Kriminologiya fan sifatida - Юриспруденция - Рефераты

Kriminologiya fan sifatida

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

73.5 KB

Kriminologiya fan sifatida Reja: 1. Kriminologiya fanining tushunchasi, obyekti va predmeti 2. Kriminologiya fanining tizimi, maqsadi va vazifalari

Kriminologiya fanining tushunchasi, obyekti va predmeti Fan – ilmning muayyan soha bo‘yicha tizimli bilimlar berishga ixtisoslashtirilgan yo‘nalishi; tabiat, jamiyat va inson tafakkuri to‘g‘risidagi tushunchalarda, kategoriyalarda, qonunlarda aks ettirilgan, haqqoniyligi amaliyotda tasdiqlangan bilimlar tizimi; tabiat va jamiyatni, umuman, borliqni anglashning kaliti hisoblanadi 1 . «Kriminologiya» atamasi lotincha srimen – jinoyat, grekcha logos – ta’limot so‘zlarining birikishidan tarkib topgan. Ushbu ibora o‘zbek tiliga aynan tarjima qilinganda «jinoyat haqidagi ta’limot» ma’nosini beradi. Lekin bu tushuncha kriminologiya sohasidagi ilmiy bilimlarning to‘liq mazmunini qamrab ololmaydi. Chunki kriminologiya fani jinoyatlar majmui – jinoyatchilikni o‘rganadi, shuningdek, ushbu fanning tahlil qamroviga nafaqat jinoyatchilik, balki jinoyatlarning sodir etilishi sabablari va unga imkon yaratib berayotgan shart- sharoitlar, jinoyatchi shaxsi, jabrlanuvchi shaxsi, jinoyatchilik profilaktikasi haqidagi ilmiy bilimlar tizimi ham kiradi. «Kriminologiya fani» tushunchasiga uning hozirgi kundagi maqsadi, vazifalari va predmetidan kelib chiqib, quyidagicha ta’rif berish mumkin: kriminologiya – jinoyatchilik, uning sabab va shart-sharoitlari, jinoyatchi shaxsi, jabrlanuvchi shaxsi, jinoyatlar profilaktikasining mohiyati, xususiyati va qonuniyatlarini o‘rganuvchi, jinoyatlar profilaktikasi samaradorligini oshirish choralarini ishlab chiquvchi hamda ular bilan jinoyatchilikka qarshi kurash amaliyotini ta’minlovchi ijtimoiy-huquqiy fan. Kriminologiya fani jinoyatchilik, jinoyatlarning sabab va shartsharoitlari, jinoyatchi shaxsi, jabrlanuvchi shaxsi, jinoyatlar profilaktikasining mohiyati, xususiyati va qonuniyatlari to‘g‘risidagi haqqoniyligi amaliyotda tasdiqlangan bilimlar tizimini shakllantiradi. Shuningdek, ushbu fan kriminologik ijtimoiy hodisalar haqidagi mavjud bilimlarni umumlashtiradi, yagona tizimga joylashtiradi, kriminologik ijtimoiy jarayonlar va o‘zgarishlarning sodir bo‘lish 1 Давлат ва ҳуқуқ назарияси: Дарслик / Х.Т. Одилқориев, И.Т. Тультеев ва бошқ. – Т., 2009. – Б. 11.

sabablari hamda mavjud bo‘lish qonuniyatlarini o‘rganish orqali ushbu hodisalarga doir yangi bilimlarni ishlab chiqadi. Kriminologik bilimlarning bebaholigi shundaki, ular jinoyatchilikka qarshi kurash amaliyoti subyektlarining profilaktik faoliyatida asosiy qo‘llanma bo‘lib xizmat qiladi. Kriminologiya fanining obyekti va predmeti. Har bir fan o‘ziga xos obyekti va predmetiga ega. Fanning obyekti deganda, muayyan fan doirasida bilishning vosita va usullari yordamida ilmiy o‘rganish (tahlil) qamroviga olinadigan voqea va hodisalar tushuniladi. Ilmiy bilish jarayonida voqea va hodisalarning fikriy modeli hosil qilinadi, mohiyatiga oid belgilari haqida tushuncha tizimi vujudga keltiriladi. Xuddi mana shu mohiyatga oid xususiyatlarni ochish fanning predmetini tashkil etadi 2 . Fanning predmeti – u nimani va qaysi nuqtai nazardan o‘rganadi, degan savolga javob beradi. Fanning predmetini to‘g‘ri belgilash asosiy muammo hisoblanadi. Chunki fan predmetining to‘g‘ri belgilanishi: ilmiy tadqiqot jarayonida fanning predmetini tadqiq etish va aniq ifodalashga imkon yaratadi; tadqiqot ishlarini olib borishda nazariy va metodologik jihatdan to‘g‘ri yo‘nalishdan borishga yordam beradi; fanning maqsadi va vazifalarini aniq ifodalashda muhim omil hisoblanadi. Kriminologiya fanining obyektini jinoyatchilikning ijtimoiy salbiy hodisa sifatida jamiyatda mavjudligi va o‘zgarib borishi hamda uning profilaktikasi bilan bog‘liq keng doiradagi ijtimoiy munosabatlar tashkil etadi. Ushbu ijtimoiy munosabatlarning asosiy jihatlarini o‘zida aks ettiradigan, bilimning u yoki bu shaklida qayd qilingan, ammo yanada chuqurroq o‘rganish talab qilinadigan ijtimoiy hodisalar kriminologiya fanining predmeti hisoblanadi. Bunday ijtimoiy hodisalarni kriminologik ijtimoiy hodisalar deb atash mumkin. 2 Давлат ва ҳуқуқ назарияси: Дарслик / Х.Т. Одилқориев, И.Т. Тультеев ва бошқ. – Т., 2009. – Б. 14.

Kriminologik ijtimoiy hodisalarga quyidagilar kiradi: 1) jinoyatchilik; 2) jinoyatlarning sodir etilishi sabablari va unga imkon yaratib berayotgan shart-sharoitlar; 3) jinoyatchi shaxsi; 4) jabrlanuvchi shaxsi; 5) jinoyatchilik profilaktikasi. Ushbu kriminologik ijtimoiy hodisalar kriminologiya fani predmetining asosini tashkil qiladi. Shuningdek, kriminologiya fani kriminologik ijtimoiy hodisalarni chuqur tahlil qilish, jinoyatlar profilaktikasining samaradorligini ta’minlash maqsadidan kelib chiqib, quyidagi masalalarni ham o‘rganadi: 1) kriminologiya fanining tarixi; 2) jinoyatchilikni kriminologik bashorat qilish va unga qarshi kurashni rejalashtirish; 3) muayyan jinoyatning sodir etilish mexanizmi; 4) kriminologik tadqiqotlarning metodlari; 5) xorijiy mamlakatlar kriminologiya fanining rivojlanishi; 6) xususiy kriminologik nazariyalar; 7) jinoyat sodir etish ehtimoli mavjud bo‘lgan g‘ayriijtimoiy xalqatvorga ega kishilar yoki huquqbuzarlar (hali jinoyat qonuni normalarini buzmagan, lekin jamiyatga zid qarash, xususiyat va odatlari mavjud, u yoki bu turdagi ma’muriy huquqbuzarliklarni sodir qilgan, jinoiy yo‘lga kirishi mumkin bo‘lganlar) shaxsi; 8) jinoyatchilik bilan bog‘liq salbiy ijtimoiy hodisalar (fohishalik va boshqa ma’muriy huquqbuzarliklar, tilamchilik, alkogolga qaramlik, giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalarga qaramlik, suitsid va boshqa g‘ayriijtimoiy qilmishlar). Jinoyatchilik bilan bog‘liq salbiy ijtimoiy hodisalar bir qator jinoyatlarning sabablarini o‘rganishda hamda jinoyatlar profilaktikasi choralarini ishlab chiqishda tahlil qilinadi. Kriminologiya fani ushbu masalalarni mustaqil ahamiyatga ega ijtimoiy hodisa sifatida emas, balki ularning kriminologik ijtimoiy hodisalar bilan bog‘liqligini o‘rganadi.

Kriminologik ijtimoiy hodisalar kriminologiya fani bilan bir qatorda, boshqa ijtimoiy va huquqiy fanlar (jamiyatshunoslik, jinoyat huquqi, kriminalistika, tezkor-qidiruv huquqi, jinoyat-ijroiya huquqi, ichki ishlar organlari profilaktika xizmatining faoliyati va boshq.) tomonidan u yoki bu darajada o‘rganiladi. Masalan, jinoyatchi shaxsi kriminalistika, tezkor-qidiruv huquqi, jinoyat-ijroiya huquqi fanlarida ham o‘rganiladi. Shu o‘rinda kriminologiya fani tadqiqot obyektiga kiruvchi muammolarni qaysi nuqtai nazardan yondashib o‘rganadi, degan savol tug‘ilishi mumkin. Ushbu muhim savolning javobi quyidagicha: birinchidan, kriminologiya fani o‘zining tadqiqot obyektiga kiruvchi muammolarni ijtimoiy-huquqiy hodisa sifatida o‘rganadi; ikkinchidan, kriminologiya fanida jinoyatchilik va jinoyatchi shaxsini o‘rganishga juda keng va izchil ijtimoiy yondashiladi. Masalan, jinoyat huquqi o‘z ijtimoiyligiga ega bo‘lsa-da, lekin ko‘rib chiqilayotgan hodisalarni o‘rganishda asosiy e’tiborni jinoyat va jazo haqidagi jinoiy-huquqiy normalarni tahlil qilishga qaratadi; uchinchidan , kriminologiya nafaqat ijtimoiy fan , balki huquqiy fan ham hisoblanganligi uchun jinoyatchilikka amaldagi jinoyat qonuni normalaridan chetga chiqmagan holda huquqiy ta’rif beradi. Shu tomoni bilan u g‘ayriijtimoiy qilmishni, shu jumladan jinoyatchilikni ham o‘rganadigan jamiyatshunoslikdan farq qiladi; to ‘ rtinchidan , kriminologiya fani asosiy e ’ tiborni o ‘ rganilayotgan ijtimoiy - huquqiy hodisalarning kelib chiqish sabablarini tushuntirishga qaratadi ; beshinchidan , kriminologiya fani jinoyatlar profilaktikasini jinoyatchilikka qarshi kurashning eng samarali , insonparvar , kam mablag ‘ talab qiladigan yo ‘ nalishi sifatida o ‘ rganadi . Jinoyatlar profilaktikasi kriminologiya o‘rganadigan boshqa barcha masalalarni muayyan ma’noda o‘zida aks ettiradi. Ayni vaqtda shuni ham e’tiborga olish kerakki, jinoyatlar profilaktikasi boshqa huquqiy fanlar, masalan, jinoyat huquqi, jinoyat-protsessual huquqi, jinoyat-ijroiya huquqi tomonidan ham o‘rganiladi. Lekin bu fanlar kriminologiyadan farqli o‘laroq,

jinoyatchilikka qarshi kurashning boshqa chora-tadbirlarini ishlab chiqadi. Kriminologiya ko‘rsatib o‘tilgan huquqiy fanlardan farq qilgan holda, jinoyatchilikka qarshi kurash va uning profilaktikasining nafaqat huquqiy, balki mazmunan boshqa tarzdagi ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy, madaniy, tarbiyaviy, tashkiliy-boshqaruv va boshqa choralarini ham ishlab chiqishda qatnashadi. Kriminologiya fanining tizimi, maqsadi va vazifalari Kriminologiya fanining tizimi predmetiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq bo‘lib, uning tuzilishini aks ettiradi. Kriminologiya fani muammolari umumiylikdan xususiylikka qarab muayyan tizimda joylashtirilgan. Kriminologiya fanining tizimi umumiy va maxsus qismlarga bo‘lingan. Umumiy qismi quyidagi muammolarni o‘z ichiga qamrab oladi: – kriminologiya fanining tushunchasi, predmeti, obyekti, tizimi, maq-sadi, vazifalari va metodlari; – kriminologiya fanining tarixi; – jinoyatchilik; – jinoyatlarning sodir etilishi sabablari va unga imkon yaratib bera-yotgan shart-sharoitlar; – jinoyatchi shaxsi; – jabrlanuvchi shaxsi; – muayyan jinoyatning sodir etilish mexanizmi; – jinoyatlar profilaktikasi; – jinoyatchilikni kriminologik bashorat qilish va jinoyatchilikka qarshi kurashni rejalashtirish; – kriminologik tadqiqotlar metodlari; – xususiy kriminologik nazariyalar; – xorijiy mamlakatlar kriminologiya fanining rivojlanishi.

Kriminologiyaning maxsus qismi jinoyatchilik alohida turlarining kriminologik tavsifi va profilaktikasiga doir masalalarni o‘z ichiga qamrab oladi: – uyushgan jinoyatchilikning kriminologik tavsifi va profilaktikasi; – retsidiv jinoyatchilikning kriminologik tavsifi va profilaktikasi; – voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining kriminologik tavsifi va profi- laktikasi; – ayollar jinoyatchiligining kriminologik tavsifi va profilaktikasi; – tamagirlik bilan bog‘liq jinoyatlarning kriminologik tavsifi va profi- laktikasi; – zo‘rlik bilan sodir etiladigan jinoyatlarning kriminologik tavsifi va profilaktikasi; – ehtiyotsizlik orqasida sodir etiladigan jinoyatlarning kriminologik tavsifi va profilaktikasi; – qasddan sodir etiladigan jinoyatlarning kriminologik tavsifi va profi- laktikasi; – mansab mavqeini suiiste’mol qilish bilan bog‘liq jinoyatlarning kri- minologik tavsifi va profilaktikasi; – giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalarning qonunga xilof muomalasi bilan bog‘liq jinoyatlarning kriminologik tavsifi va profilaktikasi; – ekologiya sohasidagi jinoyatlarning kriminologik tavsifi va profilak-tikasi; – korrupsiya bilan bog‘liq jinoyatlarning kriminologik tavsifi va profi- laktikasi; – kompyuter texnikasi vositalaridan foydalanib sodir etiladigan jinoyatlarning kriminologik tavsifi va profilaktikasi; – soliq sohasidagi jinoyatlarning kriminologik tavsifi va profilaktikasi hamda boshqalar;

– odam savdosi jinoyatchiligining kriminologik tavsifi va profilaktikasi va boshqalar. Kriminologiya fanining tizimi, har qanday boshqa fanlar tizimi kabi, qotib qolgan emas. Fan rivojlanib borishi barobarida uning tizimi ham obyekti va predmetidan chetga chiqmagan holda kengayib boradi. Kriminologiyaning maqsadi va vazifalari. Kriminologiya fanining maqsadini aniq belgilash alohida e’tiborga molik masala. Kriminologiya fanining maqsadi – jamiyatda jinoyatchilik, uning alohida turlari mavjud bo‘lishi, muayyan jinoyat sodir etilishi, jinoyatlar o‘sib borishining sabablari va unga imkon yaratib berayotgan shartsharoitlarni aniqlash, ularni bartaraf etish (zararsizlantirish) va jinoyatlar profilaktikasi bo‘yicha samarali chora-tadbirlarni ishlab chiqish hamda ular bilan jinoyatchilikka qarshi kurash amaliyotini ta’minlash hisoblanadi. Bu esa, jinoyatlar profilaktikasi samaradorligini yanada oshirish orqali jinoyatchilik darajasini imkon qadar kamaytirishga qaratilgan bilimlarni yaratish va ularni amaliyotga tatbiq etishni nazarda tutadi. Shundan kelib chiqib, kriminologiya fani quyidagi vazifalarni bajaradi: – jamiyatda jinoyatchilik, uning alohida turlari mavjud bo‘lishi, muay-yan jinoyat sodir etilishi, jinoyatlar o‘sib borishining sabablari va unga imkon yaratayotgan shart-sharoitlarni aniqlash hamda ularni bartaraf etish bo‘yicha zarur ilmiy xulosa va tavsiyalarni ishlab chiqish; – jinoyatchilikka qarshi kurash amaliyoti ehtiyojlaridan kelib chiqib, chuqur ilmiy xulosalarga tayangan holda, jinoyatlar profilaktikasi samaradorligini yanada oshirish bo‘yicha zarur tavsiyalarni ishlab chiqish; – jinoyatchilikka qarshi kurash amaliyotini jinoyatlar profilaktikasi samaradorligini yanada oshirish bo‘yicha ishlab chiqilgan zarur tavsiyalar bilan ta’minlash; – xorijiy tajribani o‘rganish va ilg‘or xorij tajribasini jinoyatlar profi- laktikasida qo‘llash;

– jinoyatchilikni kriminologik bashorat qilish va jinoyatchilikka qarshi kurashni rejalashtirish; – maxsus ilmiy metodlar yordamida kriminologik ijtimoiy hodisalarni o‘rganish, ularga doir mavjud bilimlarni hozirgi kundagi jinoyatchilikka qarshi kurash nazariyasi va amaliyotining ehtiyojlaridan kelib chiqib yangilash; – jinoyatlar profilaktikasini takomillashtirishga doir ilmiy-amaliy tadqi- qotlarni tashkil etish va o‘tkazish. Muxtasar qilib aytganda, kriminologiya fanining asosiy vazifasi kriminologik ijtimoiy hodisalarga doir mavjud bilimlarni bugungi kun jinoyatchilikka qarshi kurash nazariyasi va amaliyotining ehtiyojlaridan kelib chiqib yangilash, mavjud muammolarning nazariy va metodologik jihatdan asoslangan yechimlarini topish va jinoyatlar profilaktikasi samaradorligini yanada oshirish bo‘yicha zarur tavsiyalarni ishlab chiqish hisoblanadi. Ushbu vazifalarni bajarishda kriminologiya fani tomonidan ishlab chiqilgan tavsiyalar jinoyatchilikka qarshi kurashni samarali tashkil etish uchun zarur vosita bo‘lib xizmat qiladi. Kriminologiya fani o‘z vazifalarini quyidagi asosiy funksiyalari orqali amalga oshiradi: 1) yig‘ish funksiyasi – tadqiqotlar orqali jinoyatchilik bilan bog‘liq u yoki bu jarayonning qanday kechayotganligi va qanday ro‘y berayotganligi xususida zarur kriminologik axborotlarni yig‘ishni nazarda tutadi; 2) ta’riflash funksiyasi – olingan empirik axborotlarni tahlil qilish, guruhlash va umumlashtirish asosida kriminologiya predmetiga taalluqli jarayonlarni yoritishni nazarda tutadi. Bunda u yoki bu holatning qanday ro‘y berganligi ochib beriladi va mavjud voqelik xususida to‘plangan ma’lumotlar nazariy jihatdan muayyan tartibda o‘rganiladi. Shuningdek, kriminologik ijtimoiy hodisalarni o‘rganish asosida o‘ziga xos tushunchalar va nazariy konsepsiyalar yaratiladi; 3) bashorat qilish funksiyasi – bunda u yoki bu jarayonning qanday kechishi va shu asosida kelgusida yuzaga keladigan oqibatlar, umuman olganda,

o‘rganilayotgan jarayonning qay tarzda rivojlanishi mumkinligi oldindan ilmiy bashorat qilinadi. Kriminologiya kriminologik ahamiyatga ega bo‘lgan hodisa va jarayonlar yo‘nalishini, kelajakdagi o‘zgarishlarini o‘rganib, ularning keyingi holatini va yo‘nalishini bashorat qiladi. Mamlakatimiz Prezidenti Islom Karimovning «O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» asarining «Korrupsiya va jinoyatchilik» deb nomlangan bobida korrupsiya va jinoyatchilikning zarari hamda salbiy oqibatlari keltirilgan. Ana shu salbiy oqibatlarni ilmiy jihatdan chuqur o‘rganish va ularning oldini olish choralarini ishlab chiqish kriminologiyaning asosiy vazifalaridan hisoblanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992. 2..Mejdunarodniy pakt o grajdanskix i politicheskix pravax. Mejdunarodnaya zashita prav i svobod cheloveka. Sbornik dokumentov. M.: Yurid.lit., 1990 g. 3. .Osnovniye prinsipi nezavisimosti sudebnix organov. Mejdunarodniye prava i svoboda cheloveka: Sbornik dokumentov. M: Yurid.lit., 1990 g. 4. Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka. – Prava cheloveka. Osnovniye mejdunarodniye dokumenti: Sbornik dokumentov. M.: Mejdunarodniye otnosheniya. 1989 g. – S. 134-142. 5. Konvensiya o pravovoy pomoshi i pravovix otnosheniyax po grajdanskim, semeynim i ugolovnim delam. (Xo‘jalik va huquq Xozyaystvo i pravo. – Tashkent. 1997, №1-2. S. 58-76). 6. Ugolovno-protsessualniy kodeks Respubliki Uzbekistan. – T.: Adolat, 1999.

Похожие

Kriminologiya fanining metodlari

Kriminologiya fanidagi tadqiqot metodlari

Davlat va huquq nazariyasi umumnazariy fan sifatida

Kriminologiya fanining maqsadi va vazifalari

Kriminologiya fani uning predmeti va metodlari