Kriminologiya fanining maqsadi va vazifalari - Юриспруденция - Рефераты

Kriminologiya fanining maqsadi va vazifalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

94 KB

Kriminologiya fanining maqsadi va vazifalari Reja: 1. Kriminologiya fanining maqsadi 2. Maqsad va vazifalarning o‘zaro bog‘liqligi. 3. Jinoyatchilarning shaxsi va jinoyat sodir etish mexanizmini o‘rganish. 4. Jinoyatchilikning oldini olish (profilaktika)ning asosiy yo‘nalishlarini belgilash. 5. Profilaktik ta’sir choralari obyektlarining aniq belgilanishi. 6. Profilaktik faoliyatning huquqiy asoslarini yaratish.

Kriminologiya fanining maqsadi. Ushbu fan taraqqiyotini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish hamda ilmiy tadqiqot yo‘nalishidan og‘ishmay borish uchun uning maqsadini aniq belgilash alohida e’tiborga molik masaladir. Shundan kelib chiqqan holda kriminologiya fanining umumiy maqsadi - jinoyatchilikka qarshi kurash va uning oldini olishda ilmiy- nazariy jihatdan asosli tadqiqot faoliyatini olib borishdan iborat, deb ta’kidlash aslo mubolag‘a bo‘lmaydi. Fan maqsadining shu tarzda belgilanishi uning ehtiyoji va tadqiqot doirasining o‘ziga xosligidandir. Bu kabi o‘ziga xoslik nafaqat nazariy yo‘nalishda tadqiqot ishlari olib borilishida, balki ushbu tadqiqot ishlarining bevosita jinoyatchilikka qarshi kurash amaliyoti bilan bog‘liq tarzda olib borilishi bilan ham e’tiborga loyiqdir. Chunki har qanday nazariy bilim (kriminologiyaning o‘zi mustaqil bilimlar tizimidan tashkil topganligini hisobga olgan holda) amaliyot bilan to‘g‘ridan- to‘g‘ri emas, aynan faoliyat yo‘nalishlari orqali (bu o‘rinda jinoyatchilikka qarshi kurash faoliyatini nazarga olgan holda) bog‘langan bo‘lib, amaliy vazifalarning bajarilishini nazariy asoslangan holda ta’min- lashni maqsad qilib oladi. Bu esa amaliy-tashkiliy, boshqaruv va rejalashtirish yo‘nalishlarida zarur ilmiy tavsiyalar mavjud bo‘lishini taqozo etadi. Shu bilan birga, qo‘yilgan maqsadga erishishning tashkiliy asoslari ham o‘zaro muvofiqlashtirilishi lozim. Bular jinoyatchilikka qarshi kurash amaliyotida muhim ahamiyatga ega bo‘lib, kriminologiya fanida tadqiqot ishlarining joriy, istiqbolli va yakuniy maqsadda amalga oshirilishida namoyon bo‘ladi. Joriy, istiqbolli va oxirgi maqsadga erishish hech vaqtda stixiyali tarzda kechmasligi lozim va har qanday holatda ham yuqorida bayon etilgan ilmiy asoslar orqali maqsadga erishish katta ahamiyatga ega. Maqsadga erishishga bu kabi yondashuv, ayniqsa, iqtisodiyotning ho zirgi paytdagi jadal rivojlanishi yoki murakkablashuvi jarayonida mavjud muammolarni yechishda katta ahamiyatga ega ekanligini e’tiborga olinishida ham ko‘zga tashlanadi. Shuningdek, jinoyatchilikka qarshi kurashda har qanday maqsadning belgilanishi, birinchi navbatda, jinoyatlarga yo‘l qo‘ymaslik va uni imkon

darajasida tugatishga qaratilgan bo‘lishi lozim. Eng asosiysi, maqsadga erishish jarayonida jinoyatchilik xususida zarur xulosalar chiqarish imkoniyati ham yuzaga keladi. Kriminologiyaning fan sifatidagi asosiy maqsadi uning yo‘nalishini to‘g‘ri olib borish va shu orqali ilmiy bilishning mantiqiy jarayonini hamda ilmiy tadqiqot ishlarini zarur darajada tashkil etish bilan chambarchas bog‘liqdir. O‘z- o‘zidan ravshanki, bu kabi maqsadga erishish jinoyatchilikka qarshi kurash yo‘nalishidagi (amaliy maqsad sari) siyosatga mos kelmog‘i zarur. Jinoyatchilikka qarshi kurashdagi davlat siyosati, o‘z mohiyatiga ko‘ra, jinoyatchilik va uning sodir etilishiga shart-sharoit yaratuvchi sabab hamda muhitni tag-tomiri bilan tugatishga qaratilgandir. Kriminologiyaning asosiy maqsadi - jinoyatchilikka qarshi kurashning aniq ilmiy-nazariy asoslarini chuqur ilmiy xulosalarga tayangan holda ishlab chiqish va zarur tavsiyalar berishdan iborat. Davlat siyosati va kriminologiya fani tomonidan qo‘yilgan har ikki maqsad jamiyat manfaatlariga mos keladi hamda chuqur, ma’naviy va adolatli xulosalar chiqarishda muhimdir. Maq sadga erishishda fan va siyosatning hamkorlikda ish olib borishi ko‘zlangan natijani beradi. Nazariy va amaliy yo‘nalishlardagi istiqbolli maqsadlar jinoyat chilikning voqelik sifatida sodir bo‘lish miqyosidan kelib chiqqan holda oldini olish, alohida turdagi va toifadagi jinoyatlarning turli ijtimoiy qatlamdagi va yoshdagi shaxslar tomonidan sodir etilishiga yo‘l qo‘ymaslik (profilaktika) kabilarni o‘z ichiga oladi. Shu bilan birga, istiqbolli maqsadlarga erishish ijtimoiy profilaktikada ko‘zda tutilgan axloqiy, huquqiy ta’sir choralarini umumlashtirish orqali amalga oshiriladi. Tabiiyki, bu yo‘nalishda jamiyat, davlatning rivojlanishi va taraqqiyot darajasi hamda jinoyatchilik, unga qarshi kurashishning tashkil etilganlik holatlarini e’tiborga olish lozim. Shuning uchun ham jinoyatchilikka qarshi kurash borasida zarur na- tijalarga erishish uchun samarali va davomli tadbirlarni amalga oshirish kriminologik bashorat (prognoz) va shunga asoslangan jinoyatchilikka qarshi kurash nazariyasi va amaliyotining istiqbolli rejalashtirishni tashkil etish talab etiladi. Shu o‘rinda

ta’kidlash joizki, kriminologiya fani ham o‘zining aniq maqsadlariga ega, ya’ni ilmiy jihatdan nafaqat nazariy muammolarni, balki quyidagi amaliy vazifalarni ham bajarmog‘i zarur: jinoyatlarning oldini olish tizimi qanday shakllanmog‘i lozim; jinoyatchilikni tugatish borasida olib boriladigan siyosat qay tarzda yo‘lga qo‘yilishi kerak; amaliyot ehtiyoj- lari nimalarda seziladi hamda bu ehtiyojlarni ta’minlashning asosiy yo‘nalishlari qanday hal etiladi va boshqalar. Bu vazifalarni bajarishda kriminologiya o‘zining ilmiy asoslangan tavsiyalarini yaratadi. Ushbu tavsiyalar esa jinoyatchilikka qarshi kurashni tashkil etishda zarur manba hisoblanadi. Bu kabi tadbirlarning barchasi jinoyatchilikka qarshi kurash nazariyasi va amaliyoti uchun xizmat qiladi. Shu o‘rinda alohida ta’kidlash lozimki, hozirgi kunda huquqiy adabiyotlar va huquqiy normalarda keng qo‘l- lanilayotgan «jinoyatchilikning oldini olish» tushunchasiga mazmun jihati- dan to‘g‘ri yondashish maqsadga muvofiqdir. Chunki jinoyatchilikka qarshi kurash keng tushuncha, shu bilan birga, u aniq tadbirlar orqali amalga oshiriladi. Binobarin, jinoyatchilikning oldini olish, unga yo‘l qo‘ymaslik va uni bartaraf etish kabi tadbirlarning har biri aniq maqsadlarga yo‘nal- tirilganligini yodda tutish lozim. Joriy maqsadlar jinoyatchilikka qarshi kurashda kundalik ilmiy va amaliy ishlarning bajarilishi orqali amalga oshiriladi. Albatta, joriy maqsadga erishishda kundalik vazifalarni bajarish, istiqbolli va asosiy maqsadlarga erishish uchun esa moddiy, ma’naviy hamda axloqiy zamin tayyorlanishi zarur. Umuman olganda, har bir davlat siyosatida jinoyatchilikni tag-tomiri bilan tugatish asosiy maqsaddir. Biroq hozirgi kun talabidan kelib chiqadigan bo‘lsak, ayrim jinoyat turlariga qarshi kurashni tashkil etish va ularni tugatish nafaqat bir davlat miqyosida, balki xalqaro miqyosdagi muammo bo‘lib qolmoqda. Terrorizm, narkobiznes, g‘ayriqonuniy ravishda qurol-yarog‘ sotish shular jumlasi- dandir. Maqsad va vazifalarning o‘zaro bog‘liqligi. Jinoyatchilikka qarshi kurashni tashkil etishda loqaydlikka yo‘l qo‘yish istiqbolli va asosiy maqsadlarga erishishga salbiy ta’sir etishini e’tibordan chetda qoldirmaslik zarur.

Jinoyatchilikka qarshi kurashda asosiy maqsadga erishish uchun sa marali ilmiy-nazariy va amaliy tavsiyalar yaratish talab etiladi. Ushbu tavsiya va amaliy tadbirlar jinoyatchilik hamda uning oldini olish choralari to‘g‘risida aniq ma’lumotlar bo‘lgandagina samara berishini yodda tutish darkor. To‘g‘ri, kriminologiya fanining vazifasi, avvalo, jinoyatchilik va uning sodir etilishiga sharoit yaratuvchi sabablarni aniqlash hamda o‘z vaqtida zarur chora- tadbirlarni ishlab chiqishni o‘rganishdan iborat. Shuning uchun ham kriminologiya ko‘p qirrali ilmiy izlanishlar olib borish orqali tadqiqot obyektiga kiruvchi muammolarni ilmiy tomondan yechish va shu asosida jinoyatga yo‘l qo‘ymaslikning aniq chegarasini belgilashni ham o‘z ichiga oladi. Oxir-oqibat kriminologiya fani ilmiy tavsiyalarining samarasi jamiyatda mavjud bo‘lgan ijtimoiy voqelik bilan qanchalik bog‘liqligi hamda huquqiy-demokratik davlat qurish amaliyotiga qo‘shgan hissasi asosida baholanadi. Ushbu holat kriminologiya fanining chuqur va mustahkam ilmiy «poydevori» yaratilishini taqozo etadi. Fan o‘z ilmiy tizimiga ega bo‘lishi hamda oddiy bir holatdan murakkab vazifalarni bajara olishgacha bo‘lgan tavsiyalarni yaratmog‘i juda muhim. U yoki bu holatlarga yuzaki baho berish natijasida kutilgan maqsadga erishib bo‘lmaslik ko‘plab kuzatiladigan holdir. Bu borada faqat hayot tajribasiga tayanish, fanni ilmiy-nazariy jihatdan boyitmaslik jinoyatchilikka qarshi kurash amaliyotini murakkablashtiradi, xolos. O‘z navbatida, kriminologiya fan sifatida «qo‘l uchida» faoliyat ko‘rsatsa, jinoyatchilikka qarshi kurashda zarur bo‘lgan vazifalarni bajara olishga qodir fan sifatida rivojlana olmasligini ham unutmaslik zarur, ya’ni nazariyot amaliyotning ko‘zi ekanligini e’tibordan chetda qoldirmaslik lozim. Oxirgi yillarda mamlakatimizda jinoyatchilikka qarshi kurash borasida bir qator tadbirlar, jumladan hozirgi ijtimoiy o‘tish jarayonida jinoyatlarning o‘ziga xos tarzda sodir etilishi, ularning sabablari, sharoitlarini o‘rganish bo‘yicha zarur tadqiqot ishlari amalga oshirilmoqda.

Shu bilan birga, jinoyatchi shaxslarni o‘rganish, ular bilan tarbiyaviy ishlar olib borish va jinoiy yo‘ldan qaytarishga erishish uchun zarur ijtimoiy, huquqiy va siyosiy ta’sir choralari ijtimoiy hayot jarayoniga qonun asosida tatbiq etilmoqda. Ko‘rinib turibdiki, fan-amaliyot ehtiyojlari asosida tadqiqot ishlarini yo‘lga qo‘yish, ayniqsa, jinoyatchilikka qarshi kurashni tashkil etadigan huquqni muhofaza qiluvchi va huquq-tartibotni amalga oshiruvchi davlat organlarining xodimlari va keng jamoatchilik vakillarining ilmiy- nazariy bilimlari hamda amaliy mahoratlarini oshirish katta ahamiyatga ega. Bayon etilgan vazifalarni ham nazariy, ham amaliy tomondan bajarish nafaqat joriy, balki istiqbolli va, qolaversa, yakuniy maqsadlarga erishishga yordam beradi. Jinoyatchilikni mavjud voqelik nuqtai nazaridan o‘rganishda asosiy e’tibor jinoyatchilik, uning sabablari hamda kriminogen va g‘ayrikriminogen omillarini atroflicha o‘rganishni taqozo etadi. Bu yo‘nalishdagi tadqiqotlarning obyekti o‘z ichiga jinoyatchilikni jamiyat taraqqiyotining ma’lum bir bosqichidagi ko‘rsatkichlari, ji noyatchilikning holati, tarkibi va o‘sish yoki kamayish dinamikasi kabilarni oladi. Ularni o‘rganish asosida jinoyatchilikning umumiy holati va dinamikasi xususida zarur kriminologik bashoratlarni ishlab chiqish hamda jinoyatchilikka qarshi kurashning istiqbolli rejalarini yaratish imkoniyati yuzaga keladi. Kriminologiya nuqtai nazaridan jinoyatlarning ayrim toifalarini, masalan, birinchi bor yoki retsidiv jinoyatlar, voyaga yetmaganlar, erkak yoki ayollar tomonidan sodir etiladigan jinoyatlarning har birini o‘rganish va tahlil etish g‘oyat muhim ahamiyatga ega. Bu kabi tadqiqotlar jarayoni esa albatta chuqur ilmiy yondashuvni talab etadi. Jinoyatlar va ularning sabablarini o‘rganish asosida jinoyatchilik va, umuman, jinoyatlarni ma’lum bir tizimga solish bilan bog‘liq muammolar to‘planadi, umumlashtiriladi va tahlil etish ishlari olib boriladi hamda alohida guruhdagi va toifadagi jinoyatlarning o‘zaro bog‘liqlik jihatlari tahlil etiladi. Jinoyatlarning ma’lum bir tizim asosida o‘rganilishi barcha jinoyatlar (jinoyatchilik)ning o‘zaro bog‘liqlik xususiyatlariga ko‘ra o‘rganiladi.

Bu, birinchidan, jinoyatlar belgilarining o‘zaro mos kelishi, ikkinchidan, jamiyatdagi barcha jarayonlar bilan bog‘liq bo‘lgan tizimni tahlil etishdan iboratdir. Jinoyatlarni kriminologiya nuqtai nazaridan tasniflashga alohida e’tibor bergan holda, o‘z xususiyatlariga ko‘ra bir-biriga yaqin bo‘lgan jinoyatlarni ma’lum bir toifa va guruhlarga ajratish orqali ularni umumlashtirish va sodir bo‘lishiga imkon beruvchi sabab va sharoitlar, vaziyatlar, umuman, jinoyatchilikning sabablarini o‘rganish lozim. Tabiiyki, bu kabi tadqiqotlar kelib chiqadigan oqibatlarni ilmiy jihatdan to‘g‘ri tushunishga, o‘z navbatida, zarur ijtimoiy, huquqiy, iqtisodiy va ma’rifiy chora-tadbirlarni qo‘llashga yo‘l ochadi. Jinoyatchilarning shaxsi va jinoyat sodir etish mexanizmini o‘rganish. Jinoyatchilar shaxsini o‘rganishda birinchi galda jinoyat sodir etuvchi shaxslar tasnifiga alohida e’tibor qaratish lozim. Chunki jinoyatchilarni tasniflash ularning jinsi, yoshi, ma’lumoti va shu kabilar orqali amalga oshiriladi. Bu esa huquqbuzarlik sodir etuvchi shaxslarning g‘ayriqonuniy (jinoiy) faoliyatlarini mavjud ijtimoiy-ruhiy muhitda qanday ekanligini va o‘ziga xos «maishiy falsafa» hamda «maishiy psixologiya» ta’sirida qonunbuzarliklar sodir etishlarini kuzatish imkonini beradi. Bu kabi huquqbuzarliklar miqyosini o‘rganish va qanchalik tarqal- ganligiga qarab, atrofdagi shaxslarning ijtimoiy shakllanish jarayonini belgilovchi muhitni aniqlash mumkin. Shuningdek, jinoyatchilikka qarshi kurashni tashkil etishga mas’ul bo‘lgan davlat organlari, maxsus muassasalar o‘z faoliyatlarini qanchalik bajara olishlariga va bu boradagi vazifalarini to‘g‘ri belgilashlariga ham imkon yaratiladi. Ishni bunday tashkil etilishi ayrim toifadagi yoki guruhdagi jinoyatlarning sodir etilishi, tayyorgarlik ko‘rish jarayonlari yoki yashirish usullari kabi g‘ayriqonuniy qilmishlarni o‘rganish imkoniyatini yuzaga keltiradi. Bu kabi yondashuv ayrim jinoyatlarni mazmun jihatidan tizimga solishning tashkiliy asoslari va ularning sodir etilishi jarayonlarini ham bilishga imkon tug‘diradi. Bunda alohida e’tiborni shaxslarning jamiyatdagi g‘ayriinsoniy xatti-

harakatlarini shakllantiruvchi vaziyatni o‘rganish va aynan shu vaziyatlardan kelib chiqqan holda tarbiyaviy chora-tadbirlarga qaratish zarur. Ochiq (oila, maktab va hokazo) va yopiq (asosan, jazoni ijro etish muassasalarida) sharoitlar aynan shu kabi yondashuvni, har bir muhitning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, tatbiq etmoqlikni talab etadi. Jinoyatlarni hududiy tahlil qilish asosida o‘rganish quyidagi ikki yo‘nalishda olib boriladi: a) ayrim turdagi jinoyatlarning alohida olingan hududdagi holati; b) u yoki bu mamlakat hududida jinoyatlarning mavjudlik holatlari. Ushbu ma’lumotlar to‘planganda davlat miqyosida yoki davlatning ayrim hududlarida keng tarqalgan jinoyatlarni o‘z vaqtida o‘rganish hamda shu orqali zarur bo‘lgan profilaktik chora-tadbirlarni qo‘llash mumkin bo‘ladi. Jinoyatchilikning oldini olish (profilaktika)ning asosiy yo‘nalishlarini belgilash. Bu vazifani bajarishda, birinchi galda, jinoyatchilikning oldini olish (profilaktika) faoliyati yo‘nalishini to‘g‘ri belgilash katta ahamiyatga ega. So‘ngra alohida yondashuv asosida jinoyatchilikning oldini olish faoliyatining yo‘nalishlari, ko‘rinishlari va shakllari belgilanadi. Profilaktika faoliyatining ko‘rinishlariga boshlang‘ich va bevosita profilaktika, umumiy va yakka tartibdagi profilaktika faoliyatlari kiradi. Viktimologik profilaktika choralari mavjudligiga ham e’tibor bermoq zarur. Profilaktika choralari orqali qo‘yilgan vazifalarni kompleks tarzda hal etish mumkin. O‘z-o‘zidan ma’lumki, bu kabi yondashuv, birinchidan, profilaktika ta’sir choralarining tizimini yaratishni, ikkinchidan, quyidagi yo‘nalishlarni o‘z ichiga olgan profilaktika ta’sir choralarini ishlab chiqishni taqozo etadi. Bular axloq, huquq, pedagogika, psixologiya, tibbiyot, ayniqsa, ruhiy tomondan (psixiatriya) va hokazo. Umuman olganda, profilaktika choralarining bayon etilgan tarzda tashkil etilishi bu borada atroflicha ijtimoiy yondashish zarurligini ko‘rsatadi. Alohida toifadagi yoki turdagi huquqbuzarliklarning profilaktikasi aniq tasniflash asosida ko‘rib chiqilishi lozim. Bu o‘rinda gap vazifani alohida yondashuv asosida hal etish haqida bormoqda.

Zero, hozirgi paytda jamiyatning sifat o‘zgarishi jarayonida yuzaga kelayotgan muammolar ayrim jinoyatlarning oldini olish va ularga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida o‘ziga xos qat’iy talablarni qo‘ymoqda. Bular giyohvandlik va toksikomaniya ta’sirida sodir etiladigan jinoyatlar, jinsiy aloqalar bilan bog‘liq jinoyatlar, ruhiy xastalik orqasida sodir etiladigan jinoyatlar kabilarni profilaktika qilishdir. Shu bilan birga, qotillik, o‘g‘rilik, bezorilik yoki voyaga yetmaganlar jinoyatlari, retsidiv jinoyatlarning oldini olish ham yangicha yondashuvni talab etmoqda. Jinoyat sodir etuvchi ayollarga nisbatan profilaktika ta’sir choralarini kriminologiya nuqtai nazaridan yangicha ko‘rib chiqish ham e’tiborga loyiqdir. Bayon etilgan muammolarni bartaraf etishda esa profilaktik chora- tadbirlarni tashkil etuvchi va olib boruvchi subyektlar tizimining aniq belgilanishi katta ahamiyatga ega. Profilaktika faoliyatini olib boruvchi subyektlar tizimini belgilash va yaratishda, avvalo, profilaktik ta’sir choralarini qo‘llovchi subyektlarning aniq maqsadlarga yo‘naltirilgan vazifalarini muvofiqlashtirish ishlarini mohiyatan e’tiborga olish lozim. Shundan keyingina davlat organlari va jamoat tashkilotlarining subyekt sifatida faoliyat doiralari chegarasini aniq belgilash maqsadga muvofiqdir. Profilaktika faoliyati yo‘nalishlarining aniq chegarasini belgilash, subyektlarning vazifalarini to‘g‘ri belgilashga imkon yaratadi hamda har bir mas’ul tashkilot, mansabdor shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan ta’sir choralarining muqim tizimini yaratishga yordam beradi. Profilaktik ta’sir choralari obyektlarining aniq belgilanishi. Ushbu vazifani bajarish birinchi galda profilaktika ishlari qaysi ijtimoiy xavfli qilmish yoki shaxslarga qarshi yo‘naltirilganligini aniq ifodalanishi bilan uzviy bog‘liqdir (retsidiv jinoyatlar, ichkilikbozlik, maishiy bezorilik kabilar). Shundan kelib chiqqan holda, kimlarga nisbatan va qanday tarzda profilaktika nazoratini olib borish kerakligi oydinlashadi. Ko‘rinib turibdiki, bu kabi murakkab vazifani bajarishda ham chuqur ilmiy negizga ega bo‘lgan tavsiyalarni yaratish kerak.

Profilaktik faoliyatning huquqiy asoslarini yaratish. Profilaktika faoliyati subyektlari va obyektlari bilan ish olib borish zarur huquqiy asoslarni taqozo etadi. Shu o‘rinda ushbu faoliyatning ayrim yo‘nalishlarini qonun asosida aniq ifodalanishiga alohida e’tibor qaratish lozim va shu orqali ayrim jinoyatlar yoki jinoyatchi shaxslarga nisbatan qay tarzda ta’sir choralarini qo‘llash imkoniyatiga ega bo‘lish mumkin. Ayniqsa, profilaktika ishlarini olib borayotgan mas’ul subyektlarning huquq va majburiyatlari aniq ifodalanishi juda muhimdir. Profilaktika faoliyati tizimining barcha yo‘nalishlarida zarur bo‘lgan huquqiy asoslar subyektlarning o‘z vazifalarini bajarishlariga imkoniyat yaratishini unutmaslik kerak. Bu esa hozirgi kunda profilaktika faoliyatini yuritish to‘g‘risidagi davlat ahamiyatiga molik qonun ishlab chiqarilishini shart qilib qo‘ymoqda. Huquqbuzarliklarni profilaktika qilishning ijtimoiy muammolari. Jinoyatchilikka qarshi kurashni tashkil etish o‘ziga xos tarzda moddiy yoki iqtisodiy manbalardan foydalanishni talab etadi. Chunki barcha turdagi huquqbuzarliklarning oldini olish va ularga yo‘l qo‘ymaslik, jinoiy ishlar bo‘yicha tergov ishlarini yuritish va, umuman, har bir sodir etilgan jinoyatlarni o‘z vaqtida ochish katta moliyaviy ehtiyojlar bilan bog‘liq. Shu o‘rinda jinoyatchilikni nafaqat bayon etilgan xarajatlar, balki jinoyat natijasida jamiyatga yetkazilgan moddiy va ma’naviy zararni ham umumlashtirgan holda ko‘rib chiqish maqsadga muvofiqdir. Jinoyatlarning oldini olish natijasida davlatga yoki fuqarolarga yetkaziladigan mulkiy ziyonning yuzaga kelishiga ham to‘siq qo‘yiladi. Ushbu muammo o‘ziga xos tarzda ma’lumotlarni to‘plash vazifasini hal etish orqali yechilishi mumkin. Hozirgi kunda aynan shunday ma’lumotlarni o‘zida jamlovchi «jinoyatchilik budjeti» ma’lumotlar bankini yaratish maqsadga muvofiqdir. Jinoyatchilikka qarshi kurash jarayonidagi muhim faoliyat yo‘nalishi jinoyatlarning oldini olish va ularga umuman yo‘l qo‘ymaslikda o‘z ifodasini topadi. Shuning uchun ham jinoyatlarning oldini olishdagi eng muhim faoliyat

jinoyatlar va ularning shakllanishi yoki rivojlanishini oldindan bashorat qilish (prognozirovaniye) ishlarini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yishdir. Ma’lumki, ijtimoiy hayotdagi u yoki bu jarayon o‘z mazmun-mohiyatiga ega. Shuningdek, jinoyatchilik ham ma’lum bir qonuniyatlar asosida ham shaklan, ham mazmunan o‘zgarib borishi o‘z ilmiy isbotini topgan. Aynan shundan kelib chiqqan holda, kriminologiyada ilmiy bashorat jinoyat chilikning hozirgi holatini o‘rganish orqali uni tahlil etish asosida kutilayot- gan o‘zgarishlarni avvaldan ko‘rishga imkon yaratadi. Kriminologiyada ilmiy bashoratning muhim jihati shundaki, u nafaqat sodir bo‘ladigan o‘zgarishlarni, balki shu o‘zgarishlarning ijobiy yoki salbiy xususiyatlaridan kelib chiqqadigan jinoyatchilikning oldini olish choralarini ko‘rishni ham tavsiya etadi. Kriminologiyaning fan sifatida bajaradigan vazifalari o ziga xos mazmunga ega. Yuqorida ta’kidlanganidek, jinoyatchilikka qarshi kurash dagi vazifalar jinoyat bilan bog‘liq muammolarni ilmiy o‘rganishdan iborat bo‘lsa, aynan ularni qanday bajarish kriminologiyaning fan sifatidagi asosiy vazifasi hisoblanadi. Kriminologiya o‘z predmetiga kiruvchi masalalarni o‘rganish davomida ilmiy tadqiqot ishlarini quyidagi yo‘nalishlarda bajaradi: jinoyatchilikning asosiy belgilarini tadqiq etish va ochib berish; ijtimoiy hayotdagi o‘zgarishlar va ularning jinoyatlar sodir etilishiga ta’sirini tahlil etish; ushbu jarayonni yangi bosqichlarda rivojlanishi (tendensiya) kabilarni o‘rganish va hokazo. Shuningdek, aniq chora- tadbirlarning amalga oshirilishida har bir holatning avvalgi, hozirgi va kelgusi natijalarini e’tiborga oladi. Bunda dastlabki holat- larda asosan tasvirlovchi, tushuntiruvchi vazifalar bajarilsa, keyingi o‘rinlarda avvaldan ko‘ra bilish yoki bashorat qilishni ishlab chiqish ko‘zda tutilishi lozim. Shundan kelib chiqqan holda kriminologiyaning fan sifatida bajaradigan vazifalarini quyidagi uch ko‘rinishda ifodalash mumkin: 1) tadqiqot orqali ilmiy xulosalar yig‘ish. Bunda tadqiqotchi ji noyatchilik bilan bog‘liq u yoki bu jarayonning qanday kechayotganligi va qanday ro‘y berayotganligi xususida tadqiqot olib boradi;

2) nazariy, ya’ni tushuncha berish. Bunda tadqiqotchi u yoki bu holat- ning qanday sodir bo‘lganligini ochib beradi; 3) bashorat qilish. Bunda tadqiqotchi u yoki bu jarayonning qanday kechishi va shu asosida kelgusida yuzaga keladigan oqibatlarni, umuman olganda, o‘rganilayotgan jarayonning qay tarzda rivojlanishi mumkinligini oldindan ilmiy bashorat qiladi. Aynan shu bosqich kriminologiya fani asosiy vazifasining samarasini belgilaydi. Zero, jinoyatchilikni doimiy ravishda nazoratda ushlash muvaf- faqiyat garovidir. Sanab o‘tilgan har bir bosqichda vazifalar uzviy bog‘liqligi bilan ajralib turadi. Ular umumlashgan holda amaliy faoliyatni tashkil etish uchun zarur bo‘lgan ilmiy-nazariy tushuncha berish vazifasini bajaradi. Aynan shu ilmiy- nazariy tushuncha barcha tadqiqot ishlarida muhim o‘rin tutishini e’tiborga olish lozim. Ilmiy-nazariy tushuncha berish vazifasi. Tushuncha berish nafaqat kriminologiya fanida, balki barcha ijtimoiy-tabiiy fanlarga xosdir. Ammo kriminologiya fani predmetiga tegishli bo‘lgan jinoyatchilik ilmiy bilishda o‘ziga xos yondashuvni talab etadi. O‘z mohiyatiga ko‘ra tushuncha berish mavjud voqelik xususida to‘plangan ma’lumotlarni nazariy jihatdan ma’lum bir tartibda o‘rganilishini taqozo etadi. Kriminologiyada esa aynan shu o‘rganish jarayonida voqelikni chuqur ilmiy tahlil qilish g‘oyatda muhimdir. Tushuncha berish va o‘rganish jarayoni chuqur ilmiy nazariyalarga asoslanishi lozim. Chunki nazariya tushuncha berishning eng muhim asosidir. Shuning uchun ham kriminologiya fani vazifalaridan biri hisoblanuvchi ilmiy-nazariy tushuncha berishga fanning asosiy vazifasi sifatida qaralmog‘i zarur. Kriminologiyaning nazariy asoslari esa aynan ushbu muammolarni hal etishga qaratilgandir. Kriminologiya fan sifatida o‘z vazifalarini bajarishi orqali ilmiy tadqiqot ishlarini tashkil etish va o‘tkazishga zamin tayyorlaydi. Biroq bu tadqiqotlar qat’iy tarzda jinoyatchilikka qarshi kurash amaliyoti ehtiyojlarini ifodalashi lozim.

Shunga ko‘ra, hozirgi davr talabidan kelib chiqqan holda, bu borada kriminologik tadqiqotlar olib borishga o‘ziga xos talablar qo‘yilgan. Bu talablar tadqiqotlar olib borishda yangi shakl va usullar joriy etishni taqozo etadi. Bu kabi yangicha yondashuvlar nimalarda o‘z aksini topmog‘i zarur, degan savol tug‘iladi. Bu muammoning to‘laqonli yechimini topish mushkul, albatta. Ammo tadqiqotlarning fundamental (nazariy) va amaliy tajribalari ushbu muammolarni yechishda sinalgan usullardir. Nazariy tadqiqotlar ko‘p hollarda jinoyatchilikka xos yangi holatlar va qonuniyatlarning kashf etilishi yoki aniqlanishini ko‘rsatishi mumkin. Amaliy tajribalar o‘tkazilishida esa nazariy tadqiqot natijasida olingan bilimlarni jinoyatchilikka qarshi kurash amaliyotida sinash va amaliy jihat dan qay darajada qo‘llash mumkinligi aniqlanadi. Biroq har ikki tadqiqot yo‘nalishini alohida ko‘rib chiqish qiyosiydir. Aslida har ikki tadqiqot ilmiy tadqiqot ishlarining o‘zagini tashkil etadi. Shuning uchun ham aynan shu tariqa olib boriladigan tadqiqotlar natijasidagi ilmiy xulosalar nazariya, qolaversa, amaliyot uchun ham birdek ahamiyatga ega. Ya’ni nazariya amaliyot uchun xizmat qiladi. Kriminologiyaning g‘oyaviy qarashlar asosida kelib chiqadigan va- zifalari. Ijtimoiy fanlar, shu jumladan kriminologiya, o‘z xususiyatlariga ko‘ra, g‘oyalar ta’sirida rivojlanadi. To‘g‘ri, har qanday fan o‘zining bosh maqsadiga ega, kriminologiya ham bundan mustasno emas. Kriminologiya o‘z taraqqiyoti davomida faqat adolatga tayangan holda faoliyat ko‘rsatadi. Demak, bu fan ham o‘ziga xos g‘oyaviy qarashlar ta’siridadir. Hozirgi kunda g‘oyaviy qarashlarning o‘rni oshayotganligini, ilmiy g‘oyalar kriminologik tadqiqotlarga kirib kelayotganligini ko‘rishimiz mumkin. Shu o‘rinda kriminologiya nazariyasini ijtimoiy fan sifatida uning dunyoqarashi bilan bog‘liq asoslarini ham nazarda tutmoqdamiz. Ushbu fanning asosiy jihatlari va mazmuni mavjud jinoyatchilik hamda unga qarshi kurashni tashkil etish bilan bog‘liq muammolarni aniq ochib berishda namoyon bo‘ladi. Kriminologiya dunyoqarashining prinsiplari (agar ta’bir joiz

bo‘lsa) o‘ziga xos ijtimoiy qarashlar asosida turli ijtimoiy guruhlar yoki shaxslar faoliyatlarini o‘rganish bilan bog‘liqdir. Shundan kelib chiqqan holda kriminologiya mavjud dunyoqarashni shakllantirish bilan bog‘liq vazifalarni bajarmoqda va bunda, birinchidan, falsafiy jihatdan aniq belgilangan predmet va metodlar asosida faoliyat ko‘rsatmoqda, ikkinchidan, fan o‘zi yaratgan metodlarni jinoyatchilikka qarshi kurash masalalari bilan mashg‘ul boshqa fanlar tomonidan o‘zlash- tirilishiga ham imkon yaratmoqda. G‘oyaviy dunyoqarashni kriminologiya nuqtai nazaridan ko‘rib chiqish, aniqrog‘i ilmiy dunyoqarashni adolat yuzasidan ko‘rib chiqish g‘oyatda muhimdir. Bu alohida «kriminologik dunyoqarash» mavjud degani emas, shu o‘rinda biz kriminologiyaning g‘oyaviy dunyoqarash yo‘nalishlarida o‘ziga xos o‘rni mavjudligini ta’kidladik, xolos. Kriminologiya nazariyasi (nazariya sohasidagi vazifalar). Krimino logiya o‘z tadqiqot obyektiga kiruvchi predmetlarni o‘rganish asosida o‘ziga xos tushunchalar va nazariy konsepsiyalarni yaratadi. Kriminologiyani fan sifatida mantiqan bog‘langan nazariy konsepsiyalar yig‘indisiga qiyoslash mumkin. Kriminologiya fanining ana shunday nazariy konsepsiya va tushun- chalarni jamlashi muvaffaqiyatli rivojlanishining garovidir. Kriminolo giyaning nazariy konsepsiyasi jinoyatchilikka qarshi kurash borasidagi zarur bilimlar, tushunchalar va amaliy tavsiyalar ishlab chiqishga qaratilgan. Jinoyatchilikka qarshi kurashni amalga oshirishda nazariyaning tutgan o‘rnini rad etish jinoyatchilik to‘g‘risidagi bilimlarni rad etishdir. Kriminologiya nazariyasida har qanday vaziyat va holatlarni umum- lashtirish, tizimga solish va tahlil etish g‘oyatda murakkab masala hi- soblanadi. Shuningdek, nazariyasiz jinoyatchilikka qarshi kurash amaliyotini yaratish ham mumkin emas. Aynan shuning uchun ham kriminologiya nazariyasiga yoki ayrim hollarda nomlanayotgan nazariy kriminologiyaga ehtiyoj tobora ko‘proq sezilmoqda. Shuni yodda tutish lozimki, nazariy kriminologiya har doim ham birdek

bo‘lmasligi mumkin, chunki u asosan mavjud ma’lumotlarga tayanadi, ya’ni haqiqatda mavjud faktlarga asosan ish ko‘radi. Kriminologiyaning mavjud faktlarga asosan tadqiqot olib borishi, o‘z navbatida, mutlaqo yangi nazariy qarashlarning shakllanishiga olib keladi. Kriminologiya tomonidan yaratilgan bilimlarni nazariy va yig‘ma ko‘rinishlarga ajratish aslo ularni bir-biridan ajratish degani emas. Aslida har bir yo‘nalishdagi rivojlanish ularning o‘zaro hamkorligi va o‘zaro bog‘liqligi natijasidir. Nazariy va empirik kriminologiyaning aloqasi ilmiy bilishda ham- fikrlilik yoki qarama-qarshi fikrlar mavjudligi bilan belgilanadi. Kriminologiya nazariyasining o‘ziga xosligi aynan jinoyatchilik muammolari va ularning oldini olishning aniq yo‘llarini nazariy tomondan ishlab chiqishdir. Ko‘rinib turibdiki, nazariy faoliyat jinoyatchilikka qarshi kurashda katta ahamiyatga ega. Shuning uchun ham nazariy faoliyat asosida vujudga kelayotgan muammolar yechimini topish uchun kriminologiya fanini yanada rivojlantirish g‘oyatda zarur. Tadqiqotlarning nazariy va metodologik miqyosi. Kriminologiyaning fan sifatidagi hozirgi taraqqiyoti o‘ziga xos bo‘lgan muammo - metodologiya (shu qatori dunyoqarashni shakllantirish) jihatidan to‘g‘ri yondashishni talab etadi. Bu o‘rinda gap masalaga falsafa metodologiyasi nuqtai nazaridan yondashish xususida ketmoqda. Aynan falsafa me- todologiyasi kriminologiya uchun muhim bo‘lgan ijtimoiy hayotdagi voqelik va hodisalar rivoji, ularning mohiyatini bilish hamda nazariy va empirik tadqiqotlar o‘rtasidagi bog‘liqlik holatlari, shu tadqiqotlar orqali yangi bilimlar doirasini ishlab chiqish imkoniyatini yaratadi. Shu tariqa kriminologiya jinoyatchilikka qarshi kurashdagi zarur ehtiyojlarni qondirish maqsadida o‘z metodologiyasi va nazariyasini yaratadi hamda jinoyatchilik xususidagi ilmiy bilishga sharoit tug‘diradi. Kriminologiya amaliyoti (amaliy faoliyat bo‘yicha vazifalar). Yuqorida nazariya va amaliyot xususida so‘z yuritganimizda jinoyatchilikning oldini olishda fan amaliyot bilan o‘zaro aloqada bo‘lishi lozimligi haqida to‘xtalgan edik. Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, jinoyatchilikka qarshi kurash amaliyoti hozirgi kunda

jinoyatchilikni nazariy jihatdan tubdan o‘rganish vazifasini yanada qat’iy qilib qo‘ymoqda. Shunday ekan, bu yo‘nalishda amaliy jarayonlarni o‘rganish borasidagi tadqiqot ishlarini kriminologiyaning xususiy nazariyalari bilan bog‘lagan holda «kriminologiya amaliyoti» tushunchasini shakllantirish mumkin. Kriminologiya amaliyotini e’tirof etishdan yana bir maqsad, hozirda fanning jinoyatchilikka qarshi kurash amaliyotidagi ahamiyatini oshib borayotganligidadir. Kriminologiyaning ilmiy tavsiyalari asosida ishlab chiqilgan ilg‘or tajribalar jinoyatchilikka qarshi kurash borasida muhim qarorlarga kelishga imkon yaratmoqda. Kriminologiyaga fan sifatida ta’rif berishda uning amaliyotini ham hisobga olish kerak. Chunki jinoyatchilikning sabablari va jinoyatchi shaxsini aniqlash hamda jinoyatchilikning oldini olishdagi ayrim tadbirlar davlatning maxsus organlari va keng jamoatchilik tomonidan o‘zaro hamkorlikda amalga oshiriladi va bu hamkorlik ham ma’lum yo‘nalishlarda ushbu fan tomonidan tadqiq qilinadi. Amaliy kriminologiya jinoyatchilikning oldini olishdagi amaliy faoliyat uchun zarur bo‘lgan tavsiyalarni ishlab chiqadi. O‘z navbatida, bu tavsiyalarni ishlab chiqish atroflicha tadqiqot ishlari olib borishni taqozo etadi. Amaliy kriminologiyani yaratish fanni «o‘tkazuvchanlik» darajasida tushunib qolinishiga olib kelmasligi lozim. Amaliy kriminologiyaning yaratilishidan asosiy maqsad - fan tavsiyalarini o‘z vaqtida amaliyot bilan bog‘lashga qaratishdan iborat. Amaliy kriminologiya jinoyatchilikka qarshi kurashda o‘z samarasini berishi uchun uning nazariy xulosalarini aynan amaliy maqsadlarga qaratmoq zarur (ya’ni nazariyani amaliyot tilida ifodalash). Har bir yaratilgan holat kashfiyot darajasida bo‘lishi va ilmiy haqiqatni amaliy ehtiyoj uchun qayta ishlab, ham amaliy, ham ilmiy maqsadlarga joriy etishga imkoniyat yaratmog‘i lozim. Amaliy krimino logiyaning aynan shu yo‘nalishlarni o‘z ichiga olishi maqsadga muvofiqdir. Kriminologiya muammolaridan yana biri - akademik yo‘nalishdagi ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish ham nazariy jihatdan fundamental tavsiyalar ishlab chiqishga qaratilganligi bilan ajralib turadi. Ushbu holat yuzasidan olimlar

bildirgan ilmiy xulosalarga ko‘ra, ilmiy bilishning ushbu tarzda qayta shakllanishi har bir muammoni tadqiq etishga yangicha yondashuvni talab etsa-da, aslida mohiyat jihatidan ilmiylik xususiyatini saqlab qoladi. To‘g‘ri, kriminologiyaning nazariy asoslari imkoniyatlaridan faqat ayrimlari, ya’ni jinoyatchilikka qarshi kurashni tejamkorlik va adolat nuqtai nazaridan hal qilish talablariga javob berishga qodirlarigina amaliyotda o‘z o‘rnini topadi. Shu o‘rinda kriminologiya fanining asosiy maqsadi jinoyatchilikka qarshi kurash amaliyoti ehtiyojlarini ta’minlash ekanligini unutmaslik darkor. Kriminologiya nazariyasi va uning tizimi bir qator nazariy bilimlar, tushunchalardan iborat bo‘lib, o‘ziga xos murakkab tizimni tashkil etadi. Aynan shu tizim kriminologiyaning umumiy va xususiy nazariyalarini vujudga keltiradi. Kriminologiya fanining xususiy nazariyasi, o‘z navbatida, umumiy nazariyaning shakllanishida muhim asos bo‘lib xizmat qiladi. Shunga ko‘ra, kriminologiyaning tadqiqot doirasiga kiruvchi kompleks muammolarning fanning umumiy talablari asosida yechilishi talab etiladi. Shuningdek, kriminologiyaning xususiy muammolari fanning xususiy nazariyalari asosida hal qilinadi. Kriminologiya fani tizimiga kiruvchi har bir muammo uzoq davom etgan va murakkab tarixiy rivojlanish taraqqiyotiga ega. Shuning uchun kriminologiyaning tadqiqot obyektiga kiruvchi bu kabi mustaqil tadqiqot yo‘nalishlarining o‘zaro munosabatiga ham alohida e’tibor berish katta ahamiyatga ega. Zotan, aynan shu munosabatlarning aniq chegarasini ajratmay turib, har biri alohida olingan yo‘nalishlarning rivojlanishi qiyin kechishiga qonuniyat sifatida qarash lozim. O‘zaro munosabatlar mavjud muammolarning aniq yechimini topishga xizmat qilishini nazardan chetda qoldirib bo‘lmaydi. Chunki, har qanday holatda, u qaysi yo‘nalishda bo‘lmasin, boshqa yo‘nalish tadqiqotlari yoki nazariy asoslarini buzmagan holda krimi nologiyaning umumiy muammolarini hal etmog‘i lozim. Kriminologiya fanining umumiy muammolariga kiruvchi tarmoqlarni alohida tarzda ko‘rib chiqish va ularni ajratib qo‘yish fanning predmeti va ichki bog‘lanish xususiyatlariga putur yetkazadi. Ta’kidlash joizki, kriminologiya nazariyasining eng muhim xususiyati tashkiliy tizimining

bo‘linmasligi va uzviy bog‘liq tizimdan iborat ekanligidir. Kriminologiyaning xususiy nazariyalari orqali tushunchasi esa fanning ilmiy nazariyalari tizimidagi unga taalluqli bir qator maxsus atamalar, qonuniyatlar, aniq tushunchalar tariqasida umumlashtirilgan hamda aniqlashtirilgan va xususiy nazariya tariqasida ko‘rib chiqiladigan muam molarni o‘z ichiga oladi. Demak, kriminologiyaning xususiy nazariyasi tarkibiga fan predmetiga taalluqli (nisbatan mustaqil bo‘lgan) barcha muammolar kiradi. Biroq ularning eng asosiylari: jinoyatchilik nazariyasi; jinoyatchilikning sabablari; kriminologiyada profilaktika nazariyasi; jinoyatchi shaxs to‘g‘risidagi nazariya; jinoyatlarning oldini olish nazariyasi; aniq masalalar yuzasidan olib boriladigan kriminologik tadqiqotlar nazariyasi; kriminologiyada ilmiy bashorat (prognoz) nazariyasi; jinoyatchilikka qarshi kurash jarayoni va uning boshqarish nazariyasi hisoblanadi. Ushbu atamalar kategoriya nuqtai nazaridan kriminologiyaning asosiy mazmunini ifodalashini aslo unutmaslik lozim. Shuningdek, bu atamalar o‘zaro o‘xshash bo‘lsa-da, mantiqan bir-biridan farq qiladi. Tadqiqotlarning ahamiyatini hisobga olgan holda kriminologiya xususiy nazariyasi muammolarining tadqiqoti ham kompleks hamda alohida olingan holda: kompleks (ya’ni, kriminologiya predmeti mohiyatiga asosan) tahlili va gnoseologiya nuqtai nazaridan ilmiy bilish nazariyasi, mantiq, sotsiologiya, psixologiya, huquq kabi alohida olingan yo‘nalishlarda (kriminologiya atamalari va kategoriyalar xususiyatlarini inobatga olgan holda) esa o‘zining xususiy nazariyalarini mazmuni asosida tahlil etiladi. Bularning bari mazmun va mohiyatiga ko‘ra kriminologiya fanining predmeti sifatida o‘rganiladi. Ta’kidlash joizki, har bir fanning mohiyatini anglash uchun ushbu fanning tizimi aniq belgilanishi maqsadga muvofiqdir. Binobarin, fanni fan deyish uchun, birinchi navbatda uning predmeti, tadqiqotlarning ilmiy- nazariy asoslari, metodlari bo‘lmog‘i kerak degan falsafiy mantiqdan chetga chiqmaslik zarur.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992. 2..Mejdunarodniy pakt o grajdanskix i politicheskix pravax. Mejdunarodnaya zashita prav i svobod cheloveka. Sbornik dokumentov. M.: Yurid.lit., 1990 g. 3. .Osnovniye prinsipi nezavisimosti sudebnix organov. Mejdunarodniye prava i svoboda cheloveka: Sbornik dokumentov. M: Yurid.lit., 1990 g. 4. Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka. – Prava cheloveka. Osnovniye mejdunarodniye dokumenti: Sbornik dokumentov. M.: Mejdunarodniye otnosheniya. 1989 g. – S. 134-142. 5. Konvensiya o pravovoy pomoshi i pravovix otnosheniyax po grajdanskim, semeynim i ugolovnim delam. (Xo‘jalik va huquq Xozyaystvo i pravo. – Tashkent. 1997, №1-2. S. 58-76). 6. Ugolovno-protsessualniy kodeks Respubliki Uzbekistan. – T.: Adolat, 1999. 7. «O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartishlar va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasining 2001 yil 7 dekabrdagi Qonuni.

Похожие

Kriminologiya fanining metodlari

O’zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti fanining predmeti, maqsadi va vazifalari

Kriminologiya fan sifatida

O’zbekiston Konstitutsiyasi fanining maqsad va vazifalari

Kriminologiya fani uning predmeti va metodlari