Iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlarning kriminologik tavsifi va ularning oldini olish - Юриспруденция - Рефераты

Iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlarning kriminologik tavsifi va ularning oldini olish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

100.5 KB

Iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlarning kriminologik tavsifi va ularning oldini olish Reja: 1. Iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlarning kriminologik tavsifi 2. Iqtisodiy jinoyatlarni sodir etuvchi jinoyatchi shaxslar va ularning kriminologik tavsifi

Iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlarning kriminologik tavsifi Jamiyat va tabiatda u yoki bu hodisa hamda predmetlarning o‘ziga xos belgilarini ifodalash orqali ularga baho berish katta ilmiy-amaliy ahamiyatga egadir. Kriminologiya fanida ham, jinoyatga bog‘liq holatlarga ta’rif berish tadqiqot ishlarini olib borish va uning amaliy yechimini to‘g‘ri tanlashga imkon yaratadi. Shu bois, iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlarning oldini olishda, birinchi navbatda, unga kriminologik tavsif berish lozim. Bunda ushbu jinoyatlarni yuzaga keltiruvchi sabab va sharoitlar kabi, ijtimoiy holatlar ilmiy jihatdan baholanishi hamda ularning mazmun-mohiyati to‘liq ochib berilishi kerak. Boshqa toifadagi va turdagi jinoyatlardan farqli o‘laroq, iqtisodiy jinoyatlarga ta’rif berishda o‘ziga xos qiyinchiliklar mavjud. Chunki bu jinoyatlarga vaqt, davr, ijtimoiy-iqtisodiy jarayon davomida ro‘y berayotgan barcha holatlar ta’sir ko‘rsatadi hamda ushbu jinoyatlar o‘ziga xos usul va vositalar orqali sodir etiladi. Har bir jamiyatda jinoyatchilikka baho berishda, birinchi galda, uning jinoiy- huquqiy tomondan e’tirof etilgan jihatlariga e’tibor qaratiladi. Shunga ko‘ra, kriminologiya fanida iqtisodiy jinoyatlarga ta’rif berishning asosiy manbai sifatida uning jinoiy-huquqiy belgilariga e’tibor qaratiladi. Jinoiy-huquqiy nuqtai nazardan jinoyatlar jinoyat qonunchiligida ko‘zda tutilgan, milliy iqtisodiyot asoslariga zarar yetkazuvchi yoki yetkazishga qodir ijtimoiy xavfli qilmish (harakat yoki harakatsizlik)dir. Shundan kelib chiqqan holda, kriminologiyada iqtisodiyot sohasidagi va umuman iqtisodiy jinoyatlarning guruhiy mansubligi, jamiyat, davlat va fuqarolarga yetkaza- digan zararlarining qanday yuzaga kelishi hamda uning oqibatlari xususida fikr yuritiladi. Eng muhimi, iqtisodiyot asoslariga qarshi qaratilgan jinoiy tajovuzning mazmuni va mohiyatiga ham atroflicha baho berilishi lozim. Amaldagi O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksida iqtisodiy jinoyatlar quyidagi to‘rt guruhga ajratilgan: - o‘zgalar mulkini talon-toroj qilish (JKning X bobi); - o‘zgalar mulkini talon-toroj qilish bilan bog‘liq bo‘lmagan jinoyatlar

(JKning XI bobi); - iqtisodiyot asoslariga qaratilgan jinoyatlar (JKning XII bobi); - xo‘jalik yuritish sohasidagi jinoyatlar (JKning XIII bobi). Ayni paytda, sanab o‘tilgan har bir guruhga muayyan jinoyat tarkibini tashkil etuvchi jinoyatlar ham kiritilganini ko‘rish mumkin: 1) o‘zgalar mulkini talon-toroj qilish - bosqinchilik; tovlamachilik; talonchilik; mulkni o‘zlashtirish, o‘g‘rilik va firibgarlik orqali talon-toroj qilish; 2) o‘zgalar mulkini talon-toroj qilish bilan bog‘liq bo‘lmagan jinoyatlar - aldash va ishonchiga kirish orqali mulkiy zarar yetkazish; jinoiy yo‘l bilan topilgan mulkni olish yoki sotish; mulkni saqlash qoidalariga amal qilmaslik; mulkka qasddan shikast yetkazish yoki yo‘qotish; axborotlashtirish qoida- larini buzish; 3) iqtisodiyot asoslariga qarshi qaratilgan jinoyatlar - O‘zbekiston Respublikasi ehtiyojlariga mos bo‘lmagan bitimlar tuzish; qalbaki pul va qimmatbaho qog‘ozlarni sotish; valuta boyliklarini g‘ayriqonuniy ravishda olish va sotish; chet el valutasini saqlash; soxta tadbirkorlik; soxta bank- rotlik; bankrotni yashirish; bojxona qonunchiligini buzish; monopoliyaga qarshi qonun talablarini buzish; soliq va boshqa to‘lovlar to‘lashdan bo‘yin tovlash; qimmatbaho metallar va toshlarni topshirish qoidalarini buzish; 4) xo‘jalik sohasidagi jinoyatlar - sifatsiz mahsulotlarni chiqarish va sotish; xaridor va buyurtmachilarni aldash; noqonuniy savdo va xizmat ko‘rsatish faoliyati bilan shug‘ullanish; savdo va xizmat ko‘rsatish qoida larini buzish; litsenziyasiz faoliyat ko‘rsatish; noqonuniy ravishda axborot larni to‘plash, oshkor qilish va ishlatish; raqobatchilik qoidalarini buzish. Demak, kriminologiyada ushbu jinoyatlarni tahlil etishda fanning o‘z nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda va boshqa ijtimoiy-huquqiy fanlarning tadqiqoti doirasiga kiruvchi muammolarga yondashgan holda iqtisodiy jinoyatlarga ta’rif berish lozim. Ko‘p yillik kriminologik tadqiqotlardan yaxshi ma’lumki, aynan iqtisodiy jinoyatlar boshqa turdagi jinoyatlar bilan bog‘liqlik xususiyatiga egadir.

Zotan, ba’zi bir jinoyatchilik turlarining miqdor o‘zgarishi boshqa turdagi jinoyatlarning ham o‘zgarishiga ta’sir etadi. Masalan, talon-toroj qilish jinoyatlarining ortishi iqtisodiyot sohasida sodir etilayotgan jinoyatlar yoki xo‘jalik sohasidagi jinoyatlarning o‘zgarishi bilan uzviy bog‘liqdir. Shuningdek, bozor iqtisodiyoti sharoitida aynan iqtisodiyot sohasidagi uyushgan jinoyatlar sonining oshganligini ham ko‘rish mumkin. Agar ilgari jinoiy guruhlar asosan jinoiy yo‘nalishlarda umumiy jinoiy faoliyatlarni va faqat «xufiyona» iqtisodiy faoliyatlarni amalga oshirgan bo‘lsa, hozirda bu kabi jinoiy guruhlar o‘z faoliyatlarini tijorat tizimiga qaratganlar va «foyda» ko‘rish maqsadida tadbirkorlarni aldash yoki ularning ishonchiga kirish orqali jinoiy faoliyat ko‘rsatmoqdalar. Tabiiyki, iqtisodiy jinoyatlarni sodir etishga «ixtisoslashgan» jinoiy guruhlarning mavjudligi korrupsiya jinoyatlarining shakllanishiga yo‘l ochadi (bu haqda XVI bobda atroflicha tanishish mumkin). Qasddan sodir etiladigan iqtisodiy jinoyatlarga g‘arazli maqsadlar ham xos bo‘lib, u fuqarolar, jamoat tashkilotlari, mulk egaligining turli ko‘ri- nishlari asosida faoliyat ko‘rsatayotgan tijorat tizimlari va, qolaversa, davlat mulkini g‘ayriqonuniy ravishda o‘zlashtirish orqasida boyishga qaratilgandir. Iqtisodiy jinoyatlarni tahlil etish bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayoniga xos bo‘lgan jihatlarni inobatga olgan holda, bir qator mustaqil yo‘nalishlarda tahlil etilishi lozim. Olib borilgan kriminologik tadqiqotlar va jinoyat statistikasi ma’lumot- larining ko‘rsatishicha, o‘tish davrida iqtisodiyot sohasida kriminologik holatlar quyidagicha bo‘lishi mumkin: 1) jinoyat statistikasi bo‘yicha iqtisodiyot asoslari va xo‘jalik sohasidagi jinoyatlarning turlicha miqdorda bo‘lishi; 2) iqtisodiy jinoyatlarning latent holatida bo‘lishi va o‘z vaqtida xabar kelmasligi hamda bu holatning ko‘proq iqtisodiyot asoslari va xo‘jalik sohasidagi jinoyatlarga xosligi; 3) iqtisodiyot cohasiga kirib kelayotgan, ayniqsa tijorat faoliyatida yangi munosabatlarning joriy etilishi va bu o‘zgarishlarni jamiyat a’zolarining hadik

bilan qabul qilishi hamda bu kabi munosabatlarning ko‘pchiligini jinoyat qonunchiligi orqali taqiqlashning yoqlab chiqilishi kabi holatlar. Iqtisodiy jinoyatlar sodir etilganligi xususidagi statistika qaydlarining ko‘rsatishicha, iqtisodiyot asoslari va xo‘jalik sohasidagi jinoyatlar latent holatida bo‘lgani uchun ham, to‘liq manzarani aks ettira olmaydi, natijada u huquqni muhofaza qiluvchi davlat organlari zarur yo‘nalishlarda ish olib borishlariga to‘g‘ri yo‘nalish berish imkoniyatiga ega emas. Iqtisodiy jinoyatlar ichida o‘zgalar mulkini o‘zlashtirish o‘ziga xos xavfli ko‘rinishga egadir. Mulkka tajovuz qilish, qanday ko‘rinish yoki shaklda sodir etilmasin, mulk egasining Konstitutsiya va O‘zbekiston Res publikasining tegishli huquqiy hujjatlarida qayd etilgan mulkiy huquqining kamsitilishiga yo‘l qo‘yilmasligidan kelib chiqilsa, bu muammoning qancha lik dolzarb ekanligi ayon bo‘ladi. Shuning uchun ham o‘zgalar mulkini muhofaza qilish davlat siyosatida muhim o‘rin tutadi. O‘zgalar mulkini talon-toroj qilish jinoyatlari jinoyatchilikning umumiy tizimida 39-40 % ni tashkil etadi. Shu bilan birga, jinoyat statistikasida qayd etilgan ko‘rsatkichlar bo‘yicha o‘zgalar mulkini talon-toroj qilishning umumiy miqdori kamaygan. Bu kamayish o‘g‘rilik, bosqinchilik, talonchilik, o‘zlashtirish kabi ji - noyatlarda ham kuzatilgan. Bu natijalar jinoyatchilikka qarshi kurashning talab darajasida bo‘lganligini ko‘rsatadi. Biroq mulkni o‘zlashtirish orqali talon-toroj qilishdagi ko‘rsatkichning kamligi hisob-kitob ishlari, moliyaviy, moddiy-texnika ta’minotining nazorati va umuman ushbu ishlarni amalga oshirishda o‘zaro hamkorlikning sustligidan darak beradi. Mulkni talon-toroj qilish umumiy miqdorining kamayishi bilan birga, tovlamachilik (24,5 %) va firibgarlik (48,2 %) orqali o‘zgalar mulkiga tajovuz qilish oshgan. Bu esa bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida iqtisodiy erkinlik, narx-navoning erkinlashtirilishi, davlat buyurtmasini bekor qilish kabi vaziyatlar bilan uzviy bog‘liqdir. Ikkinchidan, bu aynan har ikki jinoyatga qarshi kurashda huquqni muhofaza etuvchi organlarning faol harakat ko‘rsatganliklarining

ifodasidir. O‘zgalar mulkini talon-toroj qilishda o‘g‘rilik jinoyati tub ma’noda yetakchi o‘rin tutadi. Shunday bo‘lsa-da, yuqorida ta’kidlanganidek, o‘g‘rilik jinoyatlarining kamayishiga erishilmoqda. O‘g‘rilik jinoyatlarining sodir etilishi shahar va shaharchalarga nisbatan qishloqlarda ko‘proq kuzatiladi. Biroq, o‘g‘rilik jinoyatining obyektidan kelib chiqib baho berilsa, qishloqlarda ayrim o‘g‘rilik jinoyatlari oshgan. Shunga ko‘ra, o‘g‘rilik jinoyatlarining tarqalishini quyidagicha izohlash mumkin: 1) xonadonlarga kirish yo‘li bilan; 2) qoramollarni haydab ketish bilan; 3) ko‘chalardagi; 4) transport vositalari bilan bog‘liq; 5) transport vositalaridagi (shu jumladan, temir yo‘l va havo transporti); 6) kissavurlik orqali o‘g‘riliklarni sodir etishlar. Bayon etilganlar asosida qaysi turdagi o‘g‘rilik turlarining shahar yoki qishloqlarda sodir etilishini oson aniqlash mumkin. Shuningdek, tadqiqot- larning ko‘rsatishicha, muqaddam guruh bo‘lib o‘g‘rilik jinoyatini sodir etishning ko‘proq uchrashi kuzatilgan (32 %). Ammo bu ko‘rsatkich hozirgi kunda sezilarli darajada kamayganligini ko‘rish mumkin. Shunday bo‘lsa-da, o‘g‘rilik jinoyatlari bo‘yicha retsidiv holatlar oshgan. Kunning vaqtiga ko‘ra taqsimlansa, xonadon o‘g‘riliklari va kissavurlik asosan kunduz kunlari sodir etiladi. Qoramollarni o‘g‘irlash, transport vositalarini qismlarga ajratib yoki butunligicha o‘g‘irlash kabilar esa asosan oqshom va tungi vaqtlarga to‘g‘ri keladi (90 %). O‘g‘rilik jinoyatlarini sodir etishning usul va vositalari ham azaldan davom etib kelayotgan «an’analar» asosida amalga oshirilmoqda. Ya’ni eshikni ochish orqali kirish; qulflarni qo‘lbola kalitlar bilan ochish; xonadonlarga deraza, tom orqali kirish; qoramollarni haydab ketish yoki so‘yib go‘shtini olish kabilar orqali sodir etilsa, ikkinchidan, shafqatsizlarcha va murakkab bo‘lgan - eshik yoki boshqa

qo‘riqlash vositalarini buzish (ba’zan portlatish vositalari orqali), qulflarni ham shu kabi usullar bilan ochish; devor va tomlarni buzib kirish kabi hamda garaj yoki boshqa metall qurilmalarni bo‘laklashda payvandlash va avtogen vositalarini qo‘llash holatlarini ham kuzatish mumkin. O‘zgalar mulkini talon-toroj qilishda qasddan zo‘rlik ishlatib jinoyat sodir etish (talonchilik, bosqinchilik) umumiy jinoyat ko‘rsatkichlarining 8 9 % ni tashkil etadi. 85 % talonchilik va 82 % bosqinchilik jinoyatlari asosan shahar va shaharchalarda sodir etiladi. Qishloqlarda bu holat kamroq kuzatilmoqda. 30 % talonchilik va 43 % bosqinchilik jinoyatlari asosan guruh bo‘lib sodir etiladi. Biroq guruhiy jinoyatlarda uyushgan guruhlar alomatlarining uchrashi hozirgi kunda kamaygan. O‘zgalar mulkini talon-toroj qilish orqali yuzaga keladigan retsidiv jinoyatlarning ko‘pchiligi talonchilik va bosqinchilikda uchraydi. Bu kabi ko‘rsatkichlarning yuzaga kelishi profilaktika ishlari talab darajasida bo‘lma- ganligining oqibatidir. Talonchilik va bosqinchilik sodir etiladigan joylar sifatida ko‘proq ko‘chalar, xiyobonlar, bozorlar kabilarni ko‘rsatish mumkin va bunday jinoyatlarni sodir etish asosan, aytib o‘tilganidek, oqshom hamda tungi vaqtlarga to‘g‘ri keladi. Ko‘chalarda sodir etiladigan talonchiliklarning obyekti fuqarolarning tilla buyumlari, kiyim-kechaklari kabilar bo‘lishi mumkin va bunday talonchilik asosan yulib olish, yechib olish orqali amalga oshiriladi. Xonadonlarga kirishda esa talonchilarning o‘zlarini turli shaxslar, ya’ni militsiya xodimi, sozlovchi-chilangar, tibbiy xodim, elektromontyor, qo‘shni kabilar sifatida tanishtirishlari ham ko‘plab uchraydigan holdir. Aksariyat talonchilik holatlarida o‘qotar qurollarni yoxud u yoki bu buyumlarning qayerdaligini bilish maqsadida turli qiynoq usullarini qo‘llash orqali shaxslarga og‘ir tan jarohati yetkazish hollari ham kuzatiladi. Eng xavflisi, ba’zan oila a’zolarini garovga olish yoki o‘lim bilan qo‘rqitish hollari ham uchraydi. Shuningdek, o‘zgalar mulkini talon-toroj qilish bilan bog‘liq jinoyat larning umumiy miqdoridan 2 % tovlamachilik orqali sodir etilmoqda. Biroq bu

ko‘rsatkichning oshganligi ham kuzatilmoqda. Tovlamachilik orqali mulkka jinoiy egalikka erishish hollarining 80 % shahar va shaharchalarda sodir etiladi, 28 % esa guruh bo‘lib amalga oshiriladi. Eng achinarlisi, bu kabi jinoyatlarni sodir etishda uyushganlik holati oshmoqda. Biroq bunday uyushgan guruhda ishtirok etishdan voz kechish hollari, aksincha ko‘pay- moqda. Tovlamachilik holati bo‘yicha retsidiv jinoyatlarning nisbatan oshganligini ham ko‘rish mumkin. Tovlamachilik jinoyatlarining sodir etilishiga quyidagi alomatlar xosdir. Ya’ni, tovlamachining talabiga ko‘ra jabrlanuvchi: a) ma’lum bir buyumni; b) mulkka egalik huquqini; d) daromadning bir qismini ulush sifatida talab etgan shaxsga berishi; e) mulk bilan bog‘liq ba’zi harakatlarni bajarishi lozim. Bu talab asosan tijoratchi va tadbirkorlarga qaratiladi. Afsuski, keyingi paytlarda tovlamachilik jismoniy kuch ishlatish yoki boshqa ko‘rinishlardagi jazolarni qo‘llash orqali amalga oshirilmoqda. Eng muhimi, jabrlanuvchining yaqinlarini garovga olish va evaziga talab etilgan moddiy boyliklarni berish shart qilib qo‘yilmoqda. Shuningdek, mol-mulkni yoqib yuborish va boshqa turdagi mulkiy jazolar qo‘llash bilan qo‘rqitish hollari ham mavjud. Ko‘p hollarda tovlamachilik jinoyatlaridan jabr ko‘ruvchilar boshqa turdagi jinoiy faoliyat bilan shug‘ullanuvchi jinoyatchilar ham bo‘lishi mumkin. Masalan, g‘ayriqo- nuniy moliyaviy operatsiyalar orqali daromad oluvchilar; narkotik vositalar bilan g‘ayriqonuniy shug‘ullanuvchilar; fohishalar; qo‘shmachilar; firibgarlar va shu kabilar. Mulkni firibgarlik orqali o‘zlashtirish jinoyatlarining ham nisbatan oshganligini ko‘rish mumkin. Albatta, buning sabab va sharoitlari turlichadir, biroq uning mazmuni o‘zgalar mulkiga ega bo‘lish qasdining mavjudligini ifodalaydi. Jinoyat statistikasining tahlilidan ma’lum bo‘ldiki, firibgarlik va o‘zlashtirish orqali talon-toroj qilish jinoyatlari umumiy ko‘rsatkichlarning 11,7 % va 19,9 % ni tashkil etgan. Firibgarlik jinoyatlarini guruh bo‘lib sodir etish bir maromda va

oshmaganligini ko‘rish bilan birga, mulkni guruh bo‘lib o‘zlashtirish hollari bir muncha ko‘paygan. Biroq bu jinoyatlarda boshqa turdagi talon-toroj qilish jinoyatlaridan farqli ravishda, retsidiv holatlar kam kuzatilgan. O‘ziga xos qiziq holat: moddiy boyliklarni o‘zlashtirish orqali talon-toroj qilishda retsidiv holatlar juda kam, buning sababi esa moddiy javobgar shaxs lavozimiga muqaddam sudlanganlarning ishga olinmasligidir. Hozirgi kunda firibgarlik obyektlari sifatida nafaqat moddiy qiymatga ega buyumlar, balki mulkka egalik huquqi (masalan, uy-joyni sotishga bo‘lgan egalik huquqi)ga ham tajovuzlar sodir etilmoqda. Firibgarlik turlari xilma-xildir. Ya’ni, turli fol ochishlar; har xil tabiblik faoliyatini ko‘rsatish; qimor o‘ynashdagi g‘irromlik; biror buyum olib berish maqsadida o‘zgalardan pul olish va qaytarmaslik; xorijiy davlat valutalari (asosan, AQSh valutasi, yevro kabilar)ni qarzga olish va foizga qarzga berish; avtomobil (shu jumladan, uy-joy) oldi-sotdisidagi xizmat ko‘rsatish evaziga qimmatbaho buyumlarni aldov yo‘li bilan garovga olish va qaytarmaslik; qalbaki hujjatlarni pul evaziga tayyorlash; bank muassasalari- dan katta summada pul olib berishda vositachilik qilishdagi firibgarlik kabilar. Shuningdek, firibgarlikning an’anaviy usullari ham mavjud. Masalan, qog‘oz pullardan «qo‘g‘irchoq» yasash; topib olingan «pulni o‘zaro bo‘lishish» kabilar. Bunda firibgarlar o‘ziga xos oddiy usullarni qo‘llash orqali jabrlanuvchilarga mulkiy zarar yetkazadilar. Shu o‘rinda firibgarlik jinoyatlaridan jabr ko‘ruvchilarga alohida e’tibor qaratish zarur. Chunki turli yoshdagi erkak-ayollar, kasbi bo‘yicha esa turli soha vakillari, ba’zida yuqori martabali shaxslarning firibgarlikdan jabrla- nishi kuzatilgan. Sodir etilishi bo‘yicha firibgarlik jinoyatlari quyidagi usullar orqali amalga oshirilishi mumkin: 1) yolg‘onchilik va aldov yo‘li bilan; 2) ishon- chiga kirish orqali. Firibgarlik jinoyatlarining sodir etilishi ko‘proq shahar va shaharchalarda, ko‘pincha vokzallar, aeroportlarda, bozorlarda, yirik savdo markazlarida

kuzatiladi. Xalqaro miqyosda firibgarlik bilan shug‘ullanuvchi shaxslar ham mavjud bo‘lib, ularning jinoiy faoliyati asosan turizm va chet elga ishga joylashtirish tizimlarida sodir etiladi. Iqtisodiy jinoyatlar tizimiga kiruvchi iqtisodiyot asoslari va xo‘jalik faoliyatini yuritishdagi jinoiy faoliyatlarni tahlil etishga ham alohida yondashish talab etiladi. Chunki bu kabi jinoyatlar o‘ziga xos murakkab jarayon bo‘lib, u ko‘pchilik shaxslar orasida, hatto bir vaqtning o‘zida bir necha korxona va muassasalarda sodir etiladi. Hatto bu jinoyatlarning xalqaro iqtisodiy aloqalar tizimiga kirib borishini ham yaqqol ko‘rish mumkin. Jinoyat statistikasi ma’lumotlarining tahlilidan ma’lumki, umumiy miqyosda hisobga olingan jinoyatlarning kamayishi bilan birga, iqtisodiyot asoslari va xo‘jalik yuritishdagi jinoyatlarni ochish ko‘paygan. Shuningdek, bu jinoyatlarning umumiy jinoyatchilik tizimidagi hissasi ham oshmoqda. Bozor munosabatlariga o‘tilishi bois, yangidan ishlab chiqilgan ma’mu riy va jinoyat qonunlari ushbu turdagi jinoyatlarning tizimi va dinamikasiga ham sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. O‘tgan qisqa davr ichida valuta banknotlari va qimmatbaho qog‘ozlarni qalbakilashtirishlar bilan bog‘liq jinoyatlar qariyb 40 % ga oshdi. Buning o‘ziga xos jihati shuki, ular mamlakatimizga ko‘proq qo‘shni davlatlar orqali kirib keladi. Davlat valuta fondiga jinoiy tajovuz qilish iqtisodiyotga juda katta xavf tug‘diradi va shuning uchun ham valuta banknotlari hamda qimmatbaho qog‘ozlar bilan bog‘liq jinoyatlarga kriminologiyada katta e’tibor qaratiladi. Ko‘rib chiqilayotgan davlat iqtisodiyoti asoslari va xo‘jalik yuritishda yuzaga keladigan jinoiy holatlarning sodir etilishi asosan ishlab chiqarish keng yo‘lga qo‘yilgan shahar va shaharchalarda sodir etiladi. Bozor sharoitiga o‘tilishi munosabati bilan xo‘jalik subyektlarining mustaqilligini ta’minlash uchun juda ko‘p qulayliklar yaratilmoqda. Biroq aynan shu asosda yangi muammolar kelib chiqayotganligini ham e’tibordan chetda qoldirmaslik zarur. Chunonchi, valuta boyliklariga jinoiy tajovuz qilish bilan birga, bojxona qoidalari va monopoliyalashtirishga qarshi qaratilgan jinoyatlar, soliq

to‘lashdan bosh tortish yoki boshqa to‘lovlarni asossiz ravishda to‘lamaslik, tegishli litsenziyasiz xususiy tadbirkorlikning turli yo‘nalishlarida faoliyat ko‘rsatish kabi salbiy holatlar ham ko‘pay- moqda. Buning sabablaridan yana biri davlat nazorat organlarining o‘z ishlarini talab darajasida tashkil etmasligidir. Iqtisodiyot asoslari va xo‘jalik sohasidagi jinoyatlarning sodir etilishida guruhlar va muqaddam sudlanganlar ishtiroki ko‘p kuzatilmaydi. Biroq soxta pullar va qimmatbaho qog‘ozlarning sotilishida asosan guruhiy bog‘lanish rivojlanganligini ko‘rish mumkin. Tadqiqotlar natijasida yana shu narsa ma’lum bo‘ldiki, muqaddam o‘z faoliyatlarida asosan «xufiyona» ishlab chiqarish kabi iqtisodiy jinoyatlarni sodir etgan jinoiy tizimlar hozirgi kunda ochiqdan-ochiq faoliyat yo‘na- lishiga o‘tganlar. Shuning uchun ham ushbu guruhlarning jinoiy faoliyatlari nisbatan faollashganini ko‘rish mumkin. Ammo, achinarli tomoni shundaki, iqtisodiyot asoslariga qarshi va xo‘jalik yuritish faoliyatida jinoiy faoliyat ko‘rsatish ko‘p hollarda latent bo‘lib qolmoqda. Ya’ni bu yo‘nalishdagi jinoyatlarni ro‘yxatdan o‘tkazishda ko‘p hollarda noaniqliklarga yo‘l qo‘yiladi yoki umuman jinoyatlar xususida xabar berilmaydi. Shuningdek, ko‘rib chiqilayotgan jinoyatlar tizimida, jumladan O‘z- bekiston davlati manfaatlariga zid bitimlar tuzilishida, aytib o‘tilganidek, valuta bilan bog‘liq, sifatsiz mahsulotlar chiqarish, tegishli ruxsatnomasiz savdo va umuman tijorat sohasidagi faoliyatlar bilan shug‘ullanish kabi yo‘nalishlarda g‘oyat puxta tayyorgarlik asosida birlashgan uyushgan guruhlar orqali jinoyat sodir etilishi ham katta miqdorni tashkil etadi. Ta’kidlanganidek, uyushish va ixtisoslashishda jinoyatchilar yashash uchun bir bor yoki qo‘shimcha ravishda va, eng asosiysi, ko‘p mablag‘ to- pishga intiladilar.

Iqtisodiy jinoyatlarni sodir etuvchi jinoyatchi shaxslar va ularning kriminologik tavsifi Iqtisodiy jinoyatchilikka to‘liq ta’rif berish uchun nafaqat u bilan bog‘liq jinoiy qilmishlarga, balki ularni sodir etuvchi jinoyatchi shaxslarga ham ta’rif berish maqsadga muvofiqdir. Iqtisodiy jinoyatchilikning barcha jihatlarini to‘g‘ri anglashda, uni sodir etuvchi shaxslarni o‘rganish orqali iqtisodiy jinoyatchilik va uning xususiyatlari, turlari, sabablarini atroflicha ko‘rib chiqish imkoniyati yuzaga keladi. Kriminologiya nuqtai nazaridan ushbu toifadagi jinoyatchi shaxslarni o‘rganishda, birinchi navbatda, shaxsning ijtimoiy-ruhiy xususiyatlarini bilish asosida iqtisodiy jinoyatlarni tahlil etishga asos yaratiladi, shuningdek ushbu jinoyatlarning o‘ziga xos ichki sabablari mavjudligining qonuniyat- larini bilish orqali iqtisodiyot bilan bog‘liq jinoyatlarning barchasi xususida yetarlicha ma’lumotlarga ega bo‘linadi. Inson psixologiyasi borasida tadqiqot olib boruvchi mutaxassislarning fikricha, iqtisodiy jinoyatlarni sodir etuvchi shaxslar qonunga itoatkor shaxslardan o‘ziga xos ravishda farq qiladi. Shuningdek, ularning shaxsiy xususiyatlari boshqa turdagi jinoyatlarga «ixtisoslashgan» shaxslardan ham keskin ajralib turadi. Iqtisodiy jinoyatlarni sodir etuvchilar, ayniqsa o‘zgalar mulkini talon-toroj qiluvchi shaxslar xilma-xil xislatlarga ega. Bir qator olimlarning fikricha, «o‘g‘rilar dunyosi» xilma-xillikda bir- biridan o‘zining boyligi bilan ajralib turadi. Ularning safida kimlarni uchratmaysiz! Och qolishdan xavfsiragan va o‘g‘rilikni endi boshlayotganlar; o‘g‘riliksiz turolmaydigan «pixini yorgan» o‘g‘rilar; qarovsiz o‘smirlar; yoshi bir joyga yetgan mo‘ysafidlar va lekin ishsizlik tufayli shu ishga qo‘l urganlar; kokain, morfiy, alkogolga zor pulsiz qolgan giyohvandlar; yig‘layotgan va xursand o‘g‘rilar; hech vaqosiz o‘g‘rilaru, boyligi oshib- toshib ketgan va yanada ko‘proq dunyo to‘plashni xohlovchi o‘g‘rilar; xususiy mulk instituti dunyoga keltirgan bandalar. Hech shubha yo‘qki, ushbu fikr avvalgi davr ruhini ifoda etgan. Biroq, shunday bo‘lsa-da, hozirgi kun o‘g‘rilari ichida buni kasb qilib olgan bosqinchilar;

talonchilar, jinoyatchilar sulolasining boshida turuvchi firib- garlar va oddiy o‘g‘rilar; faqat o‘zining huzurini o‘ylaydigan, yuqori ijtimoiy mavqega ega va yetarli mol-dunyoga ega yirik «ishbilarmon-yulg‘ichlar»; qayerda nima ko‘rinsa, shuni oladigan qarovsiz o‘smirlar va shu qatori oilasi uchun ish joyidan o‘g‘rilik qiluvchi o‘g‘ri ishchilar kabilar jamiyatda mavjudligini ham inkor qilib bo‘lmaydi. Zotan, inkor qilish bu kabi voqelikning ildiz otishiga imkon yaratadi. Shuning uchun ham ushbu holatlarning har birining o‘ziga xosligidan kelib chiqqan holda, ilmiy-nazariy jihatdan tadqiq etish kriminologiyada va umuman jahon miqyosidagi dolzarb muammo ekanligini esdan chiqarmaslik zarur. Kriminologik tadqiqotlardan yaxshi ma’lumki, o‘zgalar mulkini talon- toroj qiluvchi shaxslarning ko‘pchiligiga aksariyat hollarda quyidagi xislatlar xosdir: - o‘g‘rilar, talonchilar, bosqinchilar, tovlamachilar, firibgarlarda g‘arazli maqsadlar orqali o‘zgalar mulkiga tajovuz qilish istagi mavjud; - ular ongining buzilishi, qonunlarga mensimaslik bilan qarash, ijtimoiy yashash qoidalarini inkor qilish, o‘z shaxsiyatiga tanqidiy nuqtai nazardan qaramaslik va manmanlik xislatlariga egaligi; - ichkilikbozlik, giyohvandlik, qimorbozlik, suyuqoyoqlik kabi illatlarga yaqinliklari kabilar. O‘zgalar mulkiga tajovuz qiluvchi shaxslarning har biri o‘z jinoiy faoliyatlarini amalga oshirishida o‘ziga xos jihatlarga ega. Shuningdek, o‘g‘rilar, talonchilar, bosqinchilar, tovlamachilar, firibgar va tashmachilar- ning ijtimoiy- demografik, ma’naviy-ruhiy va jinoiy-huquqiy belgilari aynan birdek bo‘lmasligini hayotning o‘zi isbotlamoqda. Jamiyatda ro‘y beruvchi barcha ijtimoiy-demografik jarayonlar turli ijtimoiy guruhlar orqali namoyon bo‘ladi. Shu bois, kriminologiya fani nuqtai nazaridan tadqiqot olib borgan olimlarning jinoyatchilarning ijtimoiy- demografik asosdagi tavsifiga ko‘ra, ma’lum bir toifadagi jinoyatchilar va ularning muayyan ijtimoiy- demografik guruhlarga oidliklari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik; jinoyatlarni u yoki bu ijtimoiy-demografik guruhlarning sodir etishiga xos belgilar; jamiyatdagi

ijtimoiy-demografiya tarkibiy xusu- siyatlarining o‘zgarishi va shu orqali o‘zgalar mulkini talon-toroj qiluvchi shaxslar tarkibining o‘zgarishidagi o‘zaro bog‘liqlik kabi holatlar aniqlangan. Ijtimoiy-demografik holatlar o‘zgalar mulkining o‘zlashtirilishi bilan bevosita sababiy bog‘lanishda bo‘lmaydi, balki talon-torojlikning ma’lum bir sifat ko‘rsatkichlari miqdor ko‘rsatkichlariga bog‘liqligini ifodalaydi va shu orqali jinoyatlarning oldini olish yo‘nalishi, uning hajmi va mazmunini yoritishga imkon beradi. Mamlakatda yoki aniq bir hududda ijtimoiy-demografik jarayonlar rivojlanishining istiqbollarini bilish nafaqat ushbu jarayonlarning kelib chiqishidagi salbiy holatlarni bashorat qilishga, balki unga qarshi kurash olib borishni tashkil etishga ham yordam beradi. Jumladan, erkaklar sodir etadigan jinoyatchilik va uning farqi shu o‘rinda o‘zgalar mulkini talon-toroj qilishdagi o‘ziga xos jihatlar, shaxsning jinsiy- fiziologik xususiyatlari yoki jinoyatni sodir etishdagi biologik xusu- siyatlarning ta’siri bo‘lmay, balki ijtimoiy jarayonlar mazmuni va ularning o‘ziga xos ravishda u yoki bu jinsdagi shaxslar guruhiga xosligi, milliy an’analar, odatlar kabilar bilan uzviy bog‘liqligini ko‘rsatadi. Binobarin, o‘zgalar mulkining talon-toroj qilinishida ishtirok etgan erkaklar 93 %, ayollar esa bor-yo‘g‘i 6-7 % ni tashkil etishi buning yorqin ifodasidir. Ayni paytda ayollar jinoyatchiligi firibgarlik orqali talon-toroj qilishda (22-24 %) va o‘zlashtirish jinoyatlarida (11-13 %) yuqori ekanligini ko‘rish mumkin. Shuningdek, hozirgi kunda ayollarning tovlamachilik o‘g‘rilik, talonchilik va bosqinchilik jinoyatlarini sodir etishi ortmoqda (3-7 %). O‘zgalar mulkini talon-toroj qilishda, ayniqsa talonchilik, firibgarlik, bosqinchilik, o‘g‘rilik, tovlamachilik jinoyatlarining sodir etilishida hech qayerda ishlamaydigan yoki o‘qimaydiganlar ko‘pchilikni tashkil etmoqda va ularning ichida 16 yoshdan oshganlar qariyb 43-45 % dir. O‘zgalar mulkini talon-toroj qilishda ishchilarning ishtiroki ham sezilarlidir (26-28 %). Biroq bu ko‘rsatkichning yil sayin qisqarib borayot- ganligini ham

hisobga olmoq lozim. O‘g‘rilik jinoyatlarini sodir etgan shaxslar ichida ishchilar 27-28 % ni, talonchilar ichida - 20 %, bosqinchilar ichida - 24 %, firibgarlar ichida - 17 % va tovlamachilar ichida - 23 % ni tashkil etgan. Qishloq xo‘jaligi sohasida esa bu ko‘rsatkich kamchilikni tashkil etadi va o‘g‘riliklar 10 % atrofida bo‘lsa, tashmachilar ko‘rsatkichi esa 8 % ni tashkil etadi. Bu qishloqdagi fermer xo‘jaliklarining tashkil etilishi bilan ham uzviy bog‘liqdir. Chunki bunday xo‘jalik yuritilishida o‘g‘rilikni yuzaga keltiruvchi sabablarning ko‘pchiligi barham topadi. Shuningdek, xizmatchilar tarkibida ham o‘zgalar mulkini talon-toroj qilish holatlari kam uchraydi (8-9 %). Biroq davlat va jamoat mulkini tashmachilik bilan sodir qilish hollari xizmatchilar orasida ko‘pchilikni tashkil etadi (51-52 %). Xizmatchilar sodir qilgan tovlamachilik va firib garlik jinoyatlarining oshganligini ham ko‘rish mumkin. Jinoyat statistikasining ko‘rsatishicha, keyingi yillarda o‘quvchi yoshlar tarkibida o‘zgalar mulkini talon-toroj qilish 3 % ga kamaygan. Ayniqsa, o‘g‘rilik, talonchilik, bosqinchilik va tovlamachilik kamayganligi sezilarlidir. Talonchilik jinoyatlarini sodir etgan va sudlangan har uchta shaxsdan ikkitasi o‘rta, o‘rta maxsus va oliy ma’lumotli shaxslardir va bu ko‘rsat- kichning o‘zgalar mulkini talon-toroj qilishda oshayotganligini ko‘rish mumkin. Jumladan, 1994- yildagi tahlilni ko‘rsak, talonchilik jinoyatlari sifa- tidagi o‘g‘rilik, talonchilik, tovlamachilik, firibgarlik va turli tashmachi- liklarni sodir etgan shaxslardan 11,1 % ni o‘rta va oliy ma’lumotga ega bo‘lganlar tashkil etgan. Demak, o‘zgalar mulkini talon-toroj qilishda ishtirok etgan shaxslar tarkibida ma’lumotli shaxslar soni yuqori va jinoyatning sodir etilishida shaxsning ma’naviy jihatlarini uning ma’lumoti belgilaydi deyishga asos yo‘q, deb hisoblash mumkin. Buning yuzaga kelishi jinoiy qilmishni sodir etish usuli bilan bog‘liq ekanligini e’tiborga olish lozim. Oliy ma’lumotli shaxslar sodir etadigan jinoiy qilmishlarning puxta amalga oshirilishi, har bir vaziyatning aniq hisobga olinishi, zarur aloqalar va ishtirokchilarni tanlash, ular bajaradigan vazifalarning aniq qo‘yilishi kabilar bilan

ham e’tiborlidir. Har bir jinoyatni kriminologiya nuqtai nazaridan tahlil etishda jinoyat chining yoshini e’tiborga olish katta ahamiyatga ega. Chunki shaxsning yoshi va ijtimoiy- ruhiy holatlarini aniqlash orqali u sodir etishi mumkin bo‘lgan jinoyatlarning vaqtida oldini olish choralarini ko‘rish imkoniyati yuzaga keladi. Jinoyat statistikasi ma’lumotlariga ko‘ra, o‘zgalar mulkini talon-toroj qilish bilan bog‘liq jinoyatlarni sodir etganlarning har uchtadan biri 18-24 yoshda, har beshtadan biri 25-29 yoshda, har o‘ntadan biri 16-17 yoshda ekanliklari aniqlangan. 18-24 yoshdagi o‘g‘rilar, talonchi va bosqinchilar, tovlamachilar ko‘pchilikni tashkil etadi. 18-24 yoshdagilar ichidagi kriminal faollikning mavjudligiga, birinchi- dan, yoshlarni o‘z vaqtida ish bilan ta’minlamaslik; ikkinchidan, yoshlar bilan bog‘liq muammolarni o‘z vaqtida hal etmaslik; uchinchidan, jinoyat sodir etish orqali «baxtli hayotni» ta’minlashga chorlovchi adabiyotlar kino va videofilmlarning ko‘plab tarqalishi hamda shuning orqasida shaxsda tajovuzkorlik, o‘z manfaatlarini o‘ylash, fohishabozlik va shu kabi salbiy dunyoqarashlarning shakllanishi sababdir. Yuqorida bayon etilgan barcha jinoyatlar hozirgi kunda guruh bo‘lib sodir etilayotganligi achinarli holdir. Ayniqsa, bu ko‘rsatkichning bos qinchilar, o‘g‘rilar, talonchilar ichida yuqoriligi chuqur kriminologik tadqi qotlar olib borishni talab etadi. Hozirgi kunda uyushganlik xususiyatiga ega bo‘lgan va voyaga yetmaganlar sodir etayotgan talon-toroj qilish jinoyat- larining oshayotganligi ham jamiyat uchun katta xavf tug‘dirmoqda. Jinoyat statistikasidan ma’lumki, 9,5 % talon-toroj qilish jinoyatlarini voyaga yetmaganlar va katta yoshdagi jinoyatchi shaxslar sodir etgan, 8,7 % esa faqat voyaga yetmaganlar ishtirokida amalga oshirilgan. Bu ko‘rsat- kichning o‘g‘rilar (11,2 % va 10,4 %) hamda talonchilar (9,7 % va 9 %) ichida yuqoriligi aniqlangan. Bosqinchilar ichida voyaga yetmaganlar ishtirok etgan guruhlar va faqat voyaga yetmaganlardan iborat guruhlar kamchilik (7,2 % va 4,8 %)ni tashkil etadi.

Yana bir muhim holat: 2,2 % o‘zgalar mulkini talon-toroj qilganlar muqaddam ikki va undan ortiq jinoyat sodir etgan shaxslar bo‘lgani holda jinoiy javobgarlikka umuman tortilmaganlar. Bu ko‘rsatkich bosqinchilar (5,4 %) va talonchilar (2,9 %) ichida ko‘pchilikni tashkil etadi. Mastlik holatida o‘zgalar mulkini talon-toroj qilish holatlarining oshayot- ganligini ham ko‘rish mumkin. Bu ko‘rsatkichlar o‘g‘rilar, talonchilar va bosqinchilar ichida yuqoriligicha qolmoqda. O‘zgalar mulkini talon-toroj qilish jinoyatlarining sodir etilishida muqaddam sudlanganlar 15-16 % ni tashkil etadi. O‘g‘rilar, talonchilar, bosqinchilar va turli tashmachilar ichida muqaddam sudlanganlar ko‘pchilikni tashkil etadi. Har ikki muqaddam sudlanganlardan biri jazoni o‘tash muassasalarida jazo o‘tagan, har o‘n ikkidan biri jazoni o‘tagandan so‘ng bir yil ichida uch marta takroran jinoyat sodir etgan. Jinoyatchilikka qarshi kurash amaliyotining ko‘rsatishicha, ko‘pchilik talon- torojliklarni sodir etishda shaxs o‘z oldiga, asosan, moddiy va mulkiy boyliklarga ega bo‘lishni maqsad qilib qo‘yadi. Kriminologik tadqiqotlardan ma’lumki, g‘arazli maqsad nafaqat o‘z mulkiy ehtiyojlarini qondirishni, balki (ko‘pchilik hollarda mulkiy ehtiyoj faqat masalaning bir tomonini ifodalaydi, xolos) shaxsda o‘ziga xos zarur maqsadlarning ham mavjudligini ko‘rsatadi. Bunday maqsadlarning ko‘paygan- ligi va kuchayganligini ham ko‘rish mumkin. Iqtisodiy jinoyatlarni sodir etishning asl maqsadiga qo‘shimcha ravish da, jinoyatchilarda o‘zbilarmonlik, tavakkalchilik, «ehtirosni so‘ndirish» kabi g‘arazli maqsadlarni qondirish ham mavjud. Bunda jinoyatchilar ruhiy oziq va zavq oladilar. Shuning uchun bu maqsad jinoyat sodir etilishida doimo ularga dalda beradi. O‘zgalar mulkini talon-toroj etuvchilar ko‘p hollarda ijtimoiy yashash tarzi talablaridan chetga chiquvchi, g‘ayriqonuniy faoliyat yurituvchi, o‘zga- lar hisobiga kun ko‘ruvchi va aksariyat hollarda esa uy-joysiz daydilardan iborat bo‘ladi.

Umuman olganda, kriminologiya nuqtai nazaridan yondashilsa, iqtisodiy jinoyatlarning sodir etilishidagi g‘arazli maqsadlar o‘zbilarmonlik, baxtli tavakkalchilik va ta’minotni, qanday bo‘lmasin, yaxshilashdan iboratdir. To‘g‘ri, ular orasidagi farq qiyosiy va doimo o‘zgarib turish xususiyatiga ega. Jumladan, o‘g‘rilik, bosqinchilik, tovlamachilik, o‘zlashtirish yo‘llari orqali muhim turmush tarziga ega bo‘lish maqsadi ko‘zlansa, ichkilikbozlar yoki giyohvandlar uchun ichkilik va narkotik vositalarga pul topish asosiy maqsaddir. Bozor munosabatlariga o‘tish jarayonida iqtisodiyot sohasida jinoyat sodir etilishi o‘ziga xos xavf tug‘dirishi o‘quvchiga yaxshi ma’lum. Shunday ekan, bu jinoyatlarning oldini olish g‘oyatda muhim bo‘lib bormoqda. Ayniqsa, kriminologiya nuqtai nazaridan qaralganda, quyidagi uch guruhga mansub tadbirkorlik ham o‘ziga xos kriminogen belgilarga ega. Birinchisi - O‘zbekiston manfaatlariga zid tarzda xom ashyolarni, tabiat boyliklarini xorijga olib chiqib ketish asosida boylik orttiruvchilar. Ikkinchisi - davlat va xalq hisobidan g‘ayriqonuniy ravishda tezlikda boylikka ega bo‘lishni o‘z oldiga maqsad qilib olgan tadbirkorlar. Uchinchisi - davlat ehtiyojiga xilof ravishda iqtisodiyotga o‘z ta’sirini o‘tkazishga harakat qiluvchi alohida yo‘nalishdagi uyushgan guruhlar. Birinchi va ikkinchi guruhga mansub jinoyatchilar amalga oshiri- layotgan barcha islohotlarga qarshidirlar. Ularning istagi faqat bir narsaga, ya’ni iqtisodiyotdagi zarur tartiblarga qarshi turishdan iborat. Shuningdek, bu kabi tadbirkorlar harakatlarida tez boyish va, qanday bo‘lmasin, moddiy boyliklarga erishish kabi g‘arazli maqsadlar yotadi. Ular oddiy xalq manfaatlaridan ko‘ra o‘z manfaatlarini yuqori qo‘yadilar hamda jamiyatda muqim o‘rin egallashga intiladilar. Uchinchi guruhga mansub bo‘lganlar esa, o‘z xususiyatlariga ko‘ra, davlat iqtisodiga sezilarli ravishda zarar yetkazadilar va jamiyat taraqqiyotiga raxna soladilar.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992. 2.Mejdunarodniy pakt o grajdanskix i politicheskix pravax. Mejdunarodnaya zashita prav i svobod cheloveka. Sbornik dokumentov. M.: Yurid.lit., 1990 g. 3.Osnovniye prinsipi nezavisimosti sudebnix organov. Mejdunarodniye prava i svoboda cheloveka: Sbornik dokumentov. M: Yurid.lit., 1990 g. 4.Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka. – Prava cheloveka. Osnovniye mejdunarodniye dokumenti: Sbornik dokumentov. M.: Mejdunarodniye otnosheniya. 1989 g. – S. 134-142. 5. Konvensiya o pravovoy pomoshi i pravovix otnosheniyax po grajdanskim, semeynim i ugolovnim delam. (Xo‘jalik va huquq Xozyaystvo i pravo. – Tashkent. 1997, №1-2. S. 58-76). 6. Ugolovno-protsessualniy kodeks Respubliki Uzbekistan. – T.: Adolat, 1999. 7. «O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartishlar va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasining 2001 yil 7 dekabrdagi Qonuni.

Похожие

Retsidiv jinoyatlarning kriminologik tavsifi va ularning oldini olishni tashkil etish

Giyohvandlik bilan bog‘liq jinoyatlarning kriminologik tavsifi hamda oldini olish chora tadbirlari

Iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlarning sabab va sharoitlari

Maishiy turmushda sodir etiladigan jinoyatlarning kriminologik tavsifi va oldini olishdagi profilaktik tadbirlar

Ehtiyotsizlik oqibatida sodir etiladigan jinoyatlarning kriminologik tavsifi va oldini olishdagi profilaktika tadbirlari