qiladi. Ushbu pog‘ona tarkibiga kiruvchi aynan shu guruh a’zolari ixtiyorida rahbarlar bo‘g‘ining boshqaruvchilarini qo‘riqlovchi, turli jinoiy guruhlar bilan bo‘ladigan mojarolarni bartaraf qiluvchi, ichki tartibni saqlovchi, jinoiy uyushma ta’sirida bo‘lgan tijorat tizimlari va korxonalariga tazyiq o‘tka- zishda zarur bo‘lgan janggarilar mavjud bo‘ladi (ko‘pchilik hollarda bu ishlarga jalb qilinadigan janggarilar turli yuridik maqomdagi korxonalarning shtat ro‘yxatlarida bo‘lishi kuzatiladi). Jinoiy uyushmalarning rahbariyati esa ichki intizomni saqlash, daromad- larni va ta’sir ostida bo‘lgan sohalarni taqsimlash, jinoiy uyushmalar tizimiga kiruvchi jinoiy guruhlar o‘rtasida munozarali va nizoli masalalarni hal etish, tijorat tizimiga kiruvchi korxona va muassasalar rahbarlaridan «qarzlar» hamda kreditlarni undirish, turli jinoiy guruhlar va hududiy bo‘linmalar bilan aloqalar o‘rnatish (ba’zida chet eldagilar bilan ham), razvedka ishlarini tashkil etish, shuningdek raqobatchi guruhlarni jazolash kabi vazifalarni ba- jaradi. Har bir jamiyatda bo‘lganidek, hozirgi paytda jinoyatchilar o‘zlarining jinoiy maqsadlariga yetish uchun zamonaviy fan va texnika yutuqlaridan foydalanadilar. Shunga ko‘ra, jinoiy guruhlar va uyushmalar ixtiyorida zamonaviy aloqa vositalari bilan jihozlangan avtomashinalar, avtomashinalar va guruhlarga taalluqli uy- joylarni qo‘riqlashning texnik vositalari, turli eshitish vositalari kabilar mavjud bo‘ladi. Shuningdek, keyingi paytlarda jinoiy guruhlarning ayrim a’zolarini ichki ishlar organlari hibsga olganda, ulardan ko‘p miqdorda hujum qilish va himoya vositalari musodara qilingan. Bu esa jinoiy guruh a’zolarining texnik ta’minoti yuqoriligi va ularning o‘ta harakatchanligini bildiradi. Ushbu toifadagi jinoyatchilar uyushmalarida hozirgi kunda o‘ziga xos tarzda birlashishga intilish jarayoni ham ketayotganligi kuzatilmoqda. Uyushmalarning yo‘lboshchilari raqiblarga qarshi turish uchun o‘z ta’sir- larida bo‘lgan sohalar va hududlarni kengaytirish asosida o‘z mablag‘larini legal holatlarga o‘tkazmoqdalar va bunda o‘zlarining uyushmalari yoki biror- bir kuchli va yanada obro‘li bo‘lgan

jinoiy uyushmalarning yo‘lboshchilari ta’siriga tushib qolmoqdalar. Hozirgi ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy jarayonlarning bozor iqtisodiyotiga asoslangan holda rivojlanishi va mamlakatlar o‘rtasida o‘zaro hamkorlikning yuzaga kelayotganligi ayniqsa iqtisodiy hamkorlikning jadal rivojlanishida kuzatilmoqda. Biroq mamlakatlar o‘rtasida bo‘layotgan bu kabi hamkorlikda ham jinoiy unsurlarning faolligi yuzaga kelayotganligi ko‘zga tashlanmoqda. Natijada katta miqdordagi jinoiy yo‘l bilan topilgan pul mablag‘laridan turli jinoiy maqsadlardagi bitimlar tuzishda foydalanishlari kuzatilmoqda. Hech shubha yo‘qki, bu kabi jinoiy faoliyatlar orqasida «jinoiy biznes» mavqei aynan har bir davlatning tashqi iqtisodiy aloqalaridagi mas’ul vazifalarni bajaruvchi ba’zi mansabdorlarning korrupsiya tizimiga kirib qolishi kabi salbiy holatlar jinoiy uyushmalar uchun ham qo‘l kelmoqda va tabiiyki, xalqaro jinoiy uyushmalarning shakllanishiga yo‘l ochmoqda. Nazariy jihatdan qaralganda esa aynan uyushgan jinoyatchilik korrupsiya yordamisiz hech vaqt tomir yoyishga imkon topa olmaydi. Agar biz uyushgan jinoyatchilikning aynan shu korrupsiyaga aloqa- dorligi nuqtai nazaridan ko‘rib chiqib baho bersak, uyushgan jinoyat chilikning asl mohiyati xususida to‘g‘ri xulosa chiqargan bo‘lamiz. Bu muammoning mavjudligini bilish va hal etish nafaqat fan oldidagi vazifa, balki keng jamoatchilik zimmasiga ham o‘ziga xos mas’uliyat yuklamoqda. Korrupsiya jahon miqyosida mavjud bo‘lgan ijtimoiy salbiy hodisadir va hozirgi kunda uning quyidagi shakllarda yoyilayotganligini ko‘rish mumkin. Ya’ni: davlat xizmatidagi ayrim mansabdor shaxslarning bir qator tijoratga oid tarmoqlarni davlat budjeti hisobidan g‘ayriqonuniy ravishda mablag‘ bilan ta’minlashga ko‘maklashishi, aslida mavjud bo‘lmagan korxonalarni «tuzish», davlat mulki ixtiyorida bo‘lgan mulklarni sun’iy ravishda aksioner- lik jamiyatlariga o‘tkazish, jinoiy uyushmalar yordamiga tayangan holda davlat va xususiy ishlab chiqarish korxonalarining jinoiy maqsadlar uchun xom ashyolar va mahsulotlarni chetga olib chiqishiga imkon yaratish kabilar.

Bank va moliya sohasida yuzaga kelgan korrupsiya esa ma’lum bir mansabdor shaxslarni u yoki bu fondlar yoki moliyaviy kompaniyalarga yordam ko‘rsatish uchun pora evaziga og‘dirish kabi jinoyatlarni amalga oshiradilar. Hozirgi bozor iqtisodiyotiga asosan faoliyat ko‘rsatuvchi turli tijorat tizimida faoliyat ko‘rsatayotganlarning huquqlarini ba’zi byurokratlik va kriminal tizimlar tomonidan bo‘ladigan tovlamachilik kabi illatlarning mavjudligi orqali korrupsiyaning o‘ziga xos kuch ishlatish usullari yuzaga kelayotganligini ko‘rish mumkin. Jumladan, korrupsiya aloqalarini yuzaga keltirishda ba’zi shaxslarni ig‘vo orqali siquvga olish (shantaj), qo‘rqitish va turli ig‘vo usullarining qo‘llanishi ham kuzatilmoqda. Shu bilan birga, uyushgan jinoiy guruhlar sodir etgan jinoyatlarni tergov qilish jarayoniga va hatto sudlov ishlariga ham ta’sir etish va bunda ommaviy axborot vositalaridan foydalanishga intilishni ko‘rish mumkin. Umuman olganda, jinoiy uyushmalar quyidagi ko‘rinishlarda jinoiy faoliyat olib boradilar: - jinoiy faoliyatlarini daromadli yo‘llarga boshlash maqsadida va omadsiz hollardan chiqib ketish uchun zarur bo‘lgan axborotlarni to‘plash; - davlatning huquqni muhofaza qiluvchi va boshqa organlari faoliyat larini susaytirish va muntazam ravishda korrupsiya tizimini rivojlantirib borish; - davlatda mavjud bo‘lgan ijtimoiy-iqtisodiy institutlar va sharoitlardan foydalangan holda o‘z jinoiy faoliyatlarini qonuniylik darajasiga ko‘tarish; - o‘z qudratlarini doimiy ravishda targ‘ib qilish; - uyushgan jinoyatchilikning bu kabi tarkibini boshqarishda «tutingan otalar» va boshqa rahbarlar uchun biror-bir jinoyat yoki xatti-harakatning sodir etilishiga ishtirok etmaslikni ta’minlaydi; - biror-bir hudud yoki sohada o‘zlarining g‘arazli maqsadlari asosida nazorat o‘rnatish (hokimiyat) uchun turli jinoyatlar (qasddan, kuch ishlatib, mansabdorlik kabilar)ni sodir etish. Hozirgi kunda uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurashish uchun huquqni muhofaza qiluvchi davlat organlarining har bir xodimi, shu jumladan ichki ishlar

organlarining ham, uyushgan jinoyatchilikning quyidagi o‘ziga xos jihatlarini bilishlari zarur: - aniq tashkil etilgan tashkiliy-boshqaruv tizimi, guruhlarning qat’iy bo‘ysunishi, guruh a’zolarining har biri uchun umumiy bo‘lgan intizom va javobgarlik asoslari, jazo va taqdirlash tizimining mavjudligi hamda bular- ning har biriga amal qilinishi; - jinoiy faoliyatning, ayniqsa mulkni o‘g‘irlash va o‘zlashtirishda, muqim, rejali, xufiyona amalga oshirilishi, mansabdor shaxslarni pul evaziga o‘z tomoniga og‘dirish, umumiy maqsadga ega bo‘lish, oz miqdorda xavf mavjudligiga erishgan holda yuqori daromad orttirishga erishish kabilar; - jamiyat amalga oshiradigan barcha nazoratlarni reja asosida bartaraf etish va shu maqsadda razvedka hamda aksilrazvedka olib borish orqali jinoyatchilikka qarshi kurashuvchi organlarning rejalarini barbod qilish, shu bilan birga, unga qarshi turish maqsadida zarur choralar ko‘rish (huquqni muhofaza qiluvchi va nazorat etuvchi organlarning xodimlarini pul evaziga o‘z tomonlariga og‘dirish, asta-sekin davlat boshqaruv organlariga suqilib kirish); - mulkni o‘zlashtirish faoliyatini kengaytirish, ba’zi amaldorlarga pora berish, jinoiy uyushmalarning a’zolarini moddiy jihatdan ta’minlab turish, umumiy jinoyatga xos jinoiy unsurlarni pul bilan ta’minlash maqsadida moliyaviy fondlar mablag‘larini o‘z jinoiy faoliyatlarining qo‘llab-quvvat- lanishiga jalb etish; - o‘z faoliyat yo‘nalishlarini rivojlantirish (jinoiy guruhlar faoliyatlarini xalq xo‘jaligining turli yo‘nalishlarida faoliyat ko‘rsatuvchi ixtisoslashgan kooperatsiyalarini tashkil etishga yo‘naltirish, «qora bozor» orqali o‘z tovarlarini sotish va xizmat ko‘rsatish faoliyatini yo‘lga qo‘yish, fohishaboz- lik va giyohvandlik vositalarini tayyorlash hamda sotishni tashkil etish; - uyushgan jinoyatchilik guruhlari yo‘lboshchilarining jinoiy guruh- larda, shu jumladan jazoni ijro etish muassasalarida jinoiy jazoni o‘tayotgan jinoiy uyushmalarning a’zolarini moddiy va ma’naviy qo‘llab-quvvatlashga chaqirishga asoslangan g‘oyaviy targ‘ibotni yo‘lga qo‘yish kabilar.

Yuqorida bayon etilganlarga asosan, uyushgan jinoyatchilikning quyidagi o‘ziga xos jihatlari mavjud ekanligini ko‘rsatish mumkin: - xufiyona (nolegal va jinoiy) va iqtisodiy manbalarning mavjudligi; - hokimiyat organlari va davlat boshqaruvi tizimida korrupsiyaga asoslangan aloqalarni yo‘lga qo‘yish (shu jumladan, huquqni muhofaza qilish organlarida), hokimiyat organlariga kerakli kimsalarni ko‘tarish va qo‘llab- quvvatlash, imkon boricha jinoyatchilarning o‘zlari shu darajaga erishishga harakat qilishlari (bu o‘rinda jinoyat olamining siyosiy manfaatlari namoyon bo‘ladi); - o‘z ta’sir doiralaridagi hududni kengaytirish (hudud va tarmoqlarni butunlay egallash, chet ellardan «hamtovoqlar» topish); - o‘z g‘arazli maqsadlari yo‘lida ommaviy axborot vositalari tizimiga kirish va o‘zlarini jamoatchilikka yaxshi ko‘rsatishni targ‘ib qilish; - uyushgan guruhlarda qurol-yarog‘ va boshqa zarur maxsus texnika vositalarining mavjudligi; - o‘zaro muvofiqlashgan faoliyatlarida imkon darajasida ko‘proq daro mad olishga bo‘lgan maqsadning mavjudligi kabilar.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992. 2.Mejdunarodniy pakt o grajdanskix i politicheskix pravax. Mejdunarodnaya zashita prav i svobod cheloveka. Sbornik dokumentov. M.: Yurid.lit., 1990 g. 3.Osnovniye prinsipi nezavisimosti sudebnix organov. Mejdunarodniye prava i svoboda cheloveka: Sbornik dokumentov. M: Yurid.lit., 1990 g. 4.Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka. – Prava cheloveka. Osnovniye mejdunarodniye dokumenti: Sbornik dokumentov. M.: Mejdunarodniye otnosheniya. 1989 g. – S. 134-142. 5. Konvensiya o pravovoy pomoshi i pravovix otnosheniyax po grajdanskim, semeynim i ugolovnim delam. (Xo‘jalik va huquq Xozyaystvo i pravo. – Tashkent. 1997, №1-2. S. 58-76). 6. Ugolovno-protsessualniy kodeks Respubliki Uzbekistan. – T.: Adolat, 1999. 7. «O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartishlar va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasining 2001 yil 7 dekabrdagi Qonuni.

Похожие

Maishiy turmushda sodir etiladigan jinoyatlarning kriminologik tavsifi va oldini olishdagi profilaktik tadbirlar

Terrorizmning kriminologik tavsifi va uning oldini olishdagi profilaktika chora tadbirlari

Ehtiyotsizlik oqibatida sodir etiladigan jinoyatlarning kriminologik tavsifi va oldini olishdagi profilaktika tadbirlari

Iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlarning kriminologik tavsifi va ularning oldini olish

Ichki ishlar organlarining jinoyatchilikning oldini olishdagi faoliyat yo‘nalishlari