Ichki ishlar organlarining jinoyatchilikning oldini olishdagi faoliyat yo‘nalishlari - Юриспруденция - Рефераты

Ichki ishlar organlarining jinoyatchilikning oldini olishdagi faoliyat yo‘nalishlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

116 KB

Ichki ishlar organlarining jinoyatchilikning oldini olishdagi faoliyat yo‘nalishlari Reja: 1. Jinoyatlarning oldini olishda ichki ishlar organlarining tutgan o‘rni 2. Ichki ishlar organlarida jinoyatchilikning oldini olish faoliyatini tashkil etishning huquqiy asoslari 3. Jinoyatchilikning oldini olishni axborotlashtirish 4. Jinoyatlarning oldini olishni tashkil etish prinsiplari 5. Ichki ishlar organlarida profilaktika ishlarini tashkil etishning taktik asoslari

Jinoyatlarning oldini olishda ichki ishlar organlarining tutgan o‘rni Jinoyatchilikning oldini olish va shu orqali jamoat tartibi hamda jamiyat xavfsizligini ta’minlash har bir davlatning ijtimoiy siyosatida muhim o‘rin tutadi. Shundan kelib chiqqan holda, davlatdagi mavjud barcha huquqni muhofaza qilish va huquq-tartibot organlarining har biri ma’lum bir mas’uliyatli vazifani bajaradilar. Eng muhimi, har bir mas’ul organning bajarayotgan vazifasi umumiy maqsad sari yo‘naltirilgan bo‘ladi. Qolaversa, jamiyatda tinchlik va barqarorlikni ta’minlashdek umumiy maqsadga erishish uchun davlatning har bir organi va jamoatchilik o‘zaro hamkorlikda ish yuritadilar. Bunda davlat o‘ziga xos ravishda organlar faoliyatini muvofiq- lashtirish vazifasini amalga oshiradi. Jinoyatchilikning oldini olishda ichki ishlar organlari ham aniq va mas’uliyatli vazifalarni bajarishi bilan ajralib turadi. Ular jinoyatchilikning oldini olishda o‘ziga xos subyekt sifatida turli yo‘nalishlarda profilaktik chora-tadbirlarni amalga oshiradilar. Ta’kidlash joizki, ichki ishlar organlari jinoyatchilikning oldini olishda boshqa huquq-tartibot idoralari qatori asosan maxsus profilaktika ishlarini tashkil etadilar va olib boradilar. Bu esa kriminogen holatlarni o‘z vaqtida aniqlash, ushbu kriminogen holatlarni keltirib chiqaruvchi sabab va sharoitlarni hisobga olish hamda ularni bartaraf qilish borasidagi ishlarni yo‘lga qo‘yish, jinoyat sodir etishga moyil shaxslar bilan yakka tartibda ish olib borish kabilarda namoyon bo‘ladi. Shu bilan birga, muntazam ravishda jinoyatchilikka oid axborotlarni jamlash, tahlil qilish va hokimiyat organlari hamda jamoatchilikni bu haqda xabardor etish ham ichki ishlar organlarining vazifasiga kiradi. Ichki ishlar organlari, aytib o‘tilganidek, davlatning huquqni muhofaza qilish organlari bilan o‘zaro hamkorlikda o‘z tarkibiga kiruvchi turli xizmat sohalari, bo‘lim va boshqarmalar bilan hamjihatlikda vakolatlari doirasiga kiruvchi boshqa vazifalarni ham bajaradilar. Ichki ishlar organlarining profilaktika faoliyati keng ma’nodagi umumiy tushuncha bo‘lib, ular amalga oshiradigan barcha chora-tadbirlar birinchi galda jinoyat sodir bo‘lmasligini ta’minlashga qaratilgan. Sodir etilgan jinoyatlarni o‘z vaqtida ochish va aybdorlarni tegishli jazoga tortilishini ta’minlash hamda jazoning

muqarrarligi sifatida profilaktika ishlarini olib borish ushbu faoliyat yo‘nalishini belgilab beradi. Shuning uchun ham jinoyatchilikning oldini olishda ichki ishlar organlarining faoliyatini umumiy tushuncha deb bilgan holda, tor ma’noda alohida tashkil etilgan profilaktika xizmati, uning tarkibiga kiruvchi bo‘lim va bo‘linmalarning aniq faoliyat yo‘nalishlari, shuningdek, boshqa xizmat sohalarining profilaktika ishlari va, qolaversa, har bir xodim tomonidan mustaqil ravishda profilaktika ishlarini tashkil etilishini ham tushunmoq darkor. Zero, profilaktika ishlarini olib borishda ichki ishlar organlarining mas’uliyati yuqoridir. Ichki ishlar organlarida jinoyatchilikning oldini olishdagi bu kabi tashkiliy tizim orqali huquqbuzarliklar va ularning turli shaklda namoyon bo‘lishiga qarshi zarur profilaktik chora-tadbirlarni qo‘llash imkoniyati yuzaga keladi. Ma’lumki, ichki ishlar organlari o‘z vakolatlari doirasida ish ko‘radilar hamda zarur ma’muriy, surishtiruv va tergov ishlarini olib boradilar. Ushbu faoliyat doirasida profilaktika chora-tadbirlari obyektlariga nisbatan qonunda belgilangan tarzda ta’sir ko‘rsatish huquqiga ham egadirlar. Masalan, tergov va surishtiruv jarayonida aniqlangan jinoyat yoki boshqa huquqbuzarliklarni keltirib chiqaruvchi sabab va sharoitlarni aniqlash hamda ularni tugatish xususida tegishli davlat idoralari va xo‘jalik faoliyati bilan band tashkilot, korxona rahbarlariga ko‘rsatmalar berishlari, talablar qo‘yishlari mumkin. Bayon etilganlar ichki ishlar organlarining maxsus profilaktika chora- tadbirlari sifatida idrok qilinishi lozim. Shu bilan birga, ichki ishlar organlari tomonidan umumiy profilaktika ishlarini tashkil etilishiga ham alohida e’tibor qaratilgan. Ushbu faoliyat yo‘nalishini amalga oshirishda jamoat- chilik, ommaviy axborot vositalari bilan o‘zaro hamkorlik ishlari yo‘lga qo‘yilgan. Aynan shu hamkorlikni tashkil etish huquqbuzarliklarning oldini olish xizmati va profilaktika inspektorlarining vakolatlari doirasiga kiradi. Profilaktika inspektorlari o‘z faoliyatlarini tashkil etishda mahalla yig‘inlari va ularning faollari bilan hamkorlikda profilaktika ishlarini tashkil etadilar. Bu esa u yoki bu aholi yashash joylarida, ishlab chiqarish korxonalarida, tashkilotlarda turli xil jinoyatlarning

sodir etilishiga sabab bo‘layotgan sharoitlarni aniqlash va, umuman, kriminogen vaziyatlarni yuzaga kelishi- ning oldini olishda katta ahamiyat kasb etadi. O‘zbekistonda davlat mustaqilligi sharoitida boshqaruv idoralari tizi mida bir qator islohotlar amalga oshirildi. Jumladan, militsiya tayanch punktlarining tashkil etilishi joylarda huquqni muhofaza qilish organlari bilan jamoatchilikning o‘zaro hamkorligini ta’minlashga imkon yaratdi. Aynan militsiya tayanch punktlarining profilaktika inspektorlari hamda jamoatchilik vakillarining hamkorligi xulqi buzuq va jinoyat yo‘liga kirgan shaxslar o‘rtasida yakka tartibdagi tarbiyaviy ishlarni yo‘lga qo‘yishga qu- laylik yaratishini unutmaslik zarur. Shu bilan birga, ichki ishlar organlarining kuch va vositalarini hududiy jihatdan uchastkalarga biriktirilishi jamoat tartibi hamda jamoat xavfsizligini ta’minlashga imkon yaratadi. Eng muhimi, kuch va vositalarni bunday taqsimlanishi ijtimoiy hayot jarayonida yuz berayotgan o‘zgarishlar oqibatida ro‘y berishi mumkin bo‘lgan salbiy holatlarni oldindan bilish va zarur chora-tadbirlarni tezlik bilan qo‘llashga zamin tayyorlaydi. Jinoyatchilikning oldini olishda ichki ishlar organlarining turli xizmat sohalari ham faoliyat ko‘rsatishi xususida biz yuqorida to‘xtalgan edik. Bu ham o‘ziga xos dolzarb masala bo‘lib, xizmat sohalarining faoliyatlarini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish maxsus profilaktik chora-tadbirlarning samarasini oshiradi va, o‘z navbatida, umumiy profilaktika ishlarining aniq maqsadlarga erishishiga imkon beradi. Masalan, ichki ishlar organlari tarkibida faoliyat ko‘rsatayotgan jinoyat qidiruv va terrorizmga qarshi kurash yo‘nalishidagi profilaktik chora- tadbirlar o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Ushbu yo‘nalishda ish olib borish jamiyat xavfsizligiga raxna soluvchi terrorizm, diniy ekstremizm va fuqarolarning shaxsiy, mulkiy daxlsizliklari, jinoyat qonunchiligi asosida qo‘riqlanuvchi huquq va majburiyatlarini himoya qilishga qaratilgandir. Shu o‘rinda alohida ta’kidlash joizki, bu xizmat sohalari faoliyatida operativ profilaktika ta’sir choralarini qo‘llash ham amalga oshiriladi. Jinoyatlarni o‘z vaqtida ochishda qo‘llaniladigan bu ta’sir choralari retsidiv jinoyatlarni va

tayyorlanayotgan jinoyatlar yoki jinoiy uyushmalarni fosh qilishda juda katta ishlarni amalga oshiradilar. Retsidiv jinoyatlarning yuzaga kelmasligini ta’minlashda jazoni ijro etish muassasalari alohida mas’uliyatga egadirlar. Retsidiv jinoyatlarga, ya’ni shaxs tomonidan kelgusida yana jinoyat qilinishiga yo‘l qo‘ymaslikning bosh omili shaxsni jinoiy yo‘ldan qaytarishdir. Bu yo‘nalishdagi tarbiyalash va qayta tarbiyalash ishlarida jinoiy jazoni ijro etish muassasalari alohida o‘rin egallaydi. Ta’kidlash joizki, jazoni to‘liq o‘tash shaxsning to‘g‘ri yo‘lga kirganligini bildirmaydi. Shuning uchun ham jazoni o‘tab bo‘lgan shaxslarni ijtimoiy moslashuviga yordam berish, zarurat bo‘lgan taqdirda ma’muriy nazorat o‘rnatish ishlari ham maxsus profilaktik chora-tadbirlar sifatida tushunilmog‘i lozim. Ichki ishlar organlari faoliyatida umumiy, maxsus va yakka tartibdagi profilaktik chora-tadbirlar ta’kidlanganidek, jinoyatchilikning oldini olishga qaratilganligi bilan birga retsidiv jinoyatlarning yuzaga kelmasligini ta’minlash bilan ham uzviy bog‘liq. Binobarin, jinoyatlarni qayta sodir etilmasligiga erishish ichki ishlar organlari faoliyatining o‘zagini tashkil etadi, desak aslo mubolag‘a bo‘lmaydi. Agar biz ichki ishlar organlarining tarkibiga kiruvchi xizmat sohalari bo‘yicha tashkil qilinadigan profilaktika ishlarini tahlil etadigan bo‘lsak, unda quyidagilarni ko‘rish mumkin. Masalan, transportning hozirgi kundagi taraqqiyoti va u bilan bog‘liq ma’muriy hamda jinoiy huquqbuzarliklarning oshganligi, ushbu yo‘nalishdagi huquqbuzarliklarning oldini olishga alohida yondashish kerakligini ko‘rsatmoqda. Bu kabi muammolarni hal etishda ham ichki ishlar organlari tizimiga kiruvchi yo‘l harakati xavfsizligini ta’minlash xizmatlari alohida mas’uliyatga egadirlar. Chunki transport harakati bilan bog‘liq huquqbuzarliklarning oldini olish o‘ziga xos yondashuvni talab etadi. Shu bois hozirgi kunda yo‘l transporti bilan bog‘liq huquqbuzarliklarning oldini olishda kriminologik tadqiqotlarga keng o‘rin ajratilmoqda. Ko‘rinib turibdiki, ichki ishlar organlari (uning tarkibiga kiruvchi barcha xizmat sohalari, bo‘lim va bo‘linmalar) jinoyatchilikning oldini olishda o‘ziga xos

mas’uliyatga ega va o‘z faoliyatlarini davlat tomonidan belgi- langan huquqiy asoslarga tayangan holda amalga oshiradilar. O‘z navbatida har bir xizmat sohasi aniq turdagi huquqbuzarliklarning oldini olishga qaratilganligi bilan e’tiborlidir. Ichki ishlar organlarida jinoyatchilikning oldini olish faoliyatini tashkil etishning huquqiy asoslari Huquqshunoslikda o‘ziga xos mazmun va mohiyatga ega bo‘lgan «hu quqiy muvofiqlashtirish» tushunchasi davlat huquqiy tizimida mavjud bo‘lgan u yoki bu huquqiy munosabatlarni normativ-huquqiy tomondan tartibga solish, muhofaza qilish va takomillashtirib borish kabi jarayonlar yig‘indisini o‘z ichiga oladi. Shundan kelib chiqqan holda, jinoyatchilikning oldini olish faoliyatini tashkil etish va amalga oshirish huquqiy jihatdan o‘ziga xos ravishda muvofiqlashtirilganligini hamda huquqiy asoslarga egaligini ko‘rish mumkin. Jinoyatchilikning oldini olish faoliyati tadqiqoti doirasiga kiruvchi ijtimoiy- huquqiy munosabatlarni ikki turga ajratgan holda ko‘rib chiqish orqali ularning o‘ziga xos kriminologik xususiyatlarini aniq ilg‘ab olish imkoniyati yuzaga keladi. Birinchi guruhga jinoyatlarning oldini olish tizimidagi ichki boshqaruvni tashkil etishda yuzaga keluvchi o‘zaro munosabatlar kiradi. Ushbu munosa- batlarda jinoyatchilikning oldini olish faoliyati subyektlarining ishtirok etishini ta’minlash va ularning huquqiy vakolatlarining belgilanishini kiritish mumkin. Masalan, mahalliy hokimiyat idoralariga transport vositalari bilan bog‘liq jinoyatlarning oldini olishni yo‘lga qo‘yish yoki uni takomillashtirish vazifasini yuklash. Ikkinchi guruhdagi ijtimoiy munosabatlarga tashqi boshqaruv asosida amalga oshiriladigan boshqaruvni kiritish mumkin. Ushbu munosabatlarda ishtirokchilardan biri profilaktika faoliyati subyekti bo‘lib, ikkinchisi jinoyat - larning to‘g‘ridan-to‘g‘ri oldini olish yoki bunga yordam berish imkoniyatiga ega bo‘lgan (agar ular aynan profilaktik chora-tadbirlarni amalga oshirishga mas’ul subyekt bo‘lmasa ham) yuridik yoki jismoniy shaxs hisoblanadi. Bunday holatlarda shaxs profilaktik chora-tadbirlarning o‘tkazilishidan manfaatdor ham bo‘lmog‘i lozim. Masalan, ichki ishlar organlari bo‘limlari bilan o‘z

avtotransportini jinoiy tajovuzdan saqlash maqsadida bo‘lgan shaxslar o‘rtasida transport vositasini saqlash xavfsizligini ta’minlashning texnik qo‘riqlash vositalarini o‘rnatishda yuzaga keladigan munosabatlar aynan transport vositalariga tajovuz qilishi mumkin bo‘lgan shaxslar bilan ish olib borilishida yuzaga keladigan munosabatlardir. Jinoyatlarning oldini olishda mavjud bo‘lgan ijtimoiy munosabatlarni muvofiqlashtiruvchi huquqiy normalar ushbu ijtimoiy munosabatlarni huquqiy munosabatlarga aylantirishga olib keladi, ya’ni shaxslarning huquq- lari va huquqiy majburiyatlari o‘rtasidagi aloqa shakllanadi. Jinoyatlarning oldini olish faoliyatining huquqiy muvofiqlashtirilishi dastavval ushbu faoliyat jarayonida ishtirok etuvchi tomonlarning huquq va majburiyatlarini belgilashdan iboratdir. Unda jinoyatchilikka qarshi kurash- ning o‘ziga xos xususiyatlarini e’tiborga olish lozim. Aytaylik, huquqiy munosabatlarni ta’minlashda qo‘yilgan maqsad o‘zining aniq yo‘nalishiga, masalan, iqtisodiyotni rivojlantirishga qaratilgan bo‘lsa, profilaktika faoliya tida faqat bir muammo, aynan jinoyatchilikning oldini olishga qaratiladi. Huquq-tartibot qonunchilik asosida yuzaga keladi va qonunchilik talablari bajarilishini taqozo etadi, jinoyatchilikning oldini olish bu ijtimoiy- siyosiy tizimdagi qonunchilikni ta’minlashning umumiy miqyosini anglatadi. Shu bois, bir tomondan, jinoyatlarning oldini olishda ishtirok etuvchi subyektlarning vakolatlari doirasini belgilash aniq bo‘lmog‘i, ikkinchi tomondan profilaktika ta’sir choralari yo‘naltirilgan shaxslarning huquq va manfaatlarini ta’minlash tizimi yaratilmog‘i lozim. Eng muhim profilaktika ishlarini amalga oshirishda ishtirok etuvchi subyektlarining huquq va majburiyatlari bir xil darajada belgilanmog‘i maqsadga muvofiqdir. Bu esa profilaktik chora-tadbirlarning samarasini oshirishga yordam beradi. Jinoyatlarning oldini olishning huquqiy muvofiqlashtirilganligini har bir davlatda yaratilgan mavjud huquqiy asoslar orqali baholash lozim. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 15-moddasida ta’kidlangani- dek,

Davlat, uning organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalari, fuqarolar Konstitutsiya va qonunlarga muvofiq ish ko‘radilar. Demak, amalga oshirilishi lozim bo‘lgan har bir faoliyat yo‘nalishi ushbu talab asosida bo‘lishi kerak. Shuningdek, jinoyatchilikning oldini olishni amalga oshirilishi huquqiy jihatdan to‘liq asoslantirilmog‘i darkor. O‘zbekiston Respublikasining Konsti- tutsiyasi har bir fuqaroga Konstitutsiyada belgilab qo‘yilgan burchlarini bajarish (47-modda), Konstitutsiya va qonunlarga rioya etish, boshqa kishilarning huquqlari, erkinliklari, sha’ni va qadr-qimmatini hurmat qilish (48- modda) majburiyatini yuklaydi. Ushbu burchlar, birinchidan, har bir fuqaroning belgilangan qonun talablarini to‘liq bajarishini shart qilib qo‘ysa, ikkinchidan, fuqaro har qanday qonun buzilishiga murosasiz munosabatda bo‘lishi lo- zimligini bildiradi. Jinoyatchilikning oldini olishning huquqiy manbalari quyidagilardan iborat: 1) O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat, Jinoyat-protsessual, Jinoiy jazolarni ijro etish kodekslari; 2) O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan qabul qilingan qonunlar; 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmon va farmoyishlari; 4) Vazirlar Mahkamasining qarorlari; 5) huquqni muhofaza qiluvchi davlat organlarining yo‘riqnoma va talabnomalari; 6) mahalliy davlat idoralarining qaror va farmoyishlari. Sanab o‘tilgan manbalar doimiy emas, chunki ijtimoiy taraqqiyot, aytib o‘tilganidek, bu borada yangi talablarni qo‘yishi mumkin va qonun talablari muttasil takomillashib boradi. Profilaktik chora-tadbirlarni hayotga tatbiq qilishda ushbu manbalar kriminologiya nazariyotida asosiy huquqiy manba sifatida e’tirof etilgan. Har bir huquqiy manbaning jinoyatchilikning oldini olishda tutgan o‘rni xususida to‘xtalib o‘tish masalani yanada oydinlashtirishi mumkin. Jum ladan, jinoyatlarning oldini olishni huquqiy muvofiqlashtirishda jinoyat va jinoyat-

protsessual qonunchiligi alohida o‘rin tutadi. Xususan, jinoiy jazo- ning muqarrarligi jinoyatchilikning oldini olishni ta’minlashda, shaxsni jinoyat yo‘lidan qaytarishda katta ahamiyatga ega. Bu ijtimoiy profilakti- kaning o‘ziga xos shaklidir. Shu bilan birga, jinoyat va jinoyat-protsessual qonunchiligi huquqni muhofaza etuvchi organlarning profilaktika faoliyati, davlat organlari va keng jamoatchilik tomonidan amalga oshiriladigan chora- tadbirlarning aniq chegaralarini belgilab beradi hamda profilaktika ishlarini yuritishda olib boriladigan zarur protsessual harakatlarni normativ jihatdan ta’minlaydi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 42-moddasi shaxsni jinoyat sodir etmaslikka chorlaydi. Shuningdek, O‘zbekiston Respub likasi Jinoyat- protsessual kodeksining 2-moddasiga ko‘ra, surishtiruv, tergov, prokuratura va sud idoralari o‘z faoliyatlarini amalga oshirishlarida shaxs, davlat va jamiyat manfaatlarini himoya qilish, qonunchilikni mustahkamlashga mas’uldirlar va jinoyat-prosessual hamda jinoyat qonunchiligi bilan bog‘liq ishlarni yuritishda bunga amal qilmoqlari lozimdir. Jinoyat va Jinoyat-protsessual kodekslarida bayon qilingan huquqiy asoslar jinoyatchilikning oldini olishdagi umumijtimoiy va yakka tartibda o‘tkaziladigan profilaktika ishlarini tashkil etish hamda amalga oshirishda katta ahamiyatga ega. Umumijtimoiy profilaktika ishlari jamiyat a’zolarining huquqiy dunyoqarashida jinoyatchilikka nisbatan befarq bo‘lmaslikni ta’min- lasa, jinoyatchi shaxslar bilan yakka tartibda o‘tkaziladigan profilaktika ishlari shaxs dunyoqarashini shakllantirishda muhim o‘rin tutadi. Bu borada jinoyat qonunchiligida mavjud bo‘lgan jinoyatlarni istisno qiluvchi holatlar, jinoyat sodir etishdan ko‘ngilli ravishda voz kechish kabilarni ko‘rsatish mumkin. Ma’lumki, har bir davlatning jinoiy-huquqiy sohadagi siyosatida jazoni ijro etish tizimiga alohida e’tibor qaratiladi. Shuning uchun jinoiy jazolarni ijro etish qonunchiligining normativ asoslarida ham jinoyatchilikning oldini olishda o‘ziga xos huquqiy yondashuv mavjudligini ko‘rish mumkin. Aynan shu normativ asoslar jinoyat yo‘liga kirgan shaxslarni qayta tarbiyalashda zarur bo‘ladigan tartib-qoida, mehnatga jalb qilish, o‘qish va kasbiy tayyorgarlikni yo‘lga qo‘yishning mazmun-

mohiyatini belgilaydi. Bu esa shaxsning xulqini yaxshilash va jinoyat yo‘lidan qaytarishni samarali tashkil etishga imkon yaratadi. Umuman olganda, jinoyatchilikning oldini olishda zarur huquqiy asoslar ushbu faoliyat yo‘nalishining umumiy jihatlarini muvofiqlashtirib boradi. Shu bois umumiy-huquqiy muvofiqlashtirishni tashkil etish maqsadida zarur darajadagi huquqiy asoslarni ishlab chiqish yo‘lga qo‘yiladi. Bu jinoyat chilikning oldini olishda kompleks chora-tadbirlarni amalga oshirishni ta’minlaydi. Huquqni muhofaza qilish organlari faoliyatining tashkiliy asoslarini tegishli idoralar tomonidan qabul qilinadigan qonun osti normativ hujjatlari belgilaydi. Qabul qilingan normativ hujjatlar profilaktika ishlarini tashkil etish- dagi faoliyat yo‘nalishlarining aniq chegaralarini huquqiy jihatdan muvofiq- lashtiradi. U nafaqat bir idora, balki jinoyatchilikning oldini olishda boshqa mas’uliyatli davlat idoralari va jamoat tashkilotlari hamda mas’uliyatli shaxslar uchun normativ- huquqiy manba hisoblanadi. Masalan, ichki ishlar organlari profilaktika ishlarini tashkil etish va amalga oshirishda asosiy o‘rinni egallaydi. O‘z navbatida, ushbu organ chiqargan normativ hujjatlar ham jinoyatchilikning oldini olishda faoliyat ko‘rsatuvchi davlat idoralari va jamoatchilik tomonidan ish ko‘rishda huquqiy asos vazifasini o‘taydi. Shuningdek, davlat organlarining mahalliy bo‘g‘inlari qabul qilgan qaror va farmoyishlar asosida militsiya tayanch punktlari faoliyatini huquqiy muvofiqlashtirish orqali ham jinoyatchilikning oldini olishni tashkil etishda ijobiy natijalarga erishish mumkin. Jinoyatchilikning oldini olishni axborotlashtirish Axborotlashtirish ijtimoiy hayotning turli yo‘nalishlarini harakatga keltirishda muhim o‘rin tutuvchi tashkiliy tadbir hisoblanadi. Zero, hozirgi kunda ijtimoiy hayotning barcha sohalarida zarur axborot manbalariga tayanish ishning samaradorligini oshirishga olib keladi. Ijtimoiy hayotning eng muhim va murakkab muammosi hisoblanuvchi jinoyatchilik hamda unga qarshi kurashni tashkil etishda ham axborot- lashtirishdan unumli foydalanishni yo‘lga qo‘yish maqsadga muvofiqdir.

Avvalo, ta’kidlash joizki, «axborotlashtirish» mustaqil tushuncha bo‘lib, o‘ziga xos bo‘lgan bir qator xususiyatlarga ega. Axborotlashtirishning o‘ziga xos xususiyatlarini ilmiy jihatdan chuqur tahlil qilish orqali u yoki bu faoliyat yo‘nalishiga joriy etish zarur ekanligini davr taqozo etmoqda. Hozirgi kunda axborotlashtirishni kriminologiya nuqtai nazaridan tadqiq etish, undan jinoyatchilikning oldini olish muammolarini yechishda foydalanish va uning tavsifini berishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Profilaktika tizimidagi mavjud muhitni to‘g‘ri baholash shu muhit bilan o‘zaro bog‘liqlikda o‘z tarkibiga kiruvchi qismlari (komponentlar)ni boshqarishni muvofiqlashtirish va ularning faoliyat yo‘nalishlarini rejalashtirilgan maqsadga erishishlariga qaratilmog‘idadir. Jinoyatchilikning oldini olishdagi axborotlashtirish muammolari tizimini aniq belgilash orqali profilaktik chora-tadbirlarni zarur yo‘nalishda mavjud bo‘lgan muammolarni yechishga qaratilganligi; axborotlarni saqlash va ulardan foydalanish kabilarni yechish bilan uzviy bog‘liqligini e’tiborga olish zarur. Jinoyatchilikning oldini olish tizimi quyidagi uch tarkibiy qism (kompo- nentlardan)dan iborat: 1) jinoyatchilikning oldini olishni amalga oshiruvchi subyektlar to‘g‘ri- sidagi ma’lumotlar; 2) profilaktik chora-tadbirlar yo‘naltirilgan obyektlar to‘g‘risidagi axborotlar; 3) profilaktik chora-tadbirlar tatbiq etiladigan ijtimoiy muhitning holatlari to‘g‘risidagi axborotlar. Birinchi holat profilaktika faoliyati va uning natijalarini tahlil etishda ishtirok etuvchi kuch va vositalar to‘g‘risidagi axborotlarni jamlashdan iborat. Bunday axborotlar atroflicha, ichki ishlar organlari xodimlarining aniq miqdori va ularning bajarishlari lozim bo‘lgan vazifalarining aholi jon boshiga hamda jinoyatlar va ma’muriy faoliyat yuzasidan olib borilayotgan ishlarga nisbatan taqsimlanishi to‘g‘risidagi ma’lumotlardan iborat bo‘lmog‘i lozim. Shuningdek, jinoyatchilikning oldini olishda jamoatchilik ishtirokining ta’minlanishi ham diqqat markazida bo‘lmog‘i zarur.

Ikkinchi holatda esa axborotlashtirish keng va turlicha bo‘lishi bilan ajralib turadi. Bunda quyidagi ma’lumotlar axborot to‘plashda katta yordam beradi: - ro‘yxatdan o‘tgan jinoyatlarning umumiy miqdori; - xavfli va nisbatan keng tarqalgan jinoyatlarning miqdori hamda jinoyatchilikning umumiy ko‘rsatkichlari; - keyingi yillar davomida ma’lum bir aholi yashash joylarida istiqomat qilayotgan (tuman, shahar kabilar) muqaddam sudlanganlar va jazoni o‘tab qaytganlarning miqdori; - yakka tartibdagi profilaktika ta’sir chorasi qo‘llanilgan shaxslar miqdori; - ma’muriy huquqbuzarliklar sodir etgan shaxslar, shu jumladan, ma’muriy javobgarlikka tortilgan, tibbiyot muassasalarida yoki narkologiya dispenserlarida hisobda turuvchilar miqdori. Sanab o‘tilganlar axborot to‘plash uchun zarur bo‘lgan manbalarning barchasini o‘z ichiga olmasa-da, axborot to‘plashning o‘ziga xos o‘zagini tashkil etadi. Tabiiyki, ushbu yo‘nalishlar qatorini vaziyat taqozosi bilan yanada kengaytirish mumkin. Shu bilan birga, axborot jamlashga qo‘yiladigan umumiy talablar mavjud ekanligini ham e’tiborga olish lozim. Bular, birinchidan, absolut ko‘rsatkichlarni nisbiy koeffitsiyentlar bilan to‘ldirish, bu esa tuman, shahar aholisining 1.000 yoki 10.000 nafar aholisi yoki aholi jon boshiga nisbatan olinadi. Shu orqali turli miqdorda aholi istiqomat qilayotgan hududda ijtimoiy guruhlar yoki mehnat jamoalaridagi huquq-tartibotni qiyosiy taqqoslashga imkon yaratiladi. Ikkinchidan, statistik ma’lumotlar ko‘rsatkichlari 5 yildan kam bo‘lmagan muddatlardagi ma’lumotlar asosida olinmog‘i lozim. Chunki bir yil yoki undan kam bo‘lgan muddatlardagi (yarim yil, yil choragi, oylik, o‘n kunlik kabi) ma’lumotlar ahamiyatsiz bo‘lishi mumkin va umumiy kriminogen holatning shakllanishini aniqlashga to‘liq imkon bermaydi. Eng muhimi, chiqarilgan xulosa haqiqatdan yiroq bo‘lishi mumkin.

Uchinchi holatda esa axborot olish va undan foydalanish o‘ziga xos bo‘lgan to‘rt guruhdan iborat. Ijtimoiy-demografik xususiyatdagi ma’lumotlar: aholining miqdori va zichligi; jinsiy taalluqliligi; shahar yoki qishloq aholisi ekanligi; shahar va qishloq aholisi o‘rtasidagi farqning o‘zgarishi; aholining ko‘chib yurishi, shu jumladan ko‘chib yuruvchilarning kelishi va ketishining alohida olingan koeffitsiyentlari. Iqtisodiy xususiyatlari to‘g‘risidagi ma’lumotlar: ishchi va xiz- matchilarning moddiy ta’minotlari, shu jumladan ishlab chiqarish yoki ijtimoiy, madaniy tarmoqlarda band ekanligini e’tiborga olgan holda; aholining ish bilan bandligi; tadbirkorlik bilan band aholi qatlami va ularning moddiy rivojlanishi; istiqomat qiluvchilarning uy-joy bilan ta’minlanganligi, shuningdek o‘zining xususiy uy-joyiga egaligi yoki ijaradan foydalanishi; aholining o‘rtacha moddiy ta’minoti; maishiy turmush darajasi. Aholining intellektual darajasi va ma’lumoti: ma’naviyati va mada- niyatlilik darajasi; mavjud oliy o‘quv yurtlari: kollej, litsey, maktab (miqdori va o‘quvchilar soni); sport va turli madaniyat maskanlarining mavjudligi; aholining ushbu sport va madaniyat maskanlariga borish yoki bormasligi; aholi jon boshiga matbuot va badiiy adabiyotlarga ketadigan xarajatlar miqdorining qoplanganligi kabilar. Axloq, odob bilan bog‘liq ma’lumotlar: spirtli ichimliklarning iste’mol qilinishi va iste’mol qilinayotgan spirtli ichimliklar miqdorining aholi jon boshiga to‘g‘ri kelishi; alkogolizm va giyohvandlikka duchor bo‘lgan shaxslarning mavjudligi; oila totuvligi va ajrashishlar; to‘liq bo‘lmagan oilalarda (ota yoki ona) tarbiya ko‘rayotgan bolalarning miqdori. Ushbu sanab o‘tilgan to‘rt yo‘nalishdagi axborotlar manbai ham qiyosiy bo‘lib, hayot tarzi asosida o‘zgarib borishi mumkinligini e’tibordan chetda qoldirmaslik zarur. Profilaktika ta’sir choralarini amalga oshiruvchi subyektlar to‘g‘risidagi axborot manbalari, asosan, davlat organlari, jamoatchilik tashkilotlari tomonidan chiqariladigan turli huquqiy hujjatlar hisoblanishi o‘quvchiga yaxshi ayon. Ushbu

hujjatlar jumlasiga davlat organlarida xizmat qiluvchi xodimlarning shtat ro‘yxatlari, jamoat tashkilotlarining a’zolari ro‘yxati, profilaktika subyektlarining moddiy-texnik ta’minoti, ushbu subyektlarning ish faoliyati va ularning bajarilishini tekshirish hamda nazorat qilish hujjatlari kiradi. Shuningdek, profilaktika ishlarini ma’lum bir davrda olib borishga mo‘ljallangan rejalar ham axborot manbai bo‘lishi mumkin. Aholi o‘rtasida olib borilgan so‘rov ishlari, matbuot vositalaridagi chiqishlar, huquqni muhofaza qilish organlarining majlislarida bayon etilgan fikr va mulohazalar ham qo‘shimcha axborot manbai bo‘lib xizmat qiladi. Jinoyatchilikka qarshi kurash borasida davlat organlari va jamoatchilik tomonidan ishlab chiqiladigan ko‘rsatkichlardagi ma’lumotlardan uzil-kesil xulosa chiqarmaslik lozim. Chunki ko‘p hollarda jinoyatchilikning latentlik holati umumiy ko‘rsatkichlarni noaniq chiqishiga ta’sir etadi. Shuning uchun ham statistika ma’lumotlarining aniq bo‘lishini ta’minlash maqsadida ularni qo‘shimcha ravishda o‘tkaziladigan yalpi kuzatuv ishlari orqali olingan ma’lumotlar bilan to‘ldirib borilishini tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Profilaktika ta’sir choralari yo‘naltirilgan obyektlar yuzasidan to‘plana- digan ma’lumotlarni axborotlashtirish tizimiga kiritishda esa, asosan, ularga nisbatan joriy etilayotgan tadbirlar va ularning natijalari asosida olingan xulosalarni qiyosiy ko‘rsatkichlar orqali taqqoslash lozim. Ta’kidlash joizki, profilaktika ta’sir chorasini qo‘llovchi subyektlarga yetib keladigan ma’lumotlar dastlabki ma’lumotlar hisoblanadi. Bu ma’lumotlardan foydalanish uchun uni ma’lum tartib asosida tizimga kiritish lozim. Bu tizim mantiqiy bog‘langan bo‘lishi va saqlash hamda olishda qiyinchilik tug‘dirmasligi zarur. Axborotlarni tahlil etish asosan statistik metodlar orqali amalga oshiri- ladi, ya’ni axborot-qidiruv va axborot-ma’lumot tizimlari tashkil etiladi. Axborot tizimining aynan shunday tashkil etilishi jinoyatchilik bilan bog‘liq holatlarni oldindan bashorat qilish imkoniyatini yuzaga keltiradi. Shu bilan birga, axborotlarni saqlash va zarur hollarda olish ishlarini avtomatlashtirish kerakli

ma’lumotlarga tezda ega bo‘lishga qulaylik tug‘diradi. Umuman olganda, ijtimoiy-siyosiy hayotning barcha sohalarida bo‘l- ganidek, jinoyatchilikka qarshi kurashni tashkil etishda ham axborot- lashtirishni yuqori darajaga yetkazish amaliy ahamiyatga ega. Jinoyatlarning oldini olishni tashkil etish prinsiplari Jinoyatchilikning oldini olish hamda unga qarshi kurashni tashkil etish o‘ziga xos va maqsad sari yo‘naltirilgan, bajarilishi lozim bo‘lgan vazifalarni ifodalovchi bir butun tizimdan iborat. Shuning uchun ham jinoyatlarning oldini olish va unga yo‘l qo‘ymaslik borasida olib boriladigan profilaktika ishlarini tashkil etishda quyidagi bosqichlar orqali zarur tadbirlar amalga oshiriladi: - jinoyatchilikning sabab hamda omillarini ko‘rsatuvchi axborotlarni tahlil etish; - profilaktik chora-tadbirlarni tashkil etish va o‘tkazishni rejalashtirish; - jinoyatlarning oldini olish faoliyatida ishtirok etuvchi subyektlarning ishlarini muvofiqlashtirish; - belgilangan ishlarni amalga oshirish va erishilgan natijalarning samarasini nazorat qilish. Bu esa jinoyatchilikning oldini olishda o‘ziga xos umumiy prinsiplar asosida zarur tadbirlarni tashkil etish va amalga oshirishni talab etadi. Bu prinsiplarga quyidagilarni: ushbu faoliyatga davlatning rahbarlik qilishi; demokratiya va xalq manfaatlarini himoya qilish; ilmiylik, atroflicha (kompleks) yondashuv; o‘zaro muvofiqlashtirish (koordinatsiya); rejalashtirilgan kuch va vositalarni differensiya asosida, ya’ni to‘g‘ri taqsim- lash hamda qonuniy prinsiplarga asoslangan holda yuritilishini ko‘rsatish lozim. Profilaktika faoliyatini tashkil etish va boshqarishda davlat siyosatidan kelib chiqish katta ahamiyatga ega. Binobarin, davlat jamiyatda amalga oshiriladigan barcha islohot va o‘zgarishlarda eng asosiy o‘rin egallaydi. Buning yorqin dalili sifatida aynan davlat tomonidan Konstitutsiya talab- larining himoya qilinishini ko‘rsatish mumkin. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida, «davlat fuqarolarning Konstitutsiya va qonunlarda mustah- kamlangan huquqlari va

erkinliklarini ta’minlashi» (43-modda) belgilab qo‘yilgan. Shu bilan birga, O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda bevosita hamda o‘z vakillari orqali ishtirok etish huquqiga egadirlar. Bunday ishtirok etish o‘zini o‘zi boshqarish, refe- rendumlar o‘tkazish va davlat organlarini demokratik tarzda tashkil etish yo‘li bilan amalga oshiriladi (32-modda). Demak, davlat jinoyatlarning oldini olishda davlat va fuqarolar ishtiroki- ning aniq chegaralarini belgilaydi va shu orqali barcha huquqbuzarliklarning oldini olishning huquqiy asoslarini yaratadi hamda hayotga tatbiq qilinishini ta’minlaydi. Shu o‘rinda, fuqarolarning huquq va erkinliklarini ta’minlash (24, 25-moddalar), ularning iqtisodiy va ijtimoiy huquqlarining asoslari (36, 37-moddalar) ham Konstitutsiyada qayd etilganligiga alohida e’tibor qarati- lishi lozim. Jinoyatchilikning oldini olishni o‘ziga xos demokratiya va insonpar- varlik prinsiplari asosida ta’minlanishi esa davlat faoliyatidagi markazlashish tizimi va mahalliy jihatdan mustaqil faoliyat ko‘rsatilishi hamda birinchi galda shaxs manfaatlarini e’tiborga olinishi bilan uzviy bog‘liqdir. Profilaktika faoliyatini umumiy, yaxlit tizimda tashkil etish, tabiiyki, jamoatchilik fikri va aholining tashabbuskorligini e’tibordan chetda qoldir- maslikni taqozo etadi. Ijtimoiy hayotdagi mavjud muammolarni hal etishda ilmiylik nuqtai nazaridan yondashish katta ahamiyatga ega. Binobarin, amaliyot va ilmiy tadqiqot ishlarining birdek rivojlanishiga erishish taraqqiyotga erishishning kafolati ekanligi o‘quvchilarimizga yaxshi ma’lum. Shundan kelib chiqqan holda, jamiyatda jinoyatchilik va unga qarshi kurash muammolarini hal etishda ham ilmiylik nuqtai nazaridan yondashish lozim. Bu jinoyat chilikning oldini olishda behuda sarf- xarajatlar qilish, ijtimoiy hayotda kelib chiqishi mumkin bo‘lgan salbiy holatlarga yo‘l qo‘ymaslikni ta’minlaydi. Jinoyatchilikka qarshi kurash muammoni atroflicha va kompleks tarzda hal etishni talab etadi. Vazifalarning bajarilishini pala-partish rejalashtirish yoki turli yo‘nalishlarda behuda tadbirlar olib borishga intilish kabi salbiy holatlar kelib chiqmasligini ta’minlash maqsadida yagona hamda aniq maqsad sari yo‘naltirilgan

tizimni yaratishga erishmoq lozim. Aynan shu yagona tizim davlat, jamoatchilik, mehnat jamoalari, mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlari faoliyatini samarali boshqaruvini ta’minlashga yordam berishini unutmaslik zarur. Bu esa yana bir prinsip - o‘zaro muvofiqlashtirish prinsipiga amal qilinishini ta’minlaydi. Zero, jinoyatchilikning oldini olishda qo‘yilgan vazifalarni aniq bajarish muvofiqlashtirish ishlarini yuqori ilmiylik asosida tashkil etishni taqozo etadi. Bu esa jinoyatchilikning oldini olishda maxsus profilaktik chora-tadbirlarni o‘tkazishda katta ahamiyatga ega. Ushbu holatni alohida ta’kidlashimizdan maqsad, maxsus profilaktik chora-tadbirlarning bajarilishi davlat organlari va keng jamoatchilik tomonidan hamkorlikda yo‘lga qo‘yilganligidadir. Profilaktika tizimida bu subyektlarning ishtirokini o‘ziga xos tomondan baholash maqsadga muvofiq hisoblanadi. Bu, birinchidan, qo‘yilgan maqsadga erishish uchun amalga oshirila- digan vazifalarni bajarishga yo‘naltirilgan hamkorlik umumiy bo‘lishi hamda har bir subyekt o‘z vazifasi, ish uslubiga, shu bilan birga, ma’muriy boshqaruvdagi tizimga ega (masalan, huquqni muhofaza qiluvchi turli davlat organlari)ligi, ikkinchidan, huquqbuzarliklarning oldini olishda turli vazifa larni bajarishlari, ya’ni huquqiy tarbiya, ishlab chiqarish, maishiy turmush va dam olish jarayonlarida profilaktika ishlarini olib borishda faoliyat ko‘rsa- tishlari (bular jinoyatchilikning oldini olishdagi ixtisoslashmagan subyektlar jumlasiga kiradi)dir. Sanab o‘tilganlar esa barcha subyektlarning faoliyat- larini zaruriy tarzda muvofiqlashtirishni taqozo etadi. Kriminologiyada muvofiqlashtirish ishlarini tashkil etish quyidagi ikki yo‘nalishda amalga oshiriladi. Vertikal, ya’ni yuqoridan pastga va pastdan yuqoriga bo‘lgan muvofiqlashtirish hamda gorizontal bir boshqaruv tizimiga kiruvchi va o‘zaro tenglik, hamjihatlik asosida faoliyat ko‘rsatuvchi subyektlarning ma’lum bir hududiy birlikda profilaktika ishlarini tashkil etishlaridan iborat. Shu asosda turli boshqaruv tizimidagi subyektlarning ishlarini aniq bir maqsad sari yo‘naltirish imkoniyati yuzaga keladi. Jinoyatchilikning oldini olish va, umuman, jinoyatchilikka qarshi kurashni

tashkil etishda reja asosida ish olib borish talab etiladi. Ishni reja asosida tashkil etish bir yoki bir necha boshqaruv idoralari tomonidan birgalikda faoliyat ko‘rsatish va kompleks chora-tadbirlar o‘tkazishga imkon yaratadi. Rejalashtirish aniq ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy yo‘nalishlardagi turli chora-tadbirlarni davlat miqyosida amalga oshirilishini ko‘zda tutadi. Shu asosida ishlab chiqilgan rejalar esa boshqaruvning barcha tizimida jinoyatchilikka qarshi kurashni tashkil etishga yordam beradi. Ko‘p hollarda ayrim turdagi jinoyatlarning oldini olishga yordam beruvchi kompleks chora-tadbirlarni ishlab chiqish va amaliy jihatdan hayotga joriy etish ham reja asosida amalga oshiriladi. Masalan, giyoh- vandlikka qarshi kurashni tashkil etish yoki transportdan foydalanish qoidalariga rioya etilishini ta’minlash shular jumlasidandir. Kriminologiya nuqtai nazaridan rejalashtirish nafaqat shakli yoki turlari asosida, balki boshqaruvchi subyektlar va bajarilishi lozim bo‘lgan mud- datlarni e’tiborga olgan holda ham ishlab chiqiladi. Rejalashtirishning subyektlar tomonidan amalga oshirilishi tarmoqlar bo‘yicha (masalan, xo‘jalik va ishlab chiqarish sohasida) kompleks tarzda, har bir soha tarmoqlari bo‘yicha (mahalliy hokimiyatlar tarkibiga kiruvchi rejalashtirish bo‘limi va boshqarmalari, ta’lim tizimi, sog‘liqni saqlash, madaniyat, savdo, maishiy xizmat tarmoqlari, prokuratura, ichki ishlar, milliy xavfsizlik, adliya idoralari, soliq, bojxona va jamoatchilik tashkilotlari kabilarda) mustaqil va tarmoqlararo (jinoyatchilikka qarshi kurashda mas’ul davlat organlari) tarzda ishlab chiqiladi. Muhlatlariga ko‘ra esa rejalashtirish ishlari istiqbolli, ya’ni uzoq muddatli yoki joriy - bir yilgacha bo‘lgan davrni ko‘zda tutgan bo‘lishi mumkin. Jinoyatchilikning oldini olishni tashkil etishda maqsad sari yo‘naltirilgan dasturiy tadbirlarning ishlab chiqilishi ham muhim ahamiyatga kasb etadi. Shuning uchun ham kriminologiyada bunga nazariy jihatdan alohida e’tibor qaratilgan.

Maqsad sari yo‘naltirilgan dasturiy tadbirlarning quyidagi to‘rt ko‘rinishda amalga oshirilishi muhim amaliy ahamiyatga ega: 1) ilmiy bashoratlarga asoslangan holda (ijtimoiy, iqtisodiy, demografik yo‘nalishlarda) jinoyatchilikka qarshi kurashni olib borishdagi ko‘p muddatli va boshqaruvni tashkil etishning turli bo‘g‘inlaridagi muhim ahamiyatga ega bo‘lgan yo‘nalishlarni e’tiborga olgan holda rejalashtirishning yaxlit tizimni yaratish; 2) tadbirlarni amalga oshiruvchi subyektlarni belgilash, tadbirlarning uzviy va bosqichma-bosqich bajarilishini ta’minlash uchun belgilangan maqsadga erishishga imkon yaratuvchi tashkiliy va boshqaruv tizimini yaratish; 3) qisqa va uzoq muddatli rejalashtirilgan maqsadlarga erishish uchun, mavjud imkoniyatlardan kelib chiqqan holda, zarur resurslar ta’minotini yaratish; 4) belgilangan reja asosida o‘tkaziladigan tadbirlarning samarasini aniq lash maqsadida zarur tadbirlarning bajarilishini qiyoslash orqali natijalarini baholash. Jinoyatchilikning oldini olishda kuch va vositalarni to‘g‘ri taqsimlash doimo diqqat markazida bo‘lmog‘i lozim. Chunki noto‘g‘ri taqsimlash jinoyatchilikka qarshi kurash amaliyotida bir joyda yoki yo‘nalishda kuch hamda vositalarning haddan tashqari ko‘payishiga olib kelsa, boshqa bir joy yoki yo‘nalishning ochiq qolishi holatini keltirib chiqarishi mumkin. Bu esa belgilangan rejaning samarali bajarilishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun ham rejalashtirish jarayoni aniq holatlarni e’tiborga olinishini talab etadi. Ma’lumki, jinoyatchilikning oldini olish faoliyatida kuch va vositalarni to‘g‘ri taqsimlash (u yoki bu jinoyatchiliklarning ko‘rsatkichlariga ko‘ra) ma’lum bir hududiy birlikda aniq yo‘nalishdagi profilaktik chora-tadbirlar o‘tkazishni hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Shu bilan birga, kuch va vositalar jinoyatlarning oldini olishning xususiyatlariga ko‘ra taqsimlanishini ham ko‘rish mumkin. Masalan: a) alohida turdagi jinoyatlar yoki jinoiy xatti-harakatlar hamda ularni yuzaga keltiruvchi sabab va omillarning o‘ziga xosliklarini hisobga olgan holda kurashni tashkil etishda; b) shaxsning ma’naviy shakllanishida muhim o‘rin tutuvchi ijtimoiy hayot

tarzi va muhit (oila, maktab, ish joyi, turmush, dam olish va hordiq chiqarish)ni yaxshilashga qaratilgan faoliyatlarni amalga oshirishda; d) jinoiy xatti-harakatlar va kriminogen holatlar mavjud bo‘lgan ijtimoiy qatlamlarga nisbatan tashkil etiluvchi profilaktika choralarini tashkil etilishida; e) turli tarmoqlarning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda amalga oshiriladigan chora-tadbirlarning belgilanishida. Shu bilan birga, jinoyatchilikning oldini olishda aniq maqsad qo‘yilishi hamda zarur kuch va vositalarni to‘g‘ri jalb qilinishi muvaffaqiyat garovi ekanligini unutmaslik lozim. Ichki ishlar organlarida profilaktika ishlarini tashkil etishning taktik asoslari Jinoyatchilikka qarshi kurash va uning oldini olishni tashkil etish o‘ziga xos yondashuvni talab etadi. Ayniqsa, profilaktika ishlarini amalga oshi- rishda maxsus kasbiy tajribaga ega bo‘lgan organlar va xodimlarning jalb etilishi ishning samarali bo‘lishini ta’minlaydi. Bular jumlasiga ichki ishlar organlarini ham kiritish mumkin. Binobarin, ular bu borada ma’lum bir tajribaga egadirlar. To‘g‘ri, O‘zbekiston davlat mustaqilligiga erishgach boshqaruv tizimida ma’lum bir sohalarni boshqarishga mas’ul bo‘lgan davlat organlari tashkil etildi. Jumladan, bojxona, soliq qo‘mitalari kabi davlat organlari ham o‘z sohalari bo‘yicha jinoyatchilikning oldini olish vazifasini amalga oshiradi. Ma’lumki, har bir faoliyatni amalga oshirishda, birinchi galda, o‘ziga xos strategiya bo‘lmog‘i lozim. Jinoyatchilikka qarshi kurash va uning oldini olishga qaratilgan o‘ziga xos taktika yoki taktik yondashuv (u yoki bu vazifalarni bajarishda yuqori samaraga erishishni ta’minlash uchun) maq sadga erishish yo‘lida bir muncha qulaylik yaratadi, ya’ni muhim vazifalarni yechishda, kuch, vosita, mablag‘ va boshqalarni kam sarflab, yuqori natija- larga erishishga yordam beradi. Strategiya va taktika ichki ishlar organlari faoliyatida jinoyatchilikning oldini olishda muhimligi bilan ajralib turadi. Jumladan, strategiya asosida jinoyatchilikning kelib chiqishiga sabab bo‘ladigan omillarini bartaraf etish hamda kamayishiga erishish mumkin. Bu esa, o‘z navbatida, zarur taktik yondashuvni taqozo etadi. Demak, ichki ishlar organlari faoliyatida jinoyat chilikning oldini

olishda zarur taktik usul va vositalar joriy etiladi. Jamiyatda olib boriladigan ijtimoiy profilaktika strategiyasining asosiy vazifasi ijtimoiy qadriyatlarni har qanday jinoiy tajovuzlardan saqlash hisoblanadi. Chora-tadbirlarni qo‘llash taktikasi ijtimoiy voqelik, hodisalarning yuzaga kelgan vaqti, joyi kabi o‘ziga xos xususiyatlariga qarab faqat shaklan o‘zgarib borishi mumkin. Binobarin, u yoki bu holatlarda taktik usul va vositalarni qo‘llashdagi mavjud talablarni to‘g‘ri anglash jinoyatchilikka qarshi kurashda katta ahamiyat kasb etadi. Aynan shunday talablarning dastlabkisi haqiqiy va mavjud voqelikni idrok qilish orqali ish yuritishdir. Har bir taktik yondashuv u yoki bu jarayonni umumiy va mavhum tarzda emas, balki mavjudlikdan kelib chiqqan holda aniq hal etilishini taqozo etadi. Kriminologiyaning ushbu ilmiy-nazariy tavsiyasi jinoyatchilikning oldini olishda amalga oshiriladigan barcha tadbirlarda muhim asos bo‘lmog‘i lozim. Jinoyatchilikning oldini olish taktikasining ikkinchi talabi, profilaktika ishlarini tashkil etishda belgilangan tadbirlar va ularning natijasi qanday bo‘lganligini inobatga olinishidir. Zotan, har qanday profilaktika ishining eng muhim jihati uning samarasidir. Belgilanadigan tadbir va uni bajarishdan yuzaga keladigan samara, qilingan mehnat va xarajatlarni oqlashi lozim. Jinoyatchilikning oldini olishga qo‘yiladigan uchinchi talab profilaktika ishlarining zarur ekanligi bilan izohlanadi, ya’ni taktik yondashuv turg‘un yoki doimiy bo‘lmay, zarur kriminogen vaziyatlarda tezda o‘zgartirishga, yangilik va qo‘shimchalar kiritishga moyil bo‘lmog‘i kerak. Jinoyatchilikning oldini olish taktikasining to‘rtinchi talabi usul va choralarning chuqur ilmiy asoslangan bo‘lishidir. Shu bois har bir vaziyat yoki holatda taktik yondashuvni qo‘llashdan avval uni ilmiy jihatdan tahlil etish lozim. Bu esa har bir taktik yondashuvni aniq va samarali bo‘lishini ta’minlaydi. Va nihoyat, jinoyatchilikning oldini olishning taktikasiga qo‘yiladigan beshinchi talabda jinoyatchilik bilan bog‘liq bo‘lgan turli ijtimoiy jarayonlar hamda vaziyatlarning mavjudligini e’tiborga olinishidir.

Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda ishlab chiqilayotgan har bir taktik usul va vositalar jinoyatchilikning oldini olishda zarur taktikani topish va o‘z joyida qo‘llashni taqozo etadi. Hozirgi kunda O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan islohotlar bilan bog‘liq holda yuzaga kelayotgan ayrim jinoyatlarni o‘rganish zarur hollarda quyidagi taktik yondashuvlarni tanlash kerakligini ko‘rsatmoqda. Bular hududiy, guruhiy mansubligiga doir, ma’lum bir obyektga xos bo‘lgan va tarkibiy-taktik yondashuvlar. Agar ularning har biriga alohida to‘xtalsak, quyidagilarni ko‘rishimiz mumkin. 1. Taktik yondashuvlar profilaktik chora-tadbirlarning ma’muriy- hududiy xususiyatlaridan kelib chiqqan holda amalga oshirishni talab etadi. Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, hududiy jihatdan taktik yondashuvning eng maqbulini tanlashda u yoki bu hududdagi jinoyatchilikning umumiy holatlari asosida ishlab chiqilgan bashoratlarga tayanish lozim. Jinoyatchilikning qaysi hududda ko‘p yoki kamligini e’tiborga olish katta ahamiyatga ega. Garchi, jinoyatlarning sodir etilishi kam bo‘lsa-da, kelgusida ularning oshib ketmasligi choralari ham ko‘rilmog‘i darkor. 2. Guruhiy mansubligiga ko‘ra taktik yondashuvni tanlashda mavjud ijtimoiy guruhlarning yoshi, kasbi va qaysi guruhga mansub shaxslar tomonidan jinoyat ko‘p sodir etilayotganligi aniqlanadi. Aholining muntazam ko‘chib yuruvchi, ichkilikka, narkotik vositalar iste’mol qilishga ruju qo‘ygan qatlamlari alohida e’tiborga molikdir. Ularni doimiy nazoratda ushlab turish muhim kriminologik ahamiyatga ega. Shuningdek, jinoyatchilikning oldini olishda ishtirok etuvchi subyektlar ning ko‘zda tutilgan guruhlarga nisbatan ta’sir o‘tkazishi zarur darajadagi yondashuvni talab etadi. Chunki har bir ijtimoiy guruh o‘ziga xos xususiyat- larga ega (masalan, voyaga yetmaganlar, ayollar, retsidivistlar, giyohvandlar, kam ta’minlanganlar, o‘ziga to‘q yoki mulkdorlar va h. k). Guruhiy mansubligiga ko‘ra taktik yondashuv hududiy taktik yondashuv bilan uzviy bog‘liq. Shu bois guruhiy mansubligiga oid taktik yondashuvda shaxsning

yashash va turmush tarzi albatta e’tiborga olinishi lozim. 3. Ma’lum bir obyektga xos bo‘lgan taktik yondashuv ishlab chiqarish, ijtimoiy-madaniy sohalarga nisbatan olib boriladi. Chunki bu sohalar doirasida jinoyatlarning sodir etilishi ko‘proq kuzatiladi. Jinoyatlarning oldini olishda ma’lum bir obyektga xos taktik yondashuvni tanlashda (tashkilot, korxona, muassasa) jinoyatlarning sodir bo‘lishi holatlarini bilish bilan birga, ularning sodir etilishiga ta’sir etuvchi sabab va omillarni ham e’tiborga olish lozim. Masalan, sut-go‘sht mahsu- lotlari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan obyektlarda metallurgiyaga ixtisos- lashgan korxonalardan farqli ravishda o‘ziga xos jinoyatlar sodir etilishi mumkin. Ba’zi korxonalarda kriminogen holat me’yorida bo‘lsa-da, biroq ularga alohida e’tibor qaratilishi taqozo etiladi. Masalan, chet davlatlar bilan hamkorlikda faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalarda profilaktika ishlariga alohida e’tibor qaratilishi lozim. Chunki ushbu korxonalarning ishchi va xizmatchilar tarkibini asosan chet el fuqarolari tashkil etishi mumkin. 4. Tarkibiy jihatdan taktik yondashuvni belgilash alohida ahamiyatga ega. Aynan shunga ko‘ra jinoyatchilikning oldini olishda o‘ziga xos taktik yondashuvni to‘g‘ri tanlash mumkin. Bunda u yoki bu jinoyatning qaysi tarkibga mansubligi aniqlanadi. Chunki jinoyatning og‘irligi yoki ko‘rsat- kichlarining yuqoriligi zarur yondashuvni talab etadi. Agar birinchi holatda profilaktika ishlari va taktik yondashuv bir me’yorda bo‘lsa, masalan, qotillik, nomusga tegish, talonchilik kabi og‘ir jinoyatlarning oldini olish har doim va hamma joyda bir maromda davom etsa, ikkinchi holatda esa vaqt, hudud va sharoitiga ko‘ra yangidan-yangi vaziyatlar kelib chiqadi. Masalan, ma’lum bir paytda transport vositalari bilan bog‘liq o‘g‘rilik jinoyatlarining keskin oshishi holatlari. Bay on etilganlar orqali ma’lum bo‘ladiki, jinoyatchilikning oldini olishda ichki ishlar organlari o‘ziga xos o‘rin tutadi. Shu bilan birga, ichki ishlar organlarining barcha faoliyat yo‘nalishlari davlatning huquqni muhofaza qiluvchi boshqa organlari - sud, prokuratura, soliq qo‘mitasi, bojxona, favqulodda

vaziyatlar vazirligi hamda milliy xavfsizlik xizmati bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, jinoyatchilikning oldini olishda ham ular bilan doimiy hamkorlik amalga oshiriladi. Ichki ishlar organlari jinoyatchilikka qarshi kurashni tashkil etishda va, umuman, jinoyatchilikning oldini olishda o‘z vazifalarini samarali bajarish- lari uchun har bir taktik usul va vositalarning ilmiy-nazariy jihatdan asoslanganligiga erishmoqlari lozim.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992. 2.Mejdunarodniy pakt o grajdanskix i politicheskix pravax. Mejdunarodnaya zashita prav i svobod cheloveka. Sbornik dokumentov. M.: Yurid.lit., 1990 g. 3.Osnovniye prinsipi nezavisimosti sudebnix organov. Mejdunarodniye prava i svoboda cheloveka: Sbornik dokumentov. M: Yurid.lit., 1990 g. 4.Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka. – Prava cheloveka. Osnovniye mejdunarodniye dokumenti: Sbornik dokumentov. M.: Mejdunarodniye otnosheniya. 1989 g. – S. 134-142. 5. Konvensiya o pravovoy pomoshi i pravovix otnosheniyax po grajdanskim, semeynim i ugolovnim delam. (Xo‘jalik va huquq Xozyaystvo i pravo. – Tashkent. 1997, №1-2. S. 58-76). 6. Ugolovno-protsessualniy kodeks Respubliki Uzbekistan. – T.: Adolat, 1999. 7. «O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartishlar va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasining 2001 yil 7 dekabrdagi Qonuni. 8. Jinoiy jazolarni liberallashtirish munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat, Jinoyat protsessual kodekslari hamda Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksiga o‘zgartishlar va qo‘shimchalar kiritish haqida. O‘zbekiston Respublikasining 2001 yil 29 avgustdagi Qonuni.

Похожие

Jinoyatchilikning oldini olish

Uyushgan jinoyatchilikning kriminologik tavsifi va ularning oldini olishdagi profilaktik chora tadbirlar

Uyushgan jinoyatchilikni yuzaga keltiruvchi sabab va sharoitlar

Kriminologiya fanining maqsadi va vazifalari

Profilaktik chora tadbirlarning turlari va ularning tasnifi