Terrorizmning kriminologik tavsifi va uning oldini olishdagi profilaktika chora tadbirlari - Юриспруденция - Рефераты

Terrorizmning kriminologik tavsifi va uning oldini olishdagi profilaktika chora tadbirlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

102 KB

Terrorizmning kriminologik tavsifi va uning oldini olishdagi profilaktika chora tadbirlari Reja: 1. Terrorizmning umumiy tavsifi va oldini 2. Terrorizmning yuzaga kelish sabablari 3. Terrorchilarning shaxsi va ularning kriminologik tavsifi olishning profilaktik chora-tadbirlari 4. Terrorizmning oldini olish

Terrorizmning umumiy tavsifi va oldini Terrorizm hozirgi davrning eng xavfli va murakkab voqeligidir. Ushbu ijtimoiy muammoni hal etish uchun birinchi galda terrorizmning nimaligini, uning maqsadini, mohiyatini, nima uchun va kimlar tomonidan qanday vosita sifatida qo‘llanishini aniq bilish maqsadga muvofiqdir. Ta’kidlash joizki, turli maqsad ko‘zda tutilgan holda, davlat va siyosat arboblariga, huquqni muhofaza qilish organlarining xodimlariga hujum uyushtiriladi, zavod, fabrika, aloqa tarmoqlari, transport vositalarini yakson qilish va shu kabi xatti-harakatlar ham amalga oshirilishini ko‘rish mumkin. Biroq qilinayotgan xatti-harakatlardan maqsad qo‘rquv va dahshatni yuzaga keltirish bilan bog‘liq. Bu esa terrorizmning o‘ziga xos alomati bo‘lib, unga asosan terrorizmni boshqa turdagi jinoyatlardan farqlash mumkin. Terrorizm u yoki bu obyektga jismoniy ta’sir o‘tkazish va unga qarshi kurashayotgan tomonga ruhiy ta’sir etish kabilar orqali o‘z raqibini zaif- lashtirish usulidir. Shu bilan birga, garchand maqsad aynan moddiy zarar yetkazishdan iborat bo‘lsa ham (masalan, tijoratdagi raqibini yo‘qotish maqsadida qilinsa), jismoniy tazyiq amaliy jihatdan bo‘lmasligi ham mumkin va bunda hech kimga zarar yetkazilmasdan, kichikroq bir portlatish yoki kam miqdorda zarar yetkaziladi. Tabiiyki, bu holatni yuzaga keltirishdan asosiy maqsad ruhiy agressiyani ochiqdan- ochiq namoyish etishdir. Bu kabi namoyishkorona xatti-harakatlar terrorchining biror-bir moddiy manfaatdorlikni ko‘zda tutmagan holda va faqat o‘z mavqeini hamda qud- ratini ko‘rsatishini ifodalashi mumkin. Ayrim terrorchilik harakatlari esa ramziy ma’noga ega bo‘lib, dahshatga solinuvchi qurboniga emas, balki katta miqyosdagi ommaga ham o‘z ustunligini ko‘rsatishdan iboratdir. Hozirgi kunda «terrorizm» tushunchasini ifodalashga muayyan yon- dashuvning mavjudligini ko‘rish mumkin.

Shunga ko‘ra, terrorizm quyi dagicha talqin etiladi: - ongli ravishda va muayyan tizim asosida kuch ishlatish bilan bog‘liq xatti- harakatlar orqali siyosiy kurash olib borish taktikasi; - nafaqat u yoki bu e’tiborli shaxsni jismonan yo‘q qilish, balki hukumat yoki muayyan ijtimoiy guruhlarni dahshatga solish. Shu o‘rinda alohida ta’kidlash joizki, kuch ishlatishni terrorchilik harakati deb bilish uchun, albatta, biror-bir shaxsni dahshatga solish alomati bo‘lishi lozim. Shuningdek, ayrim xatti-harakatlar o‘z vaqtida dahshatga solish bilan birga, boshqa maqsad (masalan, keraksiz shaxsni yo‘q qilish)ni ham ko‘zda tutishi mumkin. Zotan, aytish mumkinki, terrorizm zo‘ravonlikdir va o‘z ichiga boshqa birovga xavf solishni, vahimaga solish uchun rahmsizlarcha zo‘ravonliklarni yuzaga keltirishni, davlat va jamoat tartibini buzish, hatto butunlay izdan chiqarish, qo‘rquv uyg‘otish, o‘z foydasiga qarorga kelishi uchun raqibini majburlash, siyosiy va boshqa o‘zgarishlarning sodir bo‘lishiga erishishni qamrab oluvchi ijtimoiy illatdir. Terrorizm turli miqyoslarda, shu jumladan oliy siyosiy boshqaruv va xalqaro aloqalar miqyosida ham ushbu jihatlari bilan namoyon bo‘ladi. Bu kabi hollarda terrorizm o‘z-o‘zidan xalqaro miqyosdagi jinoyat si fatida ro‘y beradi va, tabiiyki, xalqaro miqyosdagi jinoyatlarga qarshi kurash tegishli milliy davlatlar va xalqaro ahamiyatga ega bo‘lgan qonunchiliklar asosida amalga oshiriladi. Shu bois, bir qator xalqaro hujjatlarda terrorizm turli mamlakatlarning o‘zaro munosabatlarida yuzaga kelgan siyosiy aloqalar tizimining buzilishiga olib keladi hamda umuminsoniy axloqiy qadriyatlarga tajovuz qiladi deb e’tirof etilgan. Eng xavflisi, ko‘p hollarda xalqaro huquq-tartibot va uning subyektlari bo‘lmagan oddiy fuqarolarning jabrlanishini ko‘rish mumkin. Umuman olganda, xalqaro terrorizmni terrorizmning o‘ziga xos turi sifatida e’tirof etishga aslo e’tiroz bo‘lmasligi lozim. Binobarin, terrorizmning aynan shu turi bo‘yicha tadqiqot ishlarini ilmiy va o‘quv adabiyotlarida ko‘plab uchra- tish mumkin. Terrorizmni umumiy ma’no sifatida u bilan bog‘liq holatlarining barcha- sini birdek tushungan holda va shu bilan bog‘liq terrorchilik harakatlarining mavjudligini ham inobatga olish joizdir, binobarin, «terrorizm» tushun- chasini

belgilashda quyidagi holatlarni ham e’tiborga olish lozim. Shunga ko‘ra, terrorchilik deyilganda, terrorizmni amalga oshirish uchun ketgan vaqt muayyan hududda amalga oshirilishi va juda ko‘p insonlarga qarshi qaratil- ganligi kabi illatlarga ega jinoiy harakatlar tushuniladi. Shu bilan birga, terrorizmning o‘zaro nifoqlashgan, aniqrog‘i, bir-biriga dushman tomonning bir-biriga davomli xatti-harakatlar sodir etishi, qo‘r- qitish maqsadida va siquvga olish orqali jinoiy-huquqiy tarkibga ega bo‘l- magan zo‘ravonliklar sodir qilishi sifatida ham tushunilishini uchratamiz . Huquqni tatbiq qilish amaliyotida mamlakatimizda terrorizmning yago na ta’rifi O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksida bayon etilgan. Kodeksning 155-moddasiga ko‘ra: «Terrorizm - xalqaro munosabatlarni murakkablashtirish, davlatning suverenitetini, hududiy yaxlitligini buzish, xavfsizligiga putur yetkazish, urush va qurolli mojarolar chiqarish, ijtimoiy- siyosiy vaziyatni beqarorlashtirish, aholini qo‘rqitish maqsadida davlat orga- nini, xalqaro tashkilotni, ularning mansabdor shaxslarini, jismoniy yoki yuridik shaxsni biror-bir faoliyatni amalga oshirishga yoki amalga oshirish- dan tiyilishga majbur qilish uchun zo‘rlik, kuch ishlatish, shaxs yoki mol- mulkka xavf tug‘diruvchi boshqa qilmishlar yoxud ularni amalga oshirish tahdidi, shuningdek terrorchilik tashkilotining mavjud bo‘lishini, ishlab turishini, moliyalashtirilishini ta’minlashga, terrorchilik tashkilotlariga yoxud terrorchilik faoliyatiga ko‘maklashayotgan yoki bunday faoliyatda ishtirok etayotgan shaxslarga bevosita yoki bilvosita har qanday mablag‘-vositalar va resurslar berish yoki yig‘ishga, boshqa xizmatlar ko‘rsatishga qaratilgan faoliyatdir». Sanab o‘tilganlar, ta’kidlanganidek, jinoyat huquqi nuqtai nazaridan ter- rorizmga berilgan ta’rif bo‘lsa, kriminologiya nuqtai nazaridan ham terrorizm o‘ziga xos guruhlarga ajratilgan va bu guruhlarga umumiy terrorizmning dahshatga solishdek asosiy jihati va uning qay darajada ko‘zga tashlanishi hamda xufiya tarzda amalga oshirilishi kabi xususiyatlari hisobga olingan. Bu xususiyatlarni O‘zbekiston Respublikasi Prezidentiga tajovuz qilish (JKning 158-moddasi), O‘zbekiston Respublikasining konstitutsiyaviy tuzu- miga tajovuz qilish (JKning

159-moddasi) kabi jinoyatlarda mavjudligini ko‘rish mumkin. Ommaviy axborot vositalarida esa «terrorizm» tushunchasi ko‘p hol larda ekstremizm, uyushgan, tayyorgarlikdan o‘tgan va yashirin faoliyat ko‘rsatayotgan hamda og‘ir jinoyatlar sodir etgan (shu jumladan, odam o‘ldirishdek) jinoyatchilar to‘g‘risida gap ketganida qo‘llanishi ham yaxshi ma’lum. Hozirgi kunda OAVda jahon miqyosidagi shu kabi terrorchilar sifatida arab mamlakatlarida, AQSh va Isroil hamda bir qator Yevropa davlatlariga qarshi terrorchilik harakatlarini amalga oshirayotgan terrorchilar ko‘rsatiladi. Albatta, terrorizmni shu kabi qiyosiy ma’nolarda ham ta’riflash mumkin. Binobarin, bunday ta’rif O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksida bayon etilgan ta’rifga mos kelmasligini ham unutmaslik zarur. Terrorizm to‘g‘ri ma’noda jamiyat va insoniyat xavfsizligiga katta xavf soladi, chunki uning oqibatida ommaviy tarzda kishilarning jabrlanishini ko‘rish mumkin, ko‘pgina odamlarga tiklab bo‘lmas darajadagi jarohat va, eng achinarlisi, ruhiy jarohat yetkazish mumkin, shu bilan birga, juda katta moddiy va ma’naviy ziyon yetkazadi. Terrorchilarning g‘arazli maqsadlariga hech bir aloqasi yo‘q oddiy kishilarning jabrlanishi fuqarolarni tashuvchi samolyotlarning halokatlarida, stadionlardagi tomoshabinlar yoki ko‘chada o‘z yumushlari bilan yurgan fuqarolar ichida uchraydi. O‘quvchiga yaxshi ma’lumki, 1999-yil 16-fevral voqealari oqibatida, ya’ni manqurt shaxslarning Toshkent shahrida amalga oshirgan terrorchilik hara katlari ko‘pchilik fuqarolarning jabrlanishiga olib keldi. Jurnalistlarning o‘sha voqealar bilan bog‘liq savollariga bergan javoblarida Prezidentimiz I.A. Karimov ushbu terrorchilik harakatlari puxta o‘ylangan bo‘lib, ularning tashkilotchilari O‘zbekistondan uzoqda turib faoliyat ko‘rsatganligini alohida ta’kidlab o‘tgan. Ijrochilarning asosiy qismi muqaddam va hodisa sodir etilgan paytda O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari bo‘lib hisoblanganlar. Terrorizmning miqyosi ommaviy bo‘lgan-bo‘lmaganligiga ko‘ra, sezi- larli miqdordagi insonlarga zarar yetkazadi va ularni xavotirli himoyasizlik, butunlay xavfda qoldirish, mehnat faoliyatining susayishi, ijtimoiy aloqalarining buzilishiga,

qonun va vijdon o‘rtasida bitim tuzishga chorlaydi. Shuning uchun ham terrorizmni eng yaramas jinoyat deb atash mumkin. Terrorizm xavfi qurbonlarning miqdori bilan bog‘lanmaydi - jahon miqyosida terror orqasida sodir etilayotgan odam o‘ldirishlarning umumiy miqdori umumiy jinoyatlar orqali sodir etilgan jinoyatlar bilan aslo qiyos- lanmaydi, chunki terrorizm oqibatida kishilarning halok bo‘lishi ulardan miqdoran ko‘pligi bilan ajralib turadi. Terrorizmni, ayniqsa xalqaro miqyosdagisini yadroviy qurol xavfi va iqtisodiy tanazzul kabilar bilan yonma-yon qo‘yish mumkin, chunki: birin chidan, terrorchilar yadro va boshqa ommaviy qirg‘in qurollarini qo‘llashlari, shuningdek tabiatga ham tiklab bo‘lmas darajada zarar yetkazishlari mum kin; ikkinchidan, terrorchilar nafaqat qo‘rquvni, balki o‘ziga nisbatan xalq malomatini qo‘zg‘atadi, shu bilan birga, ayrim kimsalarning zavqlanishlarini va qiziqishlarini ham yuzaga keltiradi; uchinchidan, terrorizm ayrim davlatlar chegarasidan chetga chiqib, o‘z bag‘rida doimo turli ixtiloflar, harbiy to‘qnashuvlar, hatto urushni ham saqlab turadi; to‘rtinchidan, terrorizmning yana bir xavfli jihati uning maqsadi u yoki bu davlatda, u yoki bu mintaqada tor doiralar manfaatini ifodalaydi, o‘z tashkilotining kuchliligini namoyish etadi, yo‘lboshchilarning obro‘yini oshirish, o‘z g‘oyalari va ta’limotlarini kuchaytirishni nazarda tutgan holda, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy vaziyatlarni yaxshilashni emas, balki izdan chiqarish ma’nosiga egaligidir. Mutaxassislarning ta’kidlashicha, hozirgi kunda terrorchilar terrorchilik harakatlarini amalga oshirishda dahshatli va o‘ta qaltis usullarga tayanmoq- dalar, shu maqsadda, terrorga qarshi kurashuvchi professional merganlar kabi mohirlik bilan mo‘ljalga olish qurollaridan yanada yaxshiroq foydalanishga intilmoqdalar. Agar XX asr boshlarida revolutsioner-terrorchida harbiy tayyorgarlik- ning yo‘qligi, bunga o‘z tajribalariga asosan erishganliklarini, o‘z mashq maydonlari, dasturlari bo‘lmaganligi kabilar xos bo‘lgan bo‘lsa, hozirgi terrorchilik guruhining a’zolari uchun o‘z mamlakatlarida va xorijda zarur mashq joylari, maxsus tayyorgarlik ko‘rish texnologiyalari, maxsus va zifalarni bajarish bo‘limlarida xizmat qilgan mahoratli yo‘riqchilari yordam qilayotganligini ko‘rish mumkin.

Umuman olganda, terrorchilarni tayyorlashga xuddi maxsus bo‘linmalar yoki maxfiy xizmatlar tarkibiga kiruvchi xodimlarni tayyorlashda bo‘lgani- dek, tayyorgarliklar joriy etiladi. Ularga, shuningdek razvedka va kontrraz- vedka, tashqi va qarshi kuzatuvlarni olib borish o‘rgatiladi. Terrorchilik harakatlari o‘ta aniqlik bilan tashkil etiladi, shuning uchun ham go‘yoki ularning oldini olish choralarini qo‘llashga imkon bordek tuyuladi. Biroq terrorchilar terrorchilik harakatlarini o‘ta maxfiylikda tayyor- laydilar, shuning uchun ham ko‘p hollarda ularning oldini olish imkoni bo‘lmaydi. Terrorizmni o‘ziga xos turlar (tip)larga ajratish mumkin. Xususan, pro - fessor V. V. Luneyev tipologiyasi bo‘yicha hozirda terrorchilik faoliyatlari ning quyidagi turlari uchraydi: - siyosiy maqsaddagi terrorizmda davlat va jamoat arboblari yoki hokimiyat vakillarining hayotiga qasd qilish, portlatishlar, yoqib yuborish va boshqa qilmishlar sodir etish orqali odamlarning halok bo‘lishi, ko‘p miq- dorda moddiy ziyon va hokimiyatni yo‘qotish uchun amalga oshiriladigan boshqa xatti-harakatlar sodir etiladi. Bunday harakatlarda ekstremistik kay- fiyatdagi turli siyosiy oqimlarga taalluqli kuchlarning qatnashuvi esa yanada og‘ir oqibatlarga olib kelishi mumkin; - jinoiy tashkilotlar va uyushmalarning (ichki va xalqaro miqyosdagi) jinoiy terrorizmida jinoiy ishlar bo‘yicha tergov ishlarini olib borishda va jinoyat sohasida siyosat yuritishda davlatlar va ularning vakolatli shaxslariga xalal berish, shuningdek huquqni muhofaza etuvchi organlarning faol xodimlarini yo‘qotish, sudyalarni yengil hukmlar chiqarishga majburlash, jabrlanuvchilar, guvohlar, jurnalistlarning jinoiy faoliyatlarni to‘xtatish va yo‘q qilish ishlarida yordam berishlariga yo‘l qo‘ymaslik kabilar amalga oshiriladi; - qarshi turuvchi kuchlarning millatchilik terrorizmi esa, o‘z oldiga davlatning hokimiyat organlari faoliyatini izdan chiqarish va shu orqali o‘zlarini siyosiy yoki iqtisodiy jihatdan ta’minlashni maqsad qilib oladi; - «havodagi» terrorizm, ya’ni kishilarni garovga olish yordamida samolyotlarni olib qochish kabi terrorchilikning o‘ziga xos ko‘rinishi turli g‘arazli

maqsadlarda - boshqa mamlakatlardan siyosiy boshpana topish, sodir etilgan jinoyatlari uchun jinoiy javobgarlikdan qochish va shu kabi boshqa g‘arazli maqsadlarda yoki shaxsiy ehtiyojlarini ko‘zlab amalga oshiriladi; - xalqaro terrorizm esa, chet davlatlar bilan urush kelib chiqishi va xalqaro aloqalarning buzilishiga intiladi. Fikrimizcha, taklif etilgan bu kabi tarzdagi terrorizmni farqlash tipologiyasi shu kunning talablariga mos keladi. Terrorizmning yuzaga kelish sabablari Terrorizm va uning oqibatida yuzaga kelayotgan muammolarni tadqiq etgan G‘arb olimlarining xulosalari va ommaviy axborot vositalarida beri- layotgan ma’lumotlar asosida terrorizmning keyingi o‘n yillikda qanchalik xavfli va dahshatli darajada sodir etilayotganligini ko‘rish mumkin. O‘tgan asrning 70- yillarida Yevropa mamlakatlarida va, ayniqsa Germaniya va Italiya kabi davlatlarda terrorchilik harakatlarining sodir etilishi ko‘paygan. Bu kabi holatlarda terrorchilar asosan davlat va siyosiy arboblar hayotiga tajovuz qilish hamda olib qochish, kishilarni garovga olish, davlat muassasalari va jamoat joylarida portlatishlarni amalga oshirish, havo va dengiz transportlariga hujum qilish hamda egallab olish, tinch aholini qirish (masalan, Hindiston, Shri- Lanka kabi davlatlarda), yadro qurilmalarini egal- lash yoki ishdan chiqarishga intilish kabi qaltis usullarni keng qo‘llaganlar. Terrorchilar sodir etgan hujumlarning qariyb 20 % keyingi paytlarda asosan AQSh fuqarolari va chet davlatlarga joylashgan muassasalariga qarshi qaratilganligi bilan ajralib turadi. 1988-yil davomida terrorchilik harakatlari oqibatida 192 nafar Amerika fuqarosi halok bo‘lgan va 40 nafar fuqaro jarohatlangan. Shu bilan birga, 1985-yildan 1989-yilgacha bo‘lgan davr mobaynida sobiq Ittifoqning fuqarolari va muassasalariga nisbatan 68 ta portlatish, o‘qqa tutish, yoqib yuborish holatlari sodir etilib, 32 marotaba shaxslarga nisbatan tajovuz bo‘lgan. Natijada 10 nafar shaxs halok bo‘lgan.

90-yillarda terrorchilik bilan bog‘liq statistika ma’lumotlari bir oz ozayib va ko‘paygani holda, ko‘payish darajasi umumiy miqdorda oshganligi kuzatilgan. 1994-yili jahon miqyosida 314 marotaba terrorchilik harakatlari sodir etilgan bo‘lib, 1993-yildagi ushbu jinoyatchilikka oid bo‘lgan miqdor- dan oshiqligi aniqlangan. Umuman olganda, statistika ma’lumotlarining terrorizm to‘g‘risida aniq xulosa chiqarishda beradigan yordami cheklangan deyish mumkin. Bu, birinchidan, terrorizmga xos bo‘lgan zo‘ravonlik va kuch ishlatishning statistika ma’lumotlarida ko‘p hollarda hisobga olinmasligi; ikkinchidan, shuningdek statistika ma’lumotlarida jinoyat xususiyatlariga xos tarzda terrorchilik harakatlarining hisobga olinmasligi kabilar. Shu bilan birga, terrorizmdan asosan Sharq davlatlari, shu jumladan musulmon davlatlari ko‘proq aziyat chekayotganini ko‘rish mumkin (ko‘p- chilik xalqaro terrorchilarning kelib chiqishi ham asosan shu kabi davlatlarga to‘g‘ri keladi), shuningdek o‘ziga xos etnik tarkibdan iborat Hindiston davlati ham uzluksiz tarzda terrorizm balosidan jabrlanmoqda. Terrorizmning Afrikaning yirik davlatlaridan biri Jazoirda ham to‘xta- mayotganligini ko‘rish mumkin. Bu yerda 1992-yildan boshlab islomiy harbiy guruhlar hukumat bilan kurash olib bormoqdalar. 1997-yili Jazoir shahridan uzoq bo‘lmagan joyda joylashgan kafeda bo‘lgan portlash oqiba tida 23 nafar fuqaro halok bo‘lgan va 100 dan ortiq fuqaro turli darajada jarohatlangan. Ochiq va ashaddiy tarzdagi terrorchilik harakatlarining Rossiya Fe- deratsiyasida ham sodir etilganligi hozirda tarixga aylanib qolmoqda. Zotan, 1995- 1996-yillar davomida Rossiyada sodir etilgan terrorchilik holatlarini quyidagicha bayon etish mumkin: Budyonovsk va Kizlyar shaharlarida chechen janggarilari amalga oshirgan terrorchilik harakatlari, Moskvaning Kotlyarov qabristonida bo‘lgan portlash oqibatida 13 nafar fuqaro halok bo‘lgan va 80 nafar fuqaroga tan jarohatlari yetkazilgan, Dog‘istonning Kaspiysk shahridagi uylardan birida bo‘lgan portlash oqibatida 68 nafar fuqaroning halok bo‘lgani ham achinarli holdir. «Segodnya» gazetasining

1996- yil 31-dekabr sonida keltirilgan yakuniy xulosalarda ko‘rsatilishicha, yil davomida Rossiyada jami 33 marotaba terrorchilik holatlari qayd etilgan. Terrorizm o‘ziga xos ravishda u yoki bu jamiyatda yuzaga keladigan inqirozlar oldidan va, tabiiyki, mavjud qiyinchiliklar va katta o‘zgarishlar bilan o‘zaro bog‘liq tarzda kechadi. Jahon miqyosida bunday holatlar Ros siyada XIX asrning 60-yillaridan 1917-yil oktyabridagi davlat to‘nta- rishigacha bo‘lgan davrlarda, Germaniyada esa natsistlarning hokimiyatga kelgunlarigacha bo‘lgan davrlarida jonlangani tarixdan yaxshi ma’lum. Muayyan davlatlarda terrorizmning yuzaga kelishi ushbu davlat miq yosida ro‘y bergan keskin o‘zgarishlar (masalan, yakkaboshchilik tizimidan demokratik jamiyatga o‘tish)ning oqibati bo‘lishi ham kuzatilgan. Bunda davlat hokimiyatidagi markaziy va mahalliy organlar va jamoatchilik institutlaridagi zaiflashuv, rasmiy va norasmiy ijtimoiy nazoratning yuzaga kelishi, g‘oyaviy va ma’naviy yo‘nalishlardagi intilishlar va jamiyatdagi ijtimoiy dunyoqarashning zo‘riqishi hamda xavotirning kuchayishi kabilar ro‘y beradi. Biroq sanab o‘tilgan holatlar terrorizmning taraqqiy etishiga olib keluv chi faqat ustki qatlam sifatida ko‘rib chiqilishini taqozo etadi. Terrorizmning asl tomirlari nisbatan chuqurroq va ular ko‘zga tashlanmaydigan hamda jamiyat va shaxsning o‘ziga xos «yashirin joylarida yotadi». Ushbu ildizlarni esa faqat maxsus usullar, noan’anaviy yondashuvlar va terrogen omillarni yuzaki ko‘rib chiqishdan xoli tarzda aniqlash mumkin. Terrorizmni vulgar-materialistik yondashuv asosida tushuntirish va shu orqali uning sabablarini iqtisodiy qiyinchiliklar yoki umumiy ijtimoiy notinchliklar bilan bog‘lash aslo to‘g‘ri bo‘lmaydi. Masalan, terrorizmni sobiq Ittifoqqa yoki hozirda Rossiyaga xos bo‘lgan katta hududlilik, aho lining turli millatga mansubligi, millatlar va elatlarning odatlari, an’analari- ning turlicha ekanligi, mamlakat mintaqaviy ijtimoiy-iqtisodiy rivojlani- shining o‘ziga xosligi kabilar bilan hamda MDH davlatlari ichida hududiy jihatdan kattaligi bilan ham belgilamaslik lozim.

O‘z-o‘zidan davlat hududining kattaligi yoki kichikligi terrorizmning yuzaga kelishini anglatmaydi. Zotan, hududiy jihatdan juda kichik davlat- larning ham terrorizmdan xoli emasligi ko‘pchilikka yaxshi ayon. Shu bilan birga, davlatning ko‘p millatli tarkibi ham terrorizmning sababi bo‘la olmaydi. Shuningdek, millatlarning urf-odatlari, an’analari ham sabab bo‘la olmaydi. Ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning birdek emasligi va ularning mintaqalararo farqi faqat o‘ziga xos jihatga ega va kriminogen omil sifatida tushunilmasligi lozim. Sobiq Ittifoq tarkibida bo‘lgan va hozirgi kunda mustaqil davlat hisoblanuvchi bir qator davlatlarda terrorizmning yuzaga kelishi mavjud siyosiy, iqtisodiy, huquqiy, ijtimoiy va davlat hamda jamoat hayotidagi boshqa muhim sohalarda yillar davomida o‘zaro munosabatlarni tartibga solish mexanizmi va konstitutsiyaviy muvofiqlashtirishning buzilishi oqiba- tidir, deb bilish ham mantiqqa to‘g‘ri kelmaydi. Shu bilan birga, g‘oyaviy-siyosiy sohaning buzilgani va bunda mavjud bo‘lgan ma’naviyatning yo‘qolishi va o‘rniga o‘rin hech bir g‘oya qol- maganligini aslo katta yo‘qotish deb bilmaslik darkor. Masalan, hozirgi kunda Buyuk Britaniya yoki Ispaniyada ham nizolar mavjud va terrorizm keng tarqalganligi sir emas. G‘arb mamlakatlarida inson hayoti eng buyuk boylik deb e’tirof etilishi o‘z- o‘zidan namoyon bo‘ldi deyish to‘g‘ri emas, albatta. Shu bois, ekstremistik guruhlar aynan shunga bog‘lagan holda huku- matlarga tazyiq o‘tkazish uchun aynan shu inson hayotini xavfga solayot- ganlarini namoyish etmoqdalar. Terrorchilik harakatlarining sodir etilishi xalq ommasi ichida katta bezovtalik tug‘dirmoqda va hokimiyatlar tizimlari buning oldini olishda va xotirjamlikni yuzaga keltirishda hatto ba’zi hollarda terrorchilarga yon bosayotganligini ko‘rish mumkin. Aynan shuning uchun ham totalitar tizimga ega mamlakatlarga ommaviy terrorizm xos emas va bunga quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: bunday davlatlarda jamoatchilik va davlat organlari o‘rtasidagi aloqalar juda kuchsizdir, terrorchi uchun bunday davlatlarda vahimani yuzaga keltirish qiyin kechadi va demokratik davlat- lardagidek kechmaydi, ularning huquqni muhofaza qiluvchi organlari sama rali faoliyat ko‘rsatishlari uchun zarur imkoniyatlarga egadirlar. Ya’ni, tota-

litar davlat o‘z kuchiga ishongan holda yo‘l tutadi. Hatto oddiy fuqarolarning haqli talablarini bajarish kuch orqali yuz beradi. Terrorizmning shakllanishidagi yana bir o‘ziga xoslik aynan dav- latlarning terrorizmni qo‘llab-quvvatlashidir. Masalan, Suriya, Iroq, Saudiya Arabistoni kabi davlatlarda bo‘lganidek, ekstremistlarni pul, qurol va o‘z hududlarida mashq uchun maxsus joylar bilan ta’minlanganlarini ko‘ramiz. Ba’zi davlatlar esa terrorchilik harakatlarini tashkil etishni rejalashtiradilar va amalga oshiradilar (Livan, Uganda, Isroil kabi). Davlat terrorizmining sabablari to‘g‘risida bayon etilganlarni hisobga olmagan holda, boshqa turdagi terrorizmning yuzaga kelishini quyidagi sabablar bilan uzviy bog‘lash mumkin: 1) ijtimoiy, shu bilan birga, milliy va diniy muammolarning hal etilma- ganligi, shuningdek bunday muammolarning ham barchasini emas, balki ushbu ijtimoiy, milliy guruhlardagi o‘zini o‘zi baholash, o‘zini shu o‘ringa qo‘yib ko‘rish, ularning g‘oyaviyligi, urf-odatlar, an’analarda mavjud qad- riyatlarning hayotiy ahamiyatini e’tiborga olgan holda baholanishi lozim. Ba’zida bu guruhlar o‘zlarining alohidaligi va o‘zgarmasliklarini bildirishga harakat qiladilar. To‘g‘ri, bunday guruhlar bilan bog‘liq muammolarni darhol hal etish imkoniyati mavjud emas, zotan, buning oqibatida boshqa guruh manfaat lariga ziyon yetadi (masalan, milliy va irqiy nizolarda); 2) urush va harbiy nizolarda terrorchilik harakatlari harbiy harakat larning bir qismi bo‘lib qoladi (masalan, chechen janggarilarining o‘z hududlaridan tashqarida bo‘lgan Rossiya shaharlariga 1995-1996-yillardagi hujumlari). Shu kabi partizanlik harakatlari ham terrorizmga xos tarzda sodir etiladi va bunda bosib olish uchun harakatda bo‘lgan harbiy qismlarning bosib olingan yerdagi aholi o‘rtasida qo‘rquv uyg‘otish maqsadida o‘tkaza- digan harbiy harakatlari kabilar; 3) o‘ziga xos va yon yoki uzoq qo‘shnilaridan yuqori moddiy ta’minot va madaniyatga egaligi, o‘zining siyosiy, iqtisodiy va harbiy qudratini namoyish etishi yoki shu asosida o‘z maqsadlariga yetish uchun boshqa mamlakatlarga yoki guruhlarga turli talab qo‘yishga qodir davlatlar yoki guruhlarning mavjudligi. Hech

shubha yo‘qki, bu kabi davlatlarning to‘q va boy yashashi ba’zi davlatlar yoki ijtimoiy guruhlarning g‘araz va ko‘rol- masliklarini yuzaga keltiradi hamda dushman sifatida qabul qilinadi va bunday davlatlarni yengib bo‘lmasa-da, ularga qarshi turli zarbalar berib turilishi kuzatiladi. Bunda ma’naviy qarashlar e’tiborga olinmaydi va bunday dushman aynan shunday e’tiborga loyiq deb topiladi; 4) maxfiy yoki yarim maxfiy jamiyatlar, jumladan diniy va sekstant tashkilotlar va ularning messianlik o‘rnini tutishi hamda shu asosida «birlik», «insonni qutqarish uchun to‘g‘ri ta’limot» yoki umuman inson hayotini yaxshilamoqchi bo‘lgan, shu bilan birga, umumiy mehribonlik, adolat va inson ruhini abadiy saqlash kabi yo‘nalishda faoliyat ko‘rsatilishi. Bunday uyushmalar va ularning ta’limotlarini davlatlar va jamoatchilik qabul qilmasa, bu holda ular o‘z maqsadlariga yetish uchun (siyosiy, g‘oyaviy, diniy, mistika, magiya kabi yo‘nalishlarda) huquqiy jihatdan tazyiq o‘tka- zishga intiladilar; 5) zarur iqtisodiy va moliyaviy muammolarning hal etilmaganligi, shu jumladan bular bilan bog‘liq qonunchilik asoslarining yo‘qligi hamda mulkni taqsimlashdagi nizolar, tijoratchilar, moliya bilan shug‘ullanuvchilar va shu kabi barcha ishbilarmonlarni huquqni muhofaza qilish organlarining muho faza qilmasligi. Bu esa o‘z navbatida ushbu qatlamlar vakillarini qo‘rquvga solish va raqobatchilarni tugatish kabi yo‘nalishlardagi terrorchilik hara katlarini keltirib chiqarishga sabab bo‘ldi. Buning misoli sifatida hozirgi kunda Rossiyada yuzaga kelgan uyushgan jinoyatchilik va ularning iqtisodiy terrorchilikni amalga oshirishda bo‘ladigan xizmatlaridan kriminal tijorat tizimlarining foydalanishlariga yo‘l ochilganligini ko‘rsatish mumkin. Ushbu sanab o‘tilgan sabablar bilan bir qatorda, terrorizmni yuzaga keltiruvchi quyidagi salbiy omillarni ham sanab o‘tish lozim. Bular: 1) davlat hokimiyati, uning muassasalari va turli tarmoqlarining zaifligi, huquqni muhofaza qiluvchi davlat organlarining terrorchilarni topish va zararsizlantirishni ta’minlashdagi mahoratlarining kamligi, shu bilan bir qatorda, tayyorlanayotgan terrorchilik harakatlarini tayyorlovchi shaxslarni aniqlash va tutish hamda ular qayta sodir etishi mumkin bo‘lgan qotilliklar va boshqa salbiy

illatlarning oldini olish uchun jinoyatchilarni jazoga tortish ka- bilarning to‘liq amalga oshirilmasligi. Eng yomoni, bunday shaxslarning aynan jazolanmay qolishidir. Tijorat sohasidagi ko‘pgina terrorchilik harakatlarining ochilmay qolishi ham o‘ta salbiy holat bo‘lib hisoblanishini e’tiborga olish lozim; 2) terrorchilarning faoliyatlarini qo‘llab-quvvatlash, ta’minlashni ayrim guruhlar va aholining amalga oshirishi. Bu kabi yordam ko‘rsatilmasa, milliy va diniy yo‘nalishlardagi terrorizmni olib borishning hojati ham bo‘lmas edi. Shunday qo‘llab-quvvatlashlar mavjud ekan, jinoyatchilarni qat’iy jazolash tizimi (o‘lim jazosi yoki kuchaytirilgan qamoq jazolari) shu kabi terrorchilar tarafdorlarining qarshiligiga uchraydi va yangi ekstremistik guruhlarni tuzish va mavjudlari safining kengayishiga olib keladi. Demak, bunday vaziyatlarda o‘ziga xos siyosiy yo‘l tutishga to‘g‘ri ke ladi. Ya’ni, noan’anaviy siyosiy qarorlar chiqarish, o‘zaro muhokama etish va shu kabi yon bosishlarning amalga oshirilishiga to‘g‘ri keladi, albatta, bunda terrorizmga bo‘lgan ijobiy munosabatlarni susaytirish va undan ajralishni yuzaga keltirish ham bir vaqtda olib borilishi lozim, ba’zida yo‘l- boshchilarning asl qiyofalarini ochib berish va ularning asosiy shiorlarining salbiy mohiyatini ular tazyiq o‘tkazayotgan omma oldida ochib berilishi ham katta ahamiyatga egadir; 3) harbiy ishlarda kasb mahoratiga ega bo‘lgan va harbiy xizmatdan chetlashtirilgan hamda o‘z o‘rnini topa olmagan shaxslar guruhining mav judligi. To‘g‘ri, bunday shaxslar o‘zlarining yerga urilganini kechira olmay- dilar va moddiy muhtoj bo‘lganlari bois, terrorchilar ta’siriga tushib qola- dilar. Bunday holatlarni Germaniyada birinchi jahon urushidan keyin juda ko‘p shaxslarning natsistlar ta’siriga tushib qolishiga olib kelganini, AQShda Vyetnam urushidan so‘nggi holat, sovetlar hukmronlik qilgan hududlarda «afg‘onlar» va armiyadan zaxiraga bo‘shatilganlardan terrorchilik faoliyat- larida foydalanish kabilarni ko‘rsatish mumkin.

Sanab o‘tilgan holatlar terrorizm uchun o‘ziga xos bo‘lgan sharoit ekanligiga alohida e’tibor qaratish lozim. Terrorchilarning shaxsi va ularning kriminologik tavsifi Ta’kidlash joizki, hozirgi kunda terrorchining shaxsiga to‘liq ta’rif beril- maganligi fandagi muhim muammolardan biri bo‘lib qolmoqda. Shunday bo‘lsa- da, terrorizmning sodir etilishidagi g‘arazli maqsad to‘g‘risidagi turli ma’lumotlarni e’tiborga olish ham katta ahamiyat kasb etadi. Ko‘pchilik terrorchilar yoshligida ona mehridan ajralgan shaxslardir. Ularning ko‘pchiligida negadir oraliq quloq a’zolari xastaliklarining ko‘pligi kuzatilgan. Shuningdek, ularning ko‘pchiligiga tajovuzkorlik va dushmanlik munosabatida bo‘lish, ruhiy-fiziologik rivojlanmaganligi, yoshlikda olingan jarohatlar ta’siri va turli tug‘ma kasalliklar ham xosdir. Ularning ko‘pchiligi ko‘zga tashlanuvchi nuqsonlari bilan ajralib turadi va shu qatori, juda mohirona himoyalangan artistlik xususiyatlari ham mav- juddir. Ko‘pchiligida yuqori g‘oyalar ta’sirida bo‘lish «kasalligi» mavjud, shu bois, terrorchilik harakatlarini sodir etishga tushungan holda qo‘l uradi va uning oqibatini juda yaxshi anglagan bo‘ladilar. Terrorchilarning aksariyat ko‘pchiligi yoshligida turli mensimaslik holatlariga duch kelganlar va shaxsining to‘liq shakllanmaganligi bilan ajralib turadilar . Shakllanishlarining kelgusi bosqichlarida ularda o‘ch olish hissi yuzaga kelganligini va bunda nafaqat xafa qilganlardan, balki jamiyatdan ham o‘ch olishga jazm qilganliklari kuzatiladi. Bu odamlarning ko‘pchiligi hayotda o‘z maqsadlariga erishmaganlardir. Bunday shaxslarda alamzadalik va qanday bo‘lmasin, o‘zligini ko‘r- satish hissi yuqori bo‘ladi. Bunday paytda kishi o‘z maqsadiga yetishishiga ko‘proq boshqalar yo‘l qo‘ymaganligi uchun ularni aybdor deb biladi. Ammo shaxs o‘z aybini tan olmaydi. Uning nazarida, jamiyat uni tushunmagan va tushunishni xohlamagan. Bir qator terrorchilar o‘z vaqtida o‘z haq-huquqi uchun kurashganlar va davlat tomonidan ayblanganlar hamda qonundan tashqarida qolganlar toifa- sidagi

shaxslardir. Ular uchun terrorizm davlatdan ijtimoiy o‘ch olish bo‘lib hisoblanadi. Jins jihatidan olinganda, terroristlarning ko‘pchiligi (I. B. Linder va S. A. Titkov tadqiqotlariga ko‘ra) erkaklardan iborat, shuningdek ayollarning ishtiroki ham kam emas. Masalan, XIX asrda Rossiyada ayollar nafaqat terrorchilik harakatlarini sodir etganlar, balki terrorizmning g‘oyaviy namoyandasi sifatida ham harakat qilganlar. Bunday terrorchilik tashkilotlari tariqasida Irlandiya revolyusion armiyasini ko‘rsatish mumkin. Lotin Amerikasi guruhiga kiruvchi «Qizil brigadalar» ham shular jumlasidandir, chunki bunday tashkilotlar ayollar yordamiga yaqindan tayanganlar va agentura hamda harbiy maqsadlarda ular xizmatidan foydalanganlar 22 . Aynan ayollardan chiqqan va ko‘zga tashlanuvchi terrorchilarning mav - judligini ham ko‘rish mumkin. Masalan, Arab mamlakatlarida nom qozongan terrorchi Laylo Xolidni eslatish joiz. Bu go‘zal ayol nafaqat go‘zalligi, balki ashaddiy terrorchilik faoliyati uchun ham ko‘pchilik nazariga tushgan shaxs- dir. Terrorchilarning shaxsi uning qaysi yo‘nalishlarda terrorchilik faoliya tini olib borishi bilan ham e’tiborlidir. Masalan, siyosiy va g‘oyaviy terror olib boruvchilar millatchilik, diniy va kriminal terror olib boruvchilardan keskin farq qiladi. Shu bilan bog‘liq holda, siyosiy terror olib boruvchi millatchilik ruhi- dagi va qo‘shni davlatlar hududida qo‘rquvni yuzaga keltiruvchi terrorchi- lardan o‘zining ziyoliligi bilan farq qiladi. To‘g‘ri, zamonaviy siyosiy terrorchi nisbatan yuqori tayyorgarlikka ega, ayniqsa u terrorchilik guruhida faoliyat ko‘rsatayotgan bo‘lsa va bu guruh zamonaviy vositalar bilan ta’minlangan hamda totalitar davlat tomonidan qo‘llanayotgan bo‘lsa, bu talab yanada oshadi. Shunga ko‘ra, har bir siyosiy ekstremist o‘zining va boshqalarning harakatlari bilan bog‘liq axborotlarni yuqori malakada tahlil etadi, bashorat ishlarini qila oladi va rejalarni puxta tayyorlaydi. Eng muhimi, o‘ta qobiliyatli ijrochi bo‘lishi ham lozim. Ekstremistlarning umumiy ruhiy va intellektual portretlarini yaratishga intilish muhim vazifa bo‘lgani holda, afsuski, bajarib bo‘lmaydigan vazifa hamdir. Bunga misol qilib, ko‘pchilik olimlarning terrorchi-ekstremist shax siga xos

universal ta’rifga bo‘lgan intilishlarini ko‘rsatish mumkin. Jumladan, terrorchilik harakatlarini sodir etuvchilarni idealist, ruhiy kasal, turli g‘oyalarga o‘ta berilgan va shafqatsiz shaxs, zarar yetkazuvchi, turli tadbirlar o‘tkazuvchi, o‘zbilarmon, zo‘ravonlik orqasida birovlar hiso biga kun ko‘ruvchi yoki birovlardan g‘azablangan va yo‘q qilish istagiga ega va umuman jinoyatchilar toifalariga kirishlarini ko‘rsatganlar. Ko‘rinib turibdiki, bu haqiqatdan bir muncha yiroq va terrorchilarni tavsiflashga mos kelmaydi. Terrorchilarning yosh jihatidan ham turlicha ekanliklari yaxshi ma’lum. Terrorizm tashkilotchilari va boshliqlari asosan katta yoshdagilar bo‘lsa, ijrochilarning ko‘pchiligi yoshlardir. Aynan shu yoshdagi terrorchilar tartib saqlovchilar va jinoiy yustitsiya ta’siridan oson chiqa oladilar. Terrorchilik guruhiga kiruvchilar nafaqat biz sanab o‘tgan salbiy xislatlardagi shaxslar, balki aqlli, irodali, o‘z kuchiga ishongan shaxslardan ham iboratdir. Salbiy xislatli shaxslar jinoiy guruhlarda o‘zlariga ruhiy boshpana topsalar, ikkinchi toifadagi shaxslarga yo‘lboshchilik nasib etsa, atrofdagilar o‘rtasida o‘zini ko‘rsatib, ularni boshqarishda yaxshi natijalarga ega bo‘lib qoladilar. Aynan shu kabi shaxslar boshqalarning ta’limotlarini tez o‘zlashtirib, ularni o‘z faoliyat (yoki guruh)lariga joriy etadilar. Terrorchilarning rahbarlari o‘z saflarini mustahkamlash va guruhning har bir a’zosini yoki guruhni umumiy maqsadni bajarishga qiziqtirishga, o‘z «safdoshlari» orasida rahmsiz, johil, har narsaga qodir va jamoatchilik, davlat hokimiyati, u yoki bu guruh, din va millatlar vakillariga qarshi shaxs larning yetishib chiqishiga intiladilar. Shu bilan birga, ularning ongida «bizniki bo‘lmagan - yomon, bizniki bo‘lgani - yaxshi» degan aqidani yuzaga keltirishga intiladilar. «Hamma yomonlarga» kam hollarda butun dunyo kiritilsa, «hamma yaxshilarga» faqat ayrim guruhlar kiritiladi va bu ham har doim emas. Yuqorida bayon qilingan tavsif avtonom terrorchi guruhlarga ham xosdir, chunki bunday guruhlar katta tarkibdagi jinoiy tashkilotlarning bir qismi hisoblanadi va asosan muayyan davlatlarda zarur maqsadlar uchun tuziladi hamda

xalqaro terrorizm kabilarni amalga oshiradi. Terrorizmning oldini olish Terrorizmning oldini olish o‘ziga xos murakkab vazifadir, chunki bu ijtimoiy voqelik turli ijtimoiy, siyosiy, ruhiy, iqtisodiy va boshqa bir qator sabablar orqali yuzaga keladi. Shu bois, aynan shu kabi sabablar profilaktika ta’sir choralarining obyektiga aylanishi lozim. Zotan, buni amalga oshirish oson kechmaydi, chunki sanab o‘tilgan sabablarning aksariyati davlat hokimiyatiga egalik qilish va uni egallashga qaratilganligi bilan mulkni taqsimlash, o‘z «g‘oyalarini» namoyish etish, jamiyatni milliy va ijtimoiy tizimini o‘zgartirishga qaratilgan maqsadlarning mavjudligi bilan uzviy bog‘liqlikdadir. Shu bilan birga, terrorizmni azaldan mavjud bo‘lgan va «odam o‘ldi- rish» kabi xatti-harakatlar namoyon bo‘layotgan hozirgi shakl sifatida jamiyatdan butunlay yo‘qotishning imkoni yo‘q. Chunki terrorizm shaklan o‘zgarishi bilan har bir davr vujudiga kirib boradi. Shuningdek, qaysidir davrda yer yuzidan o‘ziga xos ravishda ko‘r-ko‘ro- na haqiqat va adolat qidiruvchilar hamda shu maqsadda o‘zlarini qurbon qilishga tayyor turgan, shuningdek umumiy «baxt» yoki o‘z ijtimoiy va milliy guruhining yetakchi bo‘lishini ta’minlashda jonbozlik ko‘rsatuvchi- larning yo‘q bo‘lib ketishini tasavvur ham qilib bo‘lmaydi. Shu kabi yer yuzida terror asosida o‘zining g‘arazli muammolarini hal etuvchi va bunda nafahat moddiy, balki o‘z tengligini namoyish etuvchilar yana tug‘ilmaydi deb aytish ham o‘rinsizdir. Shu bois, har bir rivojlangan jamiyat o‘z vahtida terrorizm xavfini anihlashi va chora ko‘rishi zarur.

Terrorizmning oldini olish, fikrimizcha, huyidagicha amalga oshi- rilmog‘i lozim: - jahonda va jamiyatda ro‘y berayotgan va terrogen ta’sirga ega asosiy jarayonlarga ta’sir o‘tkazish. Ushbu yo‘nalish strategik ahamiyatga ega bo‘lgani uchun va o‘tkazilishi zarur bo‘lgan uzoh muddatli va hatto undan ham ko‘p muddatlarda bashorat hilishni yo‘lga ho‘yish va shu orhali terro rizmning faollashganini bilish hamda terrorni kimlar sodir etishini anihlash; - kelgusida va yahin vahtlarda sodir etilishi mumkin bo‘lgan terror chilik harakatlarini anihlash va bartaraf etish. Bu esa terror sodir etuvchilar va terror yo‘naltirilgan obyektlarni, uning sabablari, sodir etish usullari va boshha holatlarni anihlashni talab etadi; - davlat va jamoat arboblariga haratilgan terrorchilik harakatlari va umuman terrorizmni sodir etishga yo‘l ho‘ymaslik, aybdorlarni ushlash va odil sudga berish terrorni sodir etgan nafahat ijrochilarni, balki tashki- lotchilar va terrorchilikni ruhlantirgan shaxslarni topish va jazoga tortish, garchand bunday jarayon g‘oyatda murakkab bo‘lsa ham; - terrorizm bilan bog‘lih bo‘lgan - garovga olish, genotsid, ho‘poruv- chilik, dastlabki tergov va sud ishlarini yuritayotgan shaxsga suihasd hilish kabi holatlarning oldini olish, yo‘l ho‘ymaslik va bartaraf etishni ta’minlash. Bunday kurash bobida xalharo tashkilotlar yordamiga tayanish va har bir davlat ishtirokini muvofihlashtirib borish mahsadga muvofiqdir.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992. 2.Mejdunarodniy pakt o grajdanskix i politicheskix pravax. Mejdunarodnaya zashita prav i svobod cheloveka. Sbornik dokumentov. M.: Yurid.lit., 1990 g. 3.Osnovniye prinsipi nezavisimosti sudebnix organov. Mejdunarodniye prava i svoboda cheloveka: Sbornik dokumentov. M: Yurid.lit., 1990 g. 4.Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka. – Prava cheloveka. Osnovniye mejdunarodniye dokumenti: Sbornik dokumentov. M.: Mejdunarodniye otnosheniya. 1989 g. – S. 134-142. 5. Konvensiya o pravovoy pomoshi i pravovix otnosheniyax po grajdanskim, semeynim i ugolovnim delam. (Xo‘jalik va huquq Xozyaystvo i pravo. – Tashkent. 1997, №1-2. S. 58-76). 6. Ugolovno-protsessualniy kodeks Respubliki Uzbekistan. – T.: Adolat, 1999. 7. «O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartishlar va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasining 2001 yil 7 dekabrdagi Qonuni.

Похожие

Ehtiyotsizlik oqibatida sodir etiladigan jinoyatlarning kriminologik tavsifi va oldini olishdagi profilaktika tadbirlari

Uyushgan jinoyatchilikning kriminologik tavsifi va ularning oldini olishdagi profilaktik chora tadbirlar

Giyohvandlik bilan bog‘liq jinoyatlarning kriminologik tavsifi hamda oldini olish chora tadbirlari

Maishiy turmushda sodir etiladigan jinoyatlarning kriminologik tavsifi va oldini olishdagi profilaktik tadbirlar

Jinoyatchilik va uning kriminologik tavsifi