Giyohvandlik bilan bog‘liq jinoyatlarning kriminologik tavsifi hamda oldini olish chora tadbirlari - Юриспруденция - Рефераты

Giyohvandlik bilan bog‘liq jinoyatlarning kriminologik tavsifi hamda oldini olish chora tadbirlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

106 KB

Giyohvandlik bilan bog‘liq jinoyatlarning kriminologik tavsifi hamda oldini olish chora tadbirlari Reja: 1. Giyohvandlik bilan bog‘liq jinoyatlarning hozirgi ahvoli 2. Giyohvand (bangi)lar shaxsi va ularning kriminologik tavsifi 3. Giyohvandlik vositalari bilan bog‘liq jinoyatlarni sodir etishning sabab va shart-sharoitlari

Giyohvandlik bilan bog‘liq jinoyatlarning hozirgi ahvoli O‘zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan ijtimoiy siyosatning mohiyati jamiyat a’zolarining osoyishtaligini ta’minlash va erkin kamol topishiga qaratilgandir. Shuningdek, har bir fuqaroning ma’naviyati va dunyoqarashini yangi davr talablari asosida shakllantirish hamda shaxs ma’naviyatida yuzaga keladigan turli illatlarga yo‘l qo‘ymaslikni ta’minlash ham davlat siyosatida alohida e’tiborga olingan. Shaxs ma’naviyatiga salbiy ta’sir etuvchi giyohvandlik kabi illat hamda uni yuzaga keltiruvchi sabab va sharoitni tugatishga davlatning alohida e’tibor qaratayotganligi esa ushbu muammoning naqadar dolzarbligidan dalolatdir. Ta’kidlash joizki, giyohvandlikning yuzaga kelishi va uning oqibatlari jamiyat uchun sezilarli darajada xavf tug‘diradi. Shundan kelib chiqqan holda hamda giyohvandlikka yo‘l ochib bera- yotgan xalqaro narkobiznes kabi salbiy holatlarning jahon hamjamiyati va insoniyatga solayotgan xavfining oldini olish maqsadida O‘zbekiston Res- publikasining Prezidenti I. A. Karimovning BMT Bosh Assambleyasining 48-sessiyasidagi chiqishida BMTning Markaziy Osiyodagi hududiy komis- siyasini tuzish to‘g‘risidagi taklifi g‘oyatda o‘rinlidir. Shuningdek, 2000-yilning 19-20-oktabrida Markaziy Osiyo davlat- larining rahbarlari ishtirokida o‘tkazilgan konferensiyada giyohvandlik vosi talarini g‘ayriqonuniy tarzda o‘tkazish, uyushgan jinoyatchilik va terro- rizmga qarshi kurashni birgalikda olib borish muhokama etildi va hamkor- likda qilinishi lozim bo‘lgan ishlar xususida zarur to‘xtamga kelindi. Jahon hamjamiyatida mustaqil davlat hisoblangan O‘zbekiston Respub - likasida BMT va boshqa xalqaro miqyosdagi nufuzli tashkilotlar chiqargan bir qator normativ hujjatlarda giyohvandlik vositalari bilan bog‘liq cheklovlarning davlat miqyosida amalga oshirilishi e’tirof etilgan va bu talablar O‘zbekistonning qonuniy hujjatlarida qayd etilgan. Umuman olganda, O‘zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan barcha huquqiy islohotlarning bosh maqsadi inson va uning manfaatlarini har tomonlama ta’minlashga qaratilgandir.

Ayniqsa, shaxsning sog‘lom kamol topishi davlatning ijtimoiy siyosatida markaziy o‘rin egallagan. O‘quvchiga yaxshi ma’lumki, shaxsning ma’naviy va jismoniy sog‘lom kamol topishiga aytib o‘tilgan giyohvandlik illati salbiy ta’sir etadi. Giyohvandlik vositalarining shaxsning sog‘lig‘iga alkogoldan bir necha barobar jiddiy va zararli ta’sir etishidan kelib chiqadigan bo‘lsak, bu illatning qanchalik mash’um ekanligi ma’lum bo‘ladi. Agarda muntazam ichkilik- bozlikka berilish 7-15 yil oralig‘ida doimiy ichkilik ichish bilan yuzaga kelsa, giyohvandlikka bir yarim-ikki oy mobaynida butunlay bog‘lanib qolish mumkin. Eng achinarlisi, shaxs ma’naviyati tiklab bo‘lmas darajada buziladi. Bu kabi holat alkogolizmga mubtalo bo‘lgan shaxsda qariyb yigirma marta kamligini ham e’tiborga olish lozim. Giyohvandlik jamiyat hayotiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri xavf soladi va kriminogen vaziyatlarning yuzaga kelishini kuchaytiradi. Nazariy jihatdan qaralganda, giyohvandlikning jinoyatchilikni keltirib chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan quyidagi uchta shaklini ko‘rish mumkin. Birinchidan, giyohvandlar obyektiv va subyektiv jihatdan jinoyat sodir etishga moyildirlar. Giyohvandlik vositalari bilan muomala qilish qonun asosida cheklangan. Demak, ularni g‘ayriqonuniy yo‘l bilan olish, sotish, saqlash kabilar jinoyat tarkibini tashkil etadi. Shu bilan birga, giyohvandlarda ijtimoiy, ruhiy va ma’naviy xu- susiyatlarning o‘ziga xosligini e’tiborga olish lozim. Ularning shaxsiyatidagi bu kabi illatlar har qanday vaziyatda ham jinoiy faoliyatni amalga oshirishga sabab bo‘ladi. Ikkinchidan, giyohvandlik vositalariga bo‘lgan intilish, ya’ni, tayyor- lash, saqlash, sotib olish, sotish, sotishga vositachilik qilish, o‘zlashtirish va iste’mol qilish kabilar shaxsni turli jinoiy faoliyatlarni sodir etishga undaydi. Uchinchidan, aynan giyohvandlarning o‘zlari ham viktim holatga tushib qoladilar va boshqa turdagi jinoyatlar qurboniga aylanadilar. To‘g‘ri, «giyoh - vandlik» tushunchasi ilmiy adabiyotlarda turlicha talqin etilgan bo‘lsa-da, mazmunan aynan giyohvandlik vositalarini iste’mol qiluvchi «bangi» va umuman

giyohvandlik vositalar bilan jinoiy ravishda shug‘ullanish, ya’ni «narkomaniya»ni bildiradi. Shundan kelib chiqqan holda, «giyohvand» - bangi va «giyohvandlik» - narkomaniya kabi atamalar orqali ifodalansa, ularga qarshi kurash amaliyoti- da yordam beradi. Demak, giyohvand(bangi)ning shaxsini kriminologiya nuqtai nazaridan ko‘rib chiqishda shaxs ma’naviyatidagi va shaxsiyatidagi turli o‘zgarishlar ro‘y berishini e’tiborga olish lozim. Giyohvandlik bilan shug‘ullanish doirasi Sharq va G‘arbda o‘ziga xos ravishda kengayganini ko‘rish mumkin. Masalan, manbalar qoradori (opiy) Sharqiy O‘rta dengiz havzasida eramizdan avvalgi ikkinchi ming yillikda ham mavjud bo‘lganini isbotlamoqda. Janubiy Osiyo hududiga aynan ko‘knori va undan olinadigan giyohvand modda (qoradori)ning kirib kelishi Aleksandr Makedonskiy askarlari bilan uzviy bog‘liqligi tarixdan yaxshi ma’lum. Demak, qoradorining Janubiy Osiyoga kirib kelishi asosan eramizdan avvalgi IV asrga borib taqaladi. Eramizning VII asriga kelib esa giyoh- vandlik vositalari va bangilik Hindiston yarimoroli va Sharqiy Osiyo hududlariga tarqalgan. Giyohvandlik shu tariqa Yevropa hududiga ham o‘tgan deyish mumkin. Biroq giyohvandlik vositasi sifatida iste’mol qilinuvchi qoradorining asosan Osiyo mintaqasi (Hindiston, Iroq, Misr, hozirgi Afg‘oniston hududlari)ga yoyilganligini ko‘rish mumkin. BMTning Giyohvandlik vositalari yuzasidan nazorat qilish va Markaziy Osiyo mintaqasida jinoyatchilikning oldini olish boshqarmasi tomonidan berilgan ma’lumotlarga ko‘ra, keyingi yillar davomida turli giyohvandlik vositalarini yetishtirish va ishlab chiqarish bo‘yicha Afg‘oniston hududi yetakchilik qilmoqda. Jumladan, 1998-yilda ushbu davlat hududida yetishtirilgan qoradori miqdori 2100 tonnani tashkil etgan. 1999-yil hisobi esa bundan ikki baravar ortiq, ya’ni 4600 tonnani tashkil etgan. Bu degani qariyb 460 tonna sof geroin moddasidir. Umuman olganda, Afg‘oniston hududi giyohvandlik vositalarini yetishtirishda muhim o‘rin tutgan va bu jahon miqyosida yetishtiriladigan jami «hosil»ning 75 foizini tashkil etadi.

Giyohvandlikning mavjudligi jamiyat hayotiga, shu bilan birga, har bir shaxs hayotiga ham jiddiy xavf soladi. Bu xavfni esa quyidagicha ifodalash mumkin. Birinchidan, giyohvandlik bedavo dardni yuzaga keltiradi. Hozirgi kun tibbiyoti ham faqat ikki-uch oy vaqt mobaynida bangilikka duchor bo‘lgan shaxsni vaqtinchalik «xumor»dan saqlashi mumkin. Agar shaxsning irodasi zaif bo‘lsa, xastalik umuman davolanmasligi kuzatilmoqda. Ikkinchidan, shaxs mustaqil faoliyat ko‘rsata olmaydi va unga kimdir muntazam ravishda yordam ko‘rsatishi lozim. Ya’ni, giyohvandning mehnat qilish qobiliyati yo‘qoladi va nogironligi yuzaga keladi. Oila sharoitida yashash tarzi o‘zgaradi va ijtimoiy foydali vazifalarni bajara olmaydi. Uchinchidan, muntazam ravishda giyohvandlik vositalarini iste’mol qilish oqibatida shaxs ruhiyati umuman izdan chiqadi: o‘z xatti-harakatlari oqibatini idrok qila olmaydi hamda kundalik tashvishi faqat giyohvandlik vositalarni topish va iste’mol qilish bilan bog‘lanib qoladi. Giyohvandlik vositalarining g‘oyatda qimmatligi va bunga moddiy ta’minot zarurligi tufayli u turli jinoiy qilmishlarni sodir etadi. To‘rtinchidan, giyohvandlikka mubtalo bo‘lgan ota-onalardan majruh farzandlar tug‘iladi. Eng xavflisi, bunday go‘daklarning giyohvandlik vositalariga bog‘lanib qolganligidir. Beshinchidan, giyohvandlik bilan shug‘ullanuvchi kimsalarning yuzaga kelishidir. Ularning o‘zlari bangilik yo‘liga kirmagan bo‘lsalar-da, o‘zgalarni shu yo‘lga kirishga boshlaydilar. Ularning maqsadi faqat narkotik vositalarni sotish uchun «bozor ochish» bo‘lib, o‘zgalar kulfati hisobiga boylik to‘play- dilar. Bu esa g‘oyatda xavflidir va oqibatda jamiyat hamda shaxs manfaat lariga jiddiy zarar yetadi. Oltinchidan, bangilikka mubtalo bo‘lgan shaxs boshqalarni ham shu yo‘lga chorlaydi. Kuzatuvlarimizdan ma’lum bo‘ldiki, har bir bangi bir yil davomida o‘rtacha 7-8 nafar shaxsni bangilik yo‘liga olib kiradi. Biz yuqorida giyohvandlik atamasi o‘ziga xos mazmun va mohiyatga ega deb ta’kidlab o‘tdik. Biroq ilmiy va o‘quv adabiyotlarida qo‘llaniladigan

«narkomaniya» atamasining qo‘llanishiga ham alohida e’tibor qaratilishi lozim. Chunki ushbu atamaning mazmun va mohiyatini to‘g‘ri anglash ham unga qarshi kurash amaliyotida to‘g‘ri tadbirlarning belgilanishiga yordam beradi. «Narkomaniya» atamasi qadimgi grek so‘zidan olingan bo‘lib «norke» - uyqu, karaxtlik va «mania» - intilish, aqlsizlik degan ma’noni anglatadi. Demak, ushbu atama mazmunan shaxsning ruhiy holatiga ta’sir etishi oqibatida yuzaga keladigan holatlarga nisbatan qo‘llaniladi. Shu bois sog‘liqni saqlash bo‘yicha xalqaro tashkilot tomonidan ham «Giyohvandlik yoki narkomaniya - muntazam va surunkali ravishda narkotik vositalarni (tabiiy va sun’iy) iste’mol qilish, asosan shaxs jismida yuzaga keladigan hamda jamiyat va uning har bir a’zosiga xavf tug‘diruvchi intoksikatsiya holatidir» deb e’tirof etilgan. Demak, giyohvandlik shaxsning jisman giyohvandlik vositalariga bog‘lanib qolishidir. Giyohvandlik esa shaxsning narkotik vositalarni iste’mol qilishi orqasida yuzaga keladigan alohida turdagi mastlik yoki «zavq olish» holatidir. Bunda shaxs yengillik sezadi va zavq oladi. Bu kabi giyohvandlik vositalarini surunkali ravishda iste’mol qilish shaxs ruhiyatining butunlay buzilishiga olib keladi. Gohida bu holat o‘lim bilan tugaydi. Psixotrop moddalar ham aynan shaxs ruhiyatiga ta’sir etuvchi tabiiy yoki sun’iy moddalar jumlasidandir. Bu kabi moddalarning iste’mol qilinishi va u bilan muomalada bo‘lish O‘zbekiston Respublikasida alohida nazoratga olingandir. To‘g‘ri, giyohvandlik vositalarining har bir turi muayyan texnologiya asosida ishlab chiqilsa-da, o‘z ta’sir doirasiga ko‘ra, birinchi galda inson ruhiyatiga ta’sir etadi va ular quyidagicha tayyorlanadi: - prekursorlar - ya’ni, O‘zbekiston Respublikasida qo‘llanishi na- zoratga olingan va giyohvandlik vositalari hamda psixotrop moddalarning yaratilishida qo‘llaniladi; - giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalarga o‘xshash moddalar - kelib chiqishiga ko‘ra, sun’iy yoki tabiiy bo‘lgan, kimyoviy tarkibiga ko‘ra, giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalarga xos bo‘lgan ruhiyatga ta’sir

etuvchi moddalardir; - qorishmalar - bir necha turdagi hamda turli fizik holatdagi giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalarning aralashmasi; - trankvilizatorlar - shaxsda ruhiy qo‘zg‘alish bo‘lganda, uni tinchlantirish maqsadida beriladigan dorilar. Ushbu moddalarni haddan ziyod ko‘p miqdorda va birdaniga iste’mol qilish salbiy oqibatlarga olib keladi. Jinoyat huquqi nuqtai nazardan qaralganda, giyohvandlik va psixotrop moddalarni g‘ayriqonuniy ravishda o‘tkazishning oldini olish maqsadida Jinoyat kodeksiga bir qator cheklashlar yaxlit bir bob sifatida kiritilgan. Ushbu bobda jinoyat tarkibiga mos keluvchi jinoyat turlari bayon etilgan bo‘lib, ular quyidagilardan iborat: 270- modda- taqiqlangan ekinlarni yetishtirish; 271- modda - giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalarni qo- nunga xilof ravishda egallash; 273- modda - giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalarni o‘t- kazish maqsadini ko‘zlab qonunga xilof ravishda tayyorlash, olish, saqlash va boshqa harakatlar qilish, shuningdek ularni qonunga xilof ravishda o‘tkazish; 274- modda - giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalarini iste’mol qilishga jalb etish; 275- modda - giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalar ishlab chiqarish yoki ulardan foydalanish qoidalarini buzish; 276- modda - giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalarni o‘t- kazish maqsadini ko‘zlamay qonunga xilof ravishda tayyorlash, egallash, saqlash va boshqa harakatlar. Sanab o‘tilgan jinoyatlarning jamiyat uchun xavflilik darajasi nafaqat ularni iste’mol qilish va buning oqibatida fuqarolar sog‘lig‘ining buzilishi bilan bog‘liq, balki ular natijasida jinoyatchilikning o‘sishi ham kuzatiladi. Ma’lumki, giyohvandlik vositalari asosan tarkibida giyohvand qiluvchi modda bo‘lgan o‘simliklardan olinadi (masalan, ko‘knoridan qoradori, morfiy kabilar, Hindiston, Janubiy Manjuriya nashasidan ishlov berish orqali tayyorlangan

- nasha (gashish) kabilar). Aynan shu kabi giyohvandlik vosi talari giyohvandlikni keltirib chiqarishdagi asosiy omil bo‘lib hisoblanadi. Chunki ko‘p hollarda sanab o‘tilgan o‘simliklarga har bir shaxsning osonlikcha ega bo‘lishini ko‘rish mumkin. Ta’kidlash joizki, hozirgi kunda giyohvandlik vositalari va ularning iste’mol qilinishida yuzaga kelayotgan ba’zi usul va vositalar giyohvandlik bilan bog‘liq bedavo OITS xastaligining ko‘payishiga olib kelmoqda. Bu xastalikning giyohvand, bangilar o‘rtasida tarqalishi achinarli holdir. Demak, uzviy bog‘liqlikda bo‘lgan giyohvandlik va OITS xastaliklarining oldini olish umumiy vazifalar jumlasiga kirishini ham unutmaslik lozim. Giyohvand (bangi)lar shaxsi va ularning kriminologik tavsifi Yuqorida bayon etilganidek, giyohvandlik (bangilik) o‘z mazmun va mohiyatiga ega. U mohiyatiga ko‘ra, shaxs ruhiyati va jismiga salbiy ta’sir etsa, mazmunan tegishli mutaxassislar tomonidan tadqiq etilishi va zarur tavsiyalar berilishi lozim. Shunga ko‘ra, kriminologiya fani ham giyoh- vandlar shaxsiga o‘ziga xos jihatdan yondashadi va tadqiq etadi. Zotan, giyohvandni, birinchidan, bemor sifatida va, ikkinchidan, jamiyat uchun xavf soluvchi shaxs sifatida ko‘rib chiqish taqozo etiladi. To‘g‘ri, giyohvand bemor sifatida tibbiy muolajaga muhtoj. Ammo, bemorligidan qat’i nazar, qonun talablarini bajarmog‘i darkor. Aynan shu holat, ya’ni giyohvandlikka mubtalo bo‘lgan shaxs o‘z ehtiyojini qondirish uchun jinoyat qilishi yoki narkotik moddalarni iste’mol qilganligi orqasida jinoyat sodir etishi bir xil mazmunni - uning ijtimoiy xavfliligini bildiradi. Giyohvandlar shaxsiga xos yana bir illat ularning o‘zgalarni ham giyohvandlik vositalarini iste’mol qilishga jalb etishlaridir. Bu bilan ular o‘zgalarni ham ijtimoiy xavfli qilmishni sodir qilishga chorlaydilar. Aynan shu kabi «yosh giyohvandlar» narkobiznes bo‘yicha faoliyat ko‘rsatuvchilarning «beminnat xizmatchilari»ga aylanadilar. Yolg‘iz faoliyat ko‘rsatuvchi bangi mustaqil bo‘la olmaydi. Chunki narkobiznes tash- kilotchilari bangining mustaqil faoliyat ko‘rsatishiga imkon bermaydi. Demak, bangilik

yo‘liga kirgan har qanday kimsa uyushgan jinoyatchilar to‘dasiga kirmog‘i lozim bo‘ladi. Binobarin, giyohvand bir martalik «harom luqma»siga erishish uchun har qanday cheklashlardan ham o‘tishga harakat qiladi. Giyohvandlarning aynan shu kabi ayanchli jihatlarini bilish va tahlil etish fan oldida turgan muhim vazifadir. Jamiyatning har bir a’zosi shaxs sifatida o‘ziga xos jihatlarga ega bo‘lib, ularning shakllanishiga ijtimoiy, ruhiy va biologik omillar ta’sir etadi. Shu bois, giyohvandlikka yo‘liqqan shaxsni dastlabki vaqtlarda atrofdagi odam- lardan farqlash qiyin bo‘ladi. Biroq bu bosqichda shaxsning o‘zini tutishidagi tortinchoqlik, yolg‘onchilik, shaxsiy fazilatlaridan ba’zilari, masalan, qizi- qishlari, intiluvchanligi, xushchaqchaqligi kabilarning asta-sekin yo‘qolib borishi kuzatiladi. Vaqt o‘tishi bilan uning shaxsiyatida aynan giyohvandlarga xos jihatlar namoyon bo‘ladi. Shu o‘rinda har bir giyohvandga xos bo‘lgan umumiy belgilar bilan birga, har bir giyohvandga xos alohida belgilarning yuzaga kelishini ham e’tiborga olish lozim. Ma’lumki, shaxsning yoshi uning bir qator ijtimoiy xususiyatlarini belgilashda alohida ahamiyatga ega. Yosh asosida shaxsning qiziqishlari, dunyoqarashi va boshqa ijtimoiy xislatlari, ya’ni kasbiy, oilaviy hamda intellektual xislatlarini aniqlash mumkin. Shundan kelib chiqqan holda qaralganda, giyohvandlarning yuzaga ke lishi ma’lum bir yoshdagi kishilar ichida ko‘proq yoki kamroq uchrashini ko‘rish mumkin. Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, o‘tgan o‘n besh yillik davr mobaynida 30 yoshgacha bo‘lgan shaxslar o‘rtasida giyohvandlikning oshganligi kuzatilmoqda. Eng achinarlisi, ushbu shaxslarning ko‘pchilik qismi (qariyb 23,9 %)ni voyaga yetmaganlar tashkil etadi. To‘g‘ri, shaxs sifatida voyaga yetmaganlar ham o‘ziga xos jihatlarga egadirlar. Aynan shu yoshdagi shaxs o‘ta qiziquvchan, har bir narsani o‘zi mustaqil qilishga intiladigan bo‘ladi. Eng muhimi, voyaga yetmaganlarning taqiqlangan narsalarni qilishni «g‘alaba» yoki «mardlik» deb tushunishlarini ko‘plab kuzatish

mumkin. Aynan shu yoshda shaxs ruhiyatining beqaror bo‘lishi va turli salbiy odatlarga ko‘nikishining tez kechishi tufayli, turli jinoiy guruhlar ta’siriga tushib qolishi yoki giyohvandlikka yo‘liqishi mumkin. Dastlab, toksiko- maniya nuqtai nazaridan qaraganda, ular turli xil dori-darmonlarni qabul qilish, tamaki mahsulotlarini chekishga, qolaversa, kuchli ta’sir etuvchi giyohvandlik moddalarini iste’mol qilishga ham tezda o‘rganadilar. Pedagogika nuqtai nazaridan qaralganda esa, voyaga yetmaganlar ta maki chekish, narkotik moddalarni iste’mol qilmaslik to‘g‘risidagi ogohlan- tirishlarni yuzaki qabul qiladilar va ularga amal qilmaydilar. Shuningdek, bu kabi yaramas odatlarni zamonaviy talab - «moda» deb biladilar hamda ko‘pchilik tengdoshlaridan orqada qolmaslik uchun ham ushbu illatlarga beriladilar. Hatto giyohvandlarga xos bo‘lgan kiyim-kechaklar kiyish va ularning xatti-harakatlarini qilishga intilishlari oddiy hol deb tushuniladi. Voyaga yetmaganlarning giyohvandlikka berilish sabablari turlicha bo‘lishi mumkin. Biroq ko‘p hollarda (80 %) asosiy sabab voyaga yetma ganlarning manmanligi va, yuqorida aytib o‘tilganidek, ularning ruhiyatiga xos bo‘lgan o‘ta qiziquvchanligidir. Oqibatda «kayf» olish uchun qilinadigan bu kabi illatlar jinoyat sodir etish va ko‘p hollarda bevaqt o‘lim bilan yakunlanadi. Giyohvandlikning uzil-kesil shakllanishi o‘n olti yoshdan yuqori bo‘lgan shaxslarda muqim ravishda kechadi. Chunki o‘n olti yosh ijtimoiy munosa- batlarda keng imkoniyatlar yaratadi, shu jumladan narkotik moddalarga ham oson erishish mumkin. Eng salbiy jihati giyohvandlik vositalarini tomirga yuborish orqali iste’mol qilishdir. Ushbu yo‘l bilan narkotik moddalarni iste’mol qilishning ham ko‘proq o‘n olti yoshdan oshganlarga xosligini ko‘rish mumkin. Hozirgi kunda jahon miqyosida insoniyatning umumiy muammosi bo‘lib qolayotgan narkobiznesning shakllanishida asosiy manba bo‘lib qolgan «oq ajal», ya’ni geroin kabi kuchli ta’sir etuvchi narkotik moddalarning iste’mol qilinishi yoshlar o‘rtasida ham ko‘paymoqda.

To‘g‘ri, yoshlarning «arzon» narxdagi giyohvandlik vositalarini olishi «tashvish» tug‘dirmasa-da, «oq ajal»ga yetishish uchun pul topish maqsadida jinoyat yo‘liga kirishga majbur bo‘ladi. Bu kabi yoshlarning mavjudligi esa uyushgan jinoiy guruhlar uchun ham qulay imkoniyatlarni yuzaga keltiradi va arzimagan miqdordagi giyohvandlik vositasi evaziga uyushgan jinoiy guruhlarning yoshlardan turli og‘ir jinoyat yo‘lida foydalanishlariga yo‘l ochadi. Toshkent shahar IIBBdan olingan ma’lumotlarga ko‘ra, voyaga yetma ganlar o‘rtasida giyohvandlarga xos bo‘lgan o‘zini tutish yoki ularning xatti- harakatlariga taqlid qilish holatlari ko‘plab kuzatiladi. To‘g‘ri, voyaga yetmaganlarning giyohvandlikka «ixlos qo‘yish» sabablari turlichadir. Ammo ular ichida o‘ziga xos bo‘lgan sabab, voyaga yetmaganlarning qiziquvchanligi va loaqal «bir marta totib ko‘rish» holatidir. Giyohvandlikka bunday yo‘llar orqali kirib qolish holatlari voyaga yetmaganlar ichida qariyb 80 % ni tashkil etadi. Bu kabi «kayf» olishga ko‘nikma yosh organizmda tezroq kechishini ham e’tiborga olish lozim. Toshkent shahar ichki ishlar organlarida voyaga yetmaganlar o‘rtasida giyohvandlikning oldini olish borasida amalga oshirilayotgan ishlarning tahlilidan ma’lum bo‘ldiki, giyohvandlikka mubtalo bo‘lgan yoshlarning aksariyati og‘ir jinoyatlarni sodir etgan. So‘nggi besh yil davomida voyaga yetmaganlar sodir etayotgan jinoyatlar miqdori 4,7 barobar oshganligini ko‘rish mumkin. Sodir etilgan jinoyatlarning 25 % jinoiy guruhlar tarkibida bo‘lgan voyaga yetmaganlarga to‘g‘ri kelishi esa achinarli holdir. Eng muhimi, voyaga yetmaganlar sodir etadigan jinoyatlarning aksa riyati avgust va aprel oylari o‘rtasida sodir etiladi. Ushbu holatning mavjudligini mutaxassislar (pedagoglar, psixologlar) voyaga yetmagan larning aynan shu paytda o‘z tengdoshlari bilan yaqindan muloqotda bo‘lishi bilan izohlaydilar. Ya’ni, ularning turar joylar yoki o‘qish joylarida muntazam birga bo‘lishlari oqibatida turli muloqotlar qilishlariga imkoniyat yuzaga keladi. Giyohvandlarning navbatdagi toifalari esa 18-30 yoshlardagi shaxslardir (umumiy miqdorning 35-42 %). Bu yoshdagilar jamiyatda o‘z o‘rnini topmagan va

hayot tarzidan norozi shaxslardir. Aslida ularning bunday ruhiyatlariga xos bo‘lgan illat shaxsiy beqarorligidir. Yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, shaxsiy beqarorlik turli jinoiy yo‘llarga kirishga imkon yaratadi. 30-49 yoshlardagi giyohvandlar ham umumiy giyohvandlikka chalingan shaxslarning asosiy qismini tashkil etadi (qariyb 22-28 %). Biroq bu ko‘rsatkich hududiy jihatdan keskin farq qilishi mumkin. Masalan, yaqin tarixdan yaxshi ma’lumki, Markaziy Osiyo mintaqasida giyohvandlarning asosiy qismi shu yoshdagi shaxslardan iborat bo‘lgan. Aksincha, Yevropa mintaqasida bu ko‘rsatkich, aytib o‘tilganidek, asosan yoshlar «hissasiga» to‘g‘ri kelishini ko‘rish mumkin. Shu bilan birga, bu ko‘rsatkichlar Yaqin Sharq va Hindixitoy mintaqalariga, Shimoliy va Janubiy Amerika mintaqalariga ham xosligi tashvishli holdir. Falsafiy nuqtai nazardan shaxsning mehnat faoliyatiga o‘ziga xos ijtimoiy ta’rif berilgani o‘quvchiga yaxshi ma’lum. Shu o‘rinda ijtimoiy foydali mehnat va narkotik vositalarni beruvchi o‘simliklarni yetishtirish hamda narkotik moddalarni ishlab chiqarish bilan bog‘liq ish jarayonini farqlash katta ahamiyatga ega. Shu bilan birga, giyohvandlikka duchor bo‘lgan shaxs jamiyatda mehnat qilish jarayonidan butunlay chiqib ketmaydi. Chunki mehnat qilishdan bosh tortish giyohvandlikning dastlabki bosqich- larida kuzatilmaydi. Eng muhimi, dastlabki davrda giyohvand uchun mehnatdan tushgan mablag‘ narkotik moddalarga bo‘lgan ehtiyojni qoplaydi. Biroq giyoh vandlikning keyingi bosqichlarida uning mehnat qobiliyati keskin susayadi va oqibatda shaxs nogironlik holatiga kelib qoladi. Bu esa giyohvandlarning ba’zi ijtimoiy vazifalarda va ishlab chiqarishda faol mehnat qilishiga yo‘l bermaydi. Shu bois, giyohvandlar ro‘yxatida turuvchi shaxslarning 55-60 % hech qayerda ishlamasligi kuzatilmoqda. Shuningdek, giyohvandlikka berilgan voyaga yetmaganlar va yoshlarning o‘qish hamda kasb o‘rganishga bo‘lgan qiziqishi umuman yo‘qoladi. Ma’lumki, jamiyat hayotida «ayol» va «giyohvand ayol» kabi tushun- chalarning bir-biriga mos emasligi e’tirof etilgan oddiy holdir. Biroq,

tadqiqotlarimizning ko‘rsatishicha, giyohvandlikka duchor bo‘lgan voyaga yetmaganlarning umumiy miqdoridan 7,1 % ni aynan yosh qizlar tashkil etadi. Binobarin, mutaxassis olimlarning bergan xulosalariga ko‘ra, yosh qizlarda giyohvandlikka berilish avval tamaki chekish va spirtli ichimliklarni ichish orqali yuzaga keladi. Keyingi 10-15 yillik davr mobaynida yosh qizlar o‘rtasida tamaki chekish illatlari kuchayganligini ko‘rish mumkin. So‘rov o‘tkazilganda ma’lum bo‘ldiki, maktab, litsey, kollej kabi o‘quv yurtlarining yuqori sinflarida o‘qiyotganlarning ba’zilari oz miqdorda bo‘lsa- da, u yoki bu spirtli ichimliklarni ichganlarini tan olganlar va so‘rov o‘tkazilgan yosh qizlarning qariyb yarmi chekishga ko‘nikib qolganlarini bayon etganlar. Eng muhimi, bunday yoshlarning ko‘pchiligi (55 %) nomaqbul oilada tarbiyalanganini va ba’zilari sudlanganliklarini (3,4 %) ham ko‘rish mumkin. Toksikomaniya, ya’ni turli xil kimyoviy vositalar va dorilarni ko‘p miqdorda iste’mol qilishga ruju qo‘yish holatida erkaklar ko‘pchilikni tashkil etadi (92,5 %). Toksikomanlarning ko‘p uchrashi asosan shaharlarda istiqomat qiluvchi shaxslar zimmasiga to‘g‘ri kelayotganini ko‘rish mumkin (87,3 %). Shu bilan birga, ma’lum bo‘ldiki, yosh jihatidan toksikomaniyaga berilgan shaxslar nisbati quyidagi miqdorlarga ega. Ya’ni, voyaga yetmaganlar - 80 %, 18- 30 yoshlilar - 15 %, 30 yoshdan oshganlar esa - 5 % ni tashkil etadi. Toksikomaniyaga chalinganlarning 75 % ni yosh o‘quv- chilar, 15 % ni yosh ishchilar va 10 % ni ishlamaydigan va o‘qimaydiganlar tashkil etadi. Ma’lumoti bo‘yicha giyohvandlar va toksikomanlar o‘rtasidagi farq sezilarsizdir. Ya’ni, savodi umuman yo‘qlar - 21,4 % ni, boshlang‘ich ta’limga ega bo‘lganlar - 71,4 % ni, o‘rta maxsus va kasb-hunar kollejini bitirganlar - 7,2 % ni tashkil etadi. Shuningdek, 10 % toksikomanlar muqad dam sudlangan bo‘lsa, bir necha bor sudlanganlar 33,3% ni tashkil etadi. Toksikomanlar tarkibidagi erkaklarning uylanganlari bor-yo‘g‘i 5,9 % ni tashkil etishiga ham alohida e’tibor qaratish lozim. Toksikomaniyaga duchor bo‘lgan shaxslarning asosan quyidagi kimyoviy yoki zaharli moddalarni iste’mol qilishi kuzatiladi - 50 % atseton, 32,5 % benzin, 7,5 % turli bo‘yoqchilik moddalari

va 10 % boshqa xil kimyoviy vositalarni iste’mol qiladilar. Tibbiy xulosalarga ko‘ra, ko‘pchilik giyohvandlar oila qurishga yaroqsiz bo‘ladilar. Bu holat erkaklarda bepushtlikni keltirib chiqarsa, ayollar farzand ko‘rishga ruhiy jihatdan tayyor bo‘lmaydilar va keyinchalik jismoniy jihatdan farzand ko‘rish xususiyatlari umuman yo‘qoladi. Umuman olganda, ashaddiy giyohvandlarning bor-yo‘g‘i 20-22 % oilali shaxslardir. Zotan, ko‘pchilik shaxslar ashaddiy giyohvandlar bo‘lmaslaridan avval oila qurganlar. Shuningdek, giyohvandlar pala-partish jinsiy aloqada bo‘ladilar. Vaqt o‘tib ularning jinsiy hissiyotlari yo‘qolib boradi. Oilaviy turmush jarayonida uchrashi mumkin bo‘lgan yana bir illat, bu er- xotindan biri giyohvand bo‘lsa, ikkinchisini ham shu yo‘lga tortishidir. Shu bilan birga, o‘z xatti-harakatlari bilan bevosita yoki o‘zi bilmagan holda farzandlarini ham ushbu yo‘lga tortadi. Giyohvand ayollarning esa ko‘pincha jismoniy yoki ruhiy nogiron farzand ko‘rishlarini hayotning o‘zi isbot- lamoqda. Maishiy jihatdan giyohvandlar oilasi beqaror bo‘lib, ular ko‘pchilik hollarda ajralib ketadilar. Buning sababi, giyohvandlar oilasida bir-birini narkotik vositalar bilan ta’minlashdagi uzilishlar bo‘lishidir. Chunki aynan giyohvandlik vositalari bilan bir-birini ta’minlash giyohvandlar oilasining uzviy bog‘liqligini ta’minlab turadi. Ushbu bog‘liqlikning buzilishi o‘z- o‘zidan oilaning buzilishiga olib keladi. Tadqiqotlarimizning ko‘rsatishicha, kuzatuv ishlari olib borilgan umu miy miqdordagi shaxslardan 1 yildan 2 yilgacha giyohvandlik vositalari iste’mol qilganlari - 3,6 % ni; 2 yildan 5 yilgacha - 12,5 % ni; 5 yildan 10 yilgacha - 7,1 % ni va umuman iste’mol qilgan davri noaniq bo‘lgan shaxslar miqdori 67,9 % ni tashkil etgan. Giyohvandlik vositalarini iste’mol qilish muddati o‘rtacha 8,3 yilni tashkil etgan. Ushbu ko‘rsatkichlar asosan voyaga yetgan shaxslarga xosdir. Voyaga yetmaganlar o‘rtasidagi bu ko‘rsatkichlar nisbatan kamligini ko‘rish mumkin. Ma’lumki, giyohvandlik yo‘liga kirayotgan ko‘pchilik shaxslar o‘z xatti- harakatlarini ijtimoiy illat deb hisoblamaydilar va uning zararsizligini isbotlamoqchi bo‘ladilar. Eng muhimi, giyohvandlikka uchragan shaxslar o‘z

harakatlarida hech qanday xavf yo‘qligini ta’kidlab, ma’naviy buzuq emasligi, ko‘cha-kuyda janjal-to‘polon ko‘tarmasliklari va jinoyat qilmas- liklarini o‘zlarini oqlovchi holat sifatida ko‘rsatadilar. Giyohvandlarning fikricha, bu o‘ziga xos hordiq chiqarishdir. Biroq vaqt o‘tishi bilan ular tasavvuridagi bu fikr o‘zgaradi. Ya’ni, giyohvandlik vositalarini iste’mol qilmaganliklari tufayli yuzaga keladigan «xumor» va uning qiynoqli zarbalari oqibatida yuzaga keluvchi jismoniy og‘riq hamda ruhiy tushkunlikning yaqqol namoyon bo‘lishi ularning o‘zlarini aldagan- liklaridan dalolat ekanligini tushunib yetadilar. Giyohvandlikka ko‘nikkan shaxs ma’naviyatida jamiyat uchun xavfli bo‘lgan illatlar shakllanadi. Eng avvalo, qonunbuzarlik uchun javobgarlikdan qochish maqsadida asta-sekin xufiya faoliyat ko‘rsatishga o‘tadilar. Bu esa ularning xavfliligini yanada oshiradi. Chunki giyohvandlarning jamiyat va davlat organlari nazoratida bo‘lmasligi ularning og‘ir jinoyatlarni sodir etishiga olib keladi. Shu bilan birga, bu bosqichda giyohvandlar ruhiyatida yolg‘onchilik, odamovilik kabi illatlar shakllanadi. To‘g‘ri, bu kabi vaziyatlarda giyohvandlar uchun yolg‘izlik o‘ziga xos dahshat solishi yaxshi ma’lum. Shunday ekan, yolg‘iz giyohvand(bangi) o‘ziga o‘xshaganlar bilan birga bo‘lishga intiladi. Natijada giyohvandlar guruhi shakllanadi. Bunday guruhlar ikki va o‘ndan ortiq kimsalar tarkibida shakllanishi hamda qaysi turdagi giyohvandlik vositalarini iste’mol qilishi, yoshi va hududiy asosda tashkil topishi mumkin. Bu kabi giyohvandlar guruhining shakllanishi quyidagicha bo‘lishi mumkin. Birinchidan, turli harbiy va mojaroli vaziyatlarda xizmat qilganlar toifasiga kiruvchilar. Ularning giyohvandlikka ruju qo‘yishi harbiy hara- katlarda bo‘lib o‘tgan voqealarni unutish bahonasida yuzaga keladi hamda giyohvandlik vositalarini iste’mol qilish bahonasida halok bo‘lgan qarin- doshlari yoki do‘stlari bilan bog‘liq bo‘lgan baxtsizliklarni unutishga harakat qilishga urinish orqali yuzaga kelishini ko‘rish mumkin.

Ikkinchidan, voyaga yetmaganlarning qiziqish va «tatib ko‘rish» orqali giyohvandlik vositalarini iste’mol qilishi hamda ularning ta’siriga tushib qoluvchi shaxslarning mavjudligi. Bu holatda, aytib o‘tilganidek, yosh organizm giyohvandlik vositalariga tezda ko‘nikishini e’tiborga olish lozim. Shundan kelib chiqqan holda, ta’kidlash joizki, so‘rov o‘tkazilgan bu kabi toifadagi shaxslarning 80 % giyohvandlik vositalarini qiziqish orqali va ko‘p hollarda o‘zga bir shaxslarning ta’siri tufayli iste’mol qila boshla- ganliklarini ko‘rish mumkin. Uchinchi toifadagi giyohvandlar esa, yetarlicha mablag‘ga ega yoki ota- onalarining yuqori daromadga ega bo‘lganligi tufayli o‘z imkoniyatlari doirasining kengligini va har qanday «ne’mat»dan foydalana olishga qurbi yetishini ko‘rsatishlari orqasida kelib chiqadi. Shuning uchun bo‘lsa kerakki, keyingi paytlarda aynan shunday oilalarda giyohvandlikka berilayotgan yoshlar miqdorining oshganligini ko‘rish mumkin. Chunki giyohvandlik vositalarini sotish bilan shug‘ulla- nuvchi kimsalar o‘z «mollarini» o‘tkazish uchun aynan shu kabi «baquvvat» xaridorlarni qidiradilar. Shuningdek, ular bunday xaridorlarni yo‘qotmaslikka harakat qiladilar. Giyohvandlik olamidagi eng dahshatli holat giyohvandlik vositalarini tarqatuvchi shaxslarning o‘z xaridorlarini giyohvandlik vositalariga asta- sekin o‘rgatishlaridadir. Ya’ni, boshlanishida oz miqdorda beriladigan moddalar miqdori bosqichma-bosqich oshirib boriladi. Shunday qilib, narkobiznes olami o‘z xaridorlarini asosan yoshlar va voyaga yetmaganlar hisobiga to‘ldirib boradi. To‘rtinchi guruhdagi giyohvandlar toifasining yuzaga kelishi asosan jazoni ijro etish muassasasidagi mavjud salbiy muhit bilan uzviy bog‘liqdir. Tadqiqotlarimizdan ma’lum bo‘ldiki, ozodlikda bo‘lganida giyohvandlik vositalarini iste’mol qilmasliklari mumkin bo‘lgan shaxslar jazoni ijro etish muassasalarida ilk bor giyohvandlik vositalarini iste’mol qilganlar. Shuning oqibatida bunday shaxs ozodlikka chiqqanidan keyin ham bu kasallikdan qutula olmasligini hamda «u yerda» orttirgan jinoiy guruhlar ta’siridan chiqa olmasliklarini ko‘rish mumkin.

Zero, ular giyohvandlik vositalarini berib turuvchi «homiylar» ta’sirida qoladilar va «homiylar»ning barcha «ko‘rsatmalarini» bajarishga majbur bo‘ladilar. Bunday giyohvandlar kriminologiyada eng xavfli toifadagi giyoh- vand sifatida e’tirof etilgan. Ayollarning giyohvandlik ta’siriga tushib qolishi o‘ziga xos jihatlarga ega. Chunki ayollar organizmi spirtli ichimliklar va ayniqsa giyohvandlik vositalari ta’siriga o‘ta seziluvchandir. Shuningdek, ayollarning giyohvandlik vositalarini g‘ayriqonuniy ravishda o‘tkazishga jalb qilinishini ham ko‘plab kuzatish mumkin. Hozirgi kunda bunday jinoiy faoliyatlardagi ayollar ishtiroki umumiy nisbatning 13 % ni tashkil etadi. Ayollarning giyohvandlik bilan bog‘liq jinoiy jarayonga ko‘proq jalb etilayotganligining yana bir xususiyati mavjud islavotxonalar, turli uchrashuv joylarida g‘ayriqonuniy tarzda amalga oshirilayotgan «xizmat ko‘rsatish» joylarining tashkil etilayotganligidir. Bu kabi joylarda faoliyat ko‘rsatishga jalb qilingan ayollarning «sama rali» ishlashlari uchun ularni albatta giyohvandlar «safiga qo‘shish» lozim bo‘ladi. Demak, giyohvand ayollarning yuzaga kelishiga ushbu salbiy holatlar bevosita ta’sir etadi. Giyohvandlarning ijtimoiy holatida o‘ziga xos o‘zgarishlar yuzaga kelayotganini ham ko‘rish mumkin. Agarda o‘tgan asrning 90-yillarida giyohvandlik asosan ishchilar va kasb-hunar o‘quv yurtlarining o‘quvchilari hamda bekorchi kimsalar o‘rtasida keng tarqalgan bo‘lsa, hozirda bu ko‘rsatkichning ishsizlar, talabalar, ijodkorlar, jinoiy yo‘l bilan faoliyat ko‘rsatayotganlar (asosan, tijorat sohasida) o‘rtasida yuqoriligi kuzatilmoqda. Tahliliy ishlarning ko‘rsatishicha, hozirgi kunda giyohvandlik vo sitalarini iste’mol hiluvchilarning ijtimoiy tarkibida huyidagilarni ko‘rish mumkin. Ya’ni, hishloh xo‘jaligida band bo‘lgan ishchilar (2,2 %), fermerlar (2,3 %), o‘huvchi va talabalar (14,3 %), ishchilar (17,8 %), doimiy ta’minot manbaiga ega bo‘lmagan shaxslar (37,3 %) va boshha toifadagi shaxslar (26,2 %) kabilar. Giyohvandlarning oilaviy ahvoli ham o‘ziga xos jihatlarga egaligi yaxshi

ma’lum. 18-25 yoshdagi giyohvandlar boshha shu yoshdagi shaxslar turmush hurayotgan bir paytda turmush hurish va ota-onalar bilan umumiy yashash kabilaridan judo bo‘ladilar. To‘g‘ri, oila muhiti giyohvandning tushkunlik kayfiyatini bir oz bo‘lsa- da, yumshatishga imkon berishi mumkin. Biroh ko‘p hollarda giyohvand oiladan xoli bo‘lishga intiladi va ohibatda o‘z kulfatlari harshisida yolg‘iz holadi. Yoshlar o‘rtasida giyohvandlikka chalingan shaxslarning aksariyati dastavval ota-onalari bilan birga yashaganlar (80 %). Muhimi, ularning ota- onalari oliy ma’lumotli (40 %) yoki o‘rta maxsus ma’lumotga ega (35 %) bo‘lganlar. 65 % hollarda giyohvandlik yo‘liga kirayotgan shaxslarning sevimli mashg‘ulot turi asosan jangari va buzuhchilik bilan bog‘lih videofilmlarni ko‘rish bo‘lib hisoblangan. Holganlari esa o‘z vahtlarini tengdoshlari bilan hech bir mashg‘ulotsiz, bekorchilikda o‘tkazganlar. To‘g‘ri, giyohvandlik yo‘liga kiruvchi yoshlarning asosiy hismini ha- rovsiz holganlar tashkil etadi. Bunda asosan ota-onalarning befarhligi ham muhim o‘rin tutadi. Jumladan, ota-onalari befarh va og‘ir sharoitli oilalar umumiy oilalarning 15-20 % ni tashkil etishi mumkin. Bu kabi oilaviy muhit bolaning harovsiz holishidagi eng salbiy holat ekanligini e’tiborga olish lozim. Chunki buning ohibatida bolalar ko‘cha bolasiga aylanadilar va, tabiiyki, yerto‘lalarda, chordohlarda hamda kimsasiz joylarda yashovchi bolalar toifasi yuzaga keladi. Ta’kidlanganidek, bu kabi kriminogen vaziyat ularning turli jinoyat yo‘liga kirishiga sabab bo‘ladi. Shaxsning bir necha bor sudlanganlik holati ham giyohvandlar shax- sining o‘ziga xos jihatidir. Ma’lum bo‘lishicha, shaxsning giyohvandlik vositalarini iste’mol hilishga ko‘nikkanlik davri va sudlanganlik holati o‘zaro mutanosibligini ko‘rish mumkin. Ya’ni, shaxs haysi yoshda giyohvandlik vositalarini iste’mol hilishga ko‘nikkan bo‘lsa, aynan shu yoshida u jinoiy hilmish bilan bog‘lanadi. Giyohvandlarning uchdan ikki hismi ilk jinoyatlarini voyaga yetmasdan sodir etganlar. Aynan shu voyaga yetmaganlarning teng yarmi esa jinoyat yoshiga

yetmaganliklari uchun dastlab jinoiy javobgarlikka tortilmay holganlarini ham ko‘rish mumkin. Retsidivist jinoyatchilarning esa jinoiy guruhlarda faoliyat ko‘rsatishi bois ular sodir etadigan jinoyatlarning guruh bo‘lib amalga oshirilishi kuzatiladi. Umuman olganda, giyohvand (bangi)larning kriminologik tavsifini berishda ijtimoiy turmush va ijtimoiy munosabatlarning o‘ziga xos jihatlarini imkon darajasida hisobga olish katta ahamiyatga egaligiga ham nazariy, ham amaliy jihatdan e’tibor haratish lozim. Giyohvandlik vositalari bilan bog‘liq jinoyatlarni sodir etishning sabab va shart-sharoitlari Jamiyat taraqqiyotining hozirgi bosqichida mavjud ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy muammolarning keng jamoatchilik ishtirokida hamda ochiq ko‘rib chiqish orqali yechimini topish katta ahamiyat kasb etmoqda. Zotan, sobiq Ittifoq siyosatiga xos bo‘lgan u yoki bu illatlarni oshkor etmaslik kabi prinsiplar asosida ish ko‘rish yuzaga kelgan muammolarning salbiy tomonga og‘ishiga yo‘l ochishini unutmaslik lozim. Chunki aynan oshkor etmaslik prinsipi asosida giyohvandlik va u bilan bog‘liq jinoyatlarning asl sabablarini yashirish jamiyat hayotida qanday og‘ir oqibatlarni keltirib chiqargani hozirgi kunda keng jamoatchilikka yaxshi ayon. Bu kabi salbiy jarayon, tabiiyki, jamiyatda giyohvandlik illatining xufiyona rivojlanishiga va, ayniqsa yoshlar o‘rtasida keng yoyilishiga olib keldi. Giyohvandlikning avj olishiga sabab bo‘lgan bunday salbiy omillardan tashqari, yana bir qator ijtimoiy-ruhiy jihatdan ko‘rib chiqilishi lozim bo‘lgan omillar ham mavjud. Bu giyohvandlarning mavjudligi va, shu bilan birga, ularga xos bo‘lgan ijtimoiy-ruhiy xususiyatlardir. Binobarin, giyohvandlik vositalarini iste’mol qilish va shu orqali jinoyat ning yuzaga kelishi bir-biri bilan chambarchas sabablarga bog‘liq holda ro‘y beradi. Shu o‘rinda haqli savol tug‘ilishi tabiiy. Ya’ni, nima uchun jamiyatda bir xil muhitda yashayotgan biror-bir shaxs giyohvandlik vositalarini iste’mol qilib jinoyat sodir etadi yoki aksincha, nima uchun shu jamiyatning boshqa bir a’zosi ushbu

qilmishlarni sodir etishdan o‘zini tiyadi va hatto giyohvandlik vositalarini iste’mol qilishni xayoliga ham keltirmaydi? Agar ushbu savolga javob topilsa, giyohvandlikning asl sabablarini topish imkoniyati yuzaga keladi va shu bilan bog‘liq muammolarni oson hal etish mumkin. Eng muhimi, shaxsning giyohvandlik vositalarini iste’mol qilishga intilishi va ko‘nikishi birdaniga emas, balki asta-sekin, bosqichma- bosqich yuzaga kelishiga e’tibor qaratilishi lozim. Aynan shu bosqichlarni bilish va ilmiy-nazariy jihatdan baho berish kriminologiyada katta ahamiyat- ga ega. To‘g‘ri, nafaqat giyohvandning shaxsi, balki umuman shaxsning shakl - lanishida, birinchi navbatda, uning ruhiyatidagi mavjud shaxsiy xislatlar, ya’ni o‘zini tutishi, salbiy yoki ijobiy odatlari vaqt va atrofdagi ijtimoiy muhit bilan bog‘liq ravishda kechadi. Muhit esa mavjud ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va madaniy-ma’rifiy munosabatlar jarayonida mavjud bo‘lgan salbiy holatlar oqibatidir, deyish mumkin. Shu bois, muayyan shaxsda yuzaga keladigan salbiy illatlar ushbu holatlar bilan bog‘liqdir. Ammo, yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, bu kabi sabab va sharoitlar shaxsning shakllanishiga ma’lum bir tarzda ta’sir etsa-da, aslida shaxsning o‘zida mavjud bo‘lgan dunyoqarash va ong birlamchi o‘rin tutadi. Ya’ni, shaxsning ma’naviyati va umuman jamiyatda o‘zini qanday tutishi uning asl xislatlari bilan uzviy bog‘liqdir. Shuning uchun ham giyohvandlik vositalarining iste’mol qilinishi va giyohvandlar yuzaga kelishining sabablari hamda sharoitini bilishda shaxs ning yashash tarzi, tarbiyasi kabilarni e’tiborga olish bilan bir qatorda, uning shaxs sifatidagi xislatlari (ehtiyoji, qiziqishlari, o‘zaro munosabatlari, ma’na viy xislatlari, ehtiros va irodasi kabilar) va ma’lum bir davr davomida qilgan xatti-harakatlariga diqqat qilish lozim. Demak, shaxsning (shu o‘rinda giyohvandning) o‘ziga xos jihatlarini bilish asosida u yo‘l qo‘yishi mumkin bo‘lgan xato va kamchiliklar, qolaversa, jinoyat sodir etilishining oldini olishga imkon yaratiladi. Giyohvandlik bilan bog‘liq barcha muammolar va ularning oldini olish esa,

albatta, xalqaro talablar asosida bo‘lmog‘i lozim. Chunki giyohvandlik xalqaro muammodir va, ta’kidlash joizki, hozirgi kunda jahon miqyosida giyohvand (bangi)larning miqdoran ko‘payayotganligini ko‘rish mumkin (qariyb 50 million kishi). Shu bois, ushbu illatning oldini olish xalqaro jamiyatlar, shu jumladan Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan ham alohida e’tiborga olingan. 1988-yilda BMT tomonidan qabul qilingan konvensiya ham aynan shu maqsadni, ya’ni giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalarning g‘ayri- qonuniy ravishda o‘tkazilishining oldini olishni ta’minlashni talab etadi. 1990-yilda esa ushbu muammo yuzasidan xalqaro forum o‘tkazilganligi ham buning yaqqol dalilidir. Shunga ko‘ra, BMT giyohvandlikka qarshi kurash bo‘yicha 1991-2000- yillar oralig‘ida bajarilishi lozim bo‘lgan xalqaro dasturni ishlab chiqdi va giyohvandlik vositalarining iste’mol qilinishidagi barcha suiiste’molchilikka yo‘l qo‘ymaslikka alohida e’tibor qaratildi. Ushbu dastur talablaridan kelib chiqqan holda, quyidagi yo‘nalishlarda faoliyat ko‘rsatish maqsadga muvofiqdir. Mazkur yo‘nalishlardan biri g‘ayriqonuniy ravishda giyohvandlik vosi talari va psixotrop moddalarni o‘tkazishni atroflicha cheklash choralarini qo‘llash bo‘lib hisoblanadi. Hozirgi kunda ushbu jinoiy faoliyatda keng qo‘llaniladigan «o‘tkazish» so‘zi - olish, saqlash, sotish kabi harakatlarni ham ifodalashini e’tiborga olish darkor. Chunki giyohvandlik vositalarining xalqaro miqyosda tarqalishining oldini olish uchun, avvalo, jahon miqyosida o‘zaro uyushganlik xususiyatiga ega bo‘lgan giyohvandlik vositalari bilan savdo qiluvchi «ishbilarmonlar» faoliyatiga barham bermoq lozim. Bu esa xalqaro miqyosda hal qilinishi lozim bo‘lgan muhim vazifadir. Chunki narkobiznes bilan shug‘ullanuvchi jinoiy uyushmalar faoliyatiga barham berish giyohvandlikka qarshi kurashda birinchi navbatda bajariladigan vazifa bo‘lib hisoblanadi. Ikkinchi yo‘nalish esa giyohvandlikning kelib chiqishi, ularning jinoiy faoliyatlari, rivojlanishining o‘ziga xos jihatlari, sabab va sharoitlari kabi yo‘nalishda zarur bo‘lgan umumiy axborot markazini tashkil etishni talab etadi.

Bunda nafaqat mamlakatimiz, balki jahon miqyosida jinoiy faoliyat ko‘rsatayotgan jinoiy guruhlar yuzasidan ma’lumotlar jamlanishi lozim. Uchinchi yo‘nalishdagi faoliyat esa asosan mamlakatimizdagi mavjud va giyohvandlik bilan bog‘liq muammolarni hal etishga qaratilmog‘i maqsadga muvofiqdir. Bunda asosiy faoliyat giyohvandlikning tarqalishini cheklashga qaratilgan kompleks tadbirlarning joriy etilishi bilan uzviy bog‘liqdir. Shu bilan bir qatorda, aholi o‘rtasida giyohvandlikning zarari to‘g‘risida targ‘ibot ishlarini yo‘lga qo‘yishni e’tiborga olish zarur bo‘ladi. Ushbu yo‘nalishlardagi vazifalarni bajarishda esa maxsus dasturlar ishlab chiqishni ko‘zda tutish zarur. Ta’kidlash joizki, bunday dasturlar asosida u yoki bu ijtimoiy muammolarni hal etishga qaratilgan tadbirlar Amerika Qo‘shma Shtatlarida ko‘p yillardan buyon o‘tkazib kelinmoqda. Yana bir eng asosiy va to‘rtinchi yo‘nalish giyohvandlik kasaliga yo‘liq- qan shaxslarni davolash, jazoni o‘tash muassasalaridan ozod qilingan va giyohvandlikka berilgan shaxslarning turmush sharoitiga ko‘nikma hosil qilishlariga yaqindan yordam berish bo‘lib hisoblanadi. Har ikki vazifaning o‘zaro bog‘liqlik asosida olib borilishi maqsadga muvofiqdir. Beshinchi yo‘nalish esa sanab o‘tilgan to‘rt yo‘nalishdagi vazifalarni bajarishda muhim o‘rin tutadi. U ham bo‘lsa, ushbu yo‘nalishda, ya’ni giyohvandlikning oldini olishda keng tarmoqli ilmiy tadqiqot ishlarini yo‘lga qo‘yishdir. Bu borada esa kriminologiya fanining tutgan o‘rnini unutmaslik lozim. Chunki giyohvandlik bilan bog‘liq muammolarni hal etishda krimi nologiya fanida maxsus tadqiqotlarni o‘tkazish va zarur tavsiyalarni ishlab chiqish uchun yetarlicha ilmiy-nazariy asoslar mavjud.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992. 2.Mejdunarodniy pakt o grajdanskix i politicheskix pravax. Mejdunarodnaya zashita prav i svobod cheloveka. Sbornik dokumentov. M.: Yurid.lit., 1990 g. 3.Osnovniye prinsipi nezavisimosti sudebnix organov. Mejdunarodniye prava i svoboda cheloveka: Sbornik dokumentov. M: Yurid.lit., 1990 g. 4.Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka. – Prava cheloveka. Osnovniye mejdunarodniye dokumenti: Sbornik dokumentov. M.: Mejdunarodniye otnosheniya. 1989 g. – S. 134-142. 5. Konvensiya o pravovoy pomoshi i pravovix otnosheniyax po grajdanskim, semeynim i ugolovnim delam. (Xo‘jalik va huquq Xozyaystvo i pravo. – Tashkent. 1997, №1-2. S. 58-76). 6. Ugolovno-protsessualniy kodeks Respubliki Uzbekistan. – T.: Adolat, 1999. 7. «O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartishlar va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasining 2001 yil 7 dekabrdagi Qonuni. 8. Jinoiy jazolarni liberallashtirish munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat, Jinoyat protsessual kodekslari hamda Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksiga o‘zgartishlar va qo‘shimchalar kiritish haqida. O‘zbekiston Respublikasining 2001 yil 29 avgustdagi Qonuni.

Похожие

Iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlarning kriminologik tavsifi va ularning oldini olish

Terrorizmning kriminologik tavsifi va uning oldini olishdagi profilaktika chora tadbirlari

Ehtiyotsizlik oqibatida sodir etiladigan jinoyatlarning kriminologik tavsifi va oldini olishdagi profilaktika tadbirlari

Retsidiv jinoyatlarning kriminologik tavsifi va ularning oldini olishni tashkil etish

Uyushgan jinoyatchilikning kriminologik tavsifi va ularning oldini olishdagi profilaktik chora tadbirlar