Ташкилотдаги низолар ва стресс (руҳий зўриқиш) лар - Юриспруденция - Рефераты

Ташкилотдаги низолар ва стресс (руҳий зўриқиш) лар

Загружено в:

17.05.2023

Скачано:

0

Размер:

259.5 KB

Ташкилотдаги низолар ва стресс (руҳий зўриқиш) лар Режа: 1. Ташкилотдаги ички низолар: тушунчаси, кўринишлари ва келиб чиқиш сабаблари 2. Ташкилотда низоларнинг бошқарилиши 3. Стресслар ва уларнинг бошқарилиши

Ташкилотдаги ички низолар: тушунчаси, кўринишлари ва келиб чиқиш сабаблари Кўплаб меҳнат жамоаларида вақти-вақти билан у ёки бу низо вазиятлари юзага келиб туради. Низо (конфликт - лот. confliсtus-низо, ихтилоф) - икки ёхуд ундан кўпроқ тарафларнинг, яъни аниқ шахслар ёки гуруҳларнинг ҳақиқий курашидан иборат бўлиб, бунда ҳар бир тараф ўзини ҳақ деб билади ва ўз нуқтаи назари ёки мақсадининг қабул қилиниши учун бошқа тарафга айнан шундай ҳаракатларни амалга оширишга тўсқинлик қилади. Шундай фикрлар ҳам борки, низо доимо хуш номақбул ҳодисадан иборат, уни четлаб ўтиш ва келиб чиқиши билан тезда ҳал этиш зарур. Амалда ташкилот фаолияти самарадорлигини оширишга олиб келувчифункционал ёки гуруҳ ҳамкорлиги ва фаолиятининг унумдорлигини сусайтирувчи(дисфункционал) низолар бўлиши мумкин. Аниқроғи, низолар ҳам ижобий, ҳам салбий вазифаларни бажариши мумкин (1-жадвал). Низоларнинг у ёки бу вазифалари устунлиги, асосан, уларнинг қандай бошқарилишига боғлиқ. 1-жадвал Низоларнинг вазифаси (оқибат-натижаси) Ижобий Салбий

Низочилар ўртасидаги кескинликнинг юмшатилиши. Тарафларнинг келажакда ҳамкорликқилишга кучли мойиллиги. Одамларда муаммоларни ҳал қилиш ва уни енгиллаштиришга дахлдорлик ҳиссининг кучайиши. Қарор амалга оширилишидан аввал муаммоларнинг аниқланиши. Муаммоларни ечишдаги муқобил вариантлар тўпламининг кенгайиши. Низо иштирокчилари ва унинг сабаблари, эҳтимолий оппонентлар ҳақида янги маълумотлар олиниши. Ташқи душманга қарши курашишда ташкилот жамоасининг бирдамлашуви. Ўзгартириш ва ривожлантиришнинг рағбатлантирилиши. Раҳбарга нисбатан ишчилардаги итоаткорлик синдром (аломат) ининг Низода иштирок этишдан кўриладиган катта моддий ва зарарлар. Кадрлар(ходим) қўнимсизлиги ошиши, интизомнинг пасайиши, жамоада ахлоқий- руҳий муҳитнинг ёмонлашуви. Бошқуа гуруҳни душман сифатида тасаввур қилиш. Низога ортиқча берилишнинг иш манфаатига зарар етказиши. Муаммоларни бартараф этишдан кўра, низода ғолиб келишга аҳамият бериш. Низо иштирокчилари ўртасидаги ҳамкорликнинг сусайиши ёки батамом тугатилиши. Тўқнашаётган тарафлар адоватининг кучайиб бориши. Иш алоқаларини тиклаш қийинчилиги(“низо асорати”,

сусайиши. давомий низо). Бошқа гуруҳлар билан унумсиз рақобатнинг кучайиб бориши. Ўз мақсадларини ижобий, бошқа тараф мақсадларини салбий, деб тасаввур этиш. Низоларнинг асосий 4 тури мавжуд. Биринчи тури - шахснинг ички низои . У турли шакл олиши мумкин. Кўпроқ тарқалган шаклларидан бири – ролга оид низо бўлиб, бунда бир кишига ишининг натижаси қандай бўлиши юзасидан бир-бирига зид талаблар қўйилади. Масалан, бевосита бошлиқ - бўлим мудири товаршуносга пойафзал сифати текширилишини тезлатиш учун кўрсатма беради, сифат бўйича раҳбар эса технологик жараённи секинлаштириш ҳисобига пойафзал сифати текширилишини яхшилаш керак деб, қаттиқ талаб қилади. Бунда яккабошчилик тамойилининг бузилиши натижасида низо келиб чиқади. Баъзан шахснинг ички низои ишчининг бир-бирини инкор этувчи ролларни бажариши заруриятида юзага келади. Қатор ҳолларда, индивиднинг ўзида содир бўладиган шахсий ички низо, табиатан, унинг ўз мақсадлари ёки дунёқарашиининг низоидан иборат бўлади. Индивид бир-бирини рад этган мақсадларга эришиш учун уринса, у - мақсадлар низои бўлади. Индивид ўз фикрлари, қадриятлари ва умуман ахлоқининг ишонар( асос )сиз эканлигини тан олса, у дунёқарашлар низоига айланади. Иккинчи тури - шахслараро низо (кенг тарқалган). Раҳбарлар кўпинча жамоанинг манфаатларини ҳимоя қилишига тўғри келади (ресурсларни бўлиб бериш, асбоб-ускуналардан фойдаланиш вақти ва б.). Қолаверса, ҳар ким ана шу ресурслар айнан унга ажратилиши керак ва бунга юқори поғона

раҳбарларини ишонтириш шарт, деб ҳисоблайди. Худди шундай зиддият икки мутахассис ўртасида, ўз лойиҳасини амалга ошириш пайтида келиб чиқиши мумкин. Бир бўш иш ўрни (лавозим)га икки номзод ўртасида, шунингдек, алоҳида шахслар сажиясининг турли хил қирраси, дунёқарашлари ва қадриятларининг фарқланишига кўра ҳам низо келиб чиқиши мумкин. Учинчи тури - шахс ва гуруҳ ўртасидаги низо . Масалан, норасмий гуруҳ ахлоқ меъёрлари ўрнатади. Бу гуруҳга қабул қилиниши учун ҳар ким уларга амал қилиши шарт. Бироқ, агар маълум бир шахснинг кутган натижалари гуруҳникига зид бўлса, бу низога олиб келиши мумкин. Низо лавозим мажбуриятлари заминида ҳам юз бериши мумкин. Раҳбар ўз ишчиларига нисбатан ноанъанавий кўринган тарбия чораларини қўллашга мажбур бўлади. Бунда гуруҳ унга жавоб тариқасида зарба бериши - раҳбарга муносабатини ўзгартириши мумкин. Тўртинчи тури - гуруҳлараро низо , (расмий ва норасмий) гуруҳларнинг, шунингдек, касаба уюшмаси ва маъмурият ўртасида бўлиб туради. Кўпинча вазифавий(функционал) гуруҳлар мақсадлари фарқли бўлгани учун бирбирлари билан тўқнашиб турадилар. Масалан, харидорлар эҳтиёжини кўзлайдиган сотув бўлими буюртмаларнинг бажарилиши учун доимо катта товар захираси бўлишидан манфаатдор, бу эса чиқимларнинг ортишига сабаб бўлади ва натижада молия бўлимининг манфаатларига путур етади. Низолар ҳаётда бир неча кундан бир неча йилгача давом этиши мумкин. Кейингиси суст ўтиш ва вақти-вақти билан зўрайиб туриш хусусиятига ҳам эга. Бевосита менеджерлар муҳитидаги низоларнинг бир неча турларини ажратиб кўрсатиш мумкин: - бошқарувнинг турли поғонасидаги менеджерлар ўртасида; - менеджерлар ва корхонага босим ўтказувчи гуруҳлар ўртасида; - алоҳида шахс сифатидаги менеджерларлар ва менеджементнинг турли мафкуралари ташувчилари

- бошқарувнинг катта ва билан ёш авлод вакиллари ўртасида; - менеджерлар ва жамиятнинг ҳар хил ташкилотлари (касаба уюшмалари, бирлашмалар, оммавий ахборот гуруҳлари, лобби(ЧИ)стлар ва ҳ.к.з.) ўртасидаги низолар. Шуни қайд этиш жоизки, низоларни турларга ажратиш, бирмунча шартли. Уларнинг турли кўринишлари ўртасида қатъий чегара йўқ ва амалда вертикал йўналишда шахслараро ташкилий, горизонтал йўналишда эса гуруҳлараро очиқ низолар юз бериб туради. Меҳнат низоларини низо вазияти ривожланиб боришига кўра изчил ўтадиган босқичлар мажмуидан иборат жараён деб тасаввур қилиш мумкин. (1-расм) Бошқарув вазияти Зиддият юзага келиши Зиддият ривожланиши Функционал ва дисфункционал Низо рўй бермаяпти Вазиятдан таъсирланиш Низо рўй беряпти Низо ни бошқариш

1-расм . Жараён сифатидаги низо андозаси Низоларнинг асосий сабаблари қуйидагилар: 1.Ишчилар ёхуд бўлинмалар ўртасида доим чекланган миқдордаги ресурслар (моддий, товар, озиқ-овқат, молиявий ва б.) лар тақсимоти. Раҳбарият материаллар, инсон ресурслари ва молияни турли гуруҳлар ўртасида ташкилотнинг мақсадларига энг самарали равишда эришиш учун тақсимлашга интилади. Натижада ҳар бир гуруҳ ўзига озроқ эмас, кўпроқ олишни истайди. 2.Топшириқларнинг ўзаро бир-бирига қарамлиги. Бу ҳамма ерда бор, яъни вазифани бажаришда бир киши ёки гуруҳ бошқа бир киши ёки гуруҳга тобе бўлади. 3. Мақсадларнинг фарқланиши. Корхона янада ихтисослашиб бораётган бўлинмаларга ажратилаётганда низо вазиятлари содир бўлади. Улар кўпинча мақсадларини ўзлари шакллантириб, уларга бутун ташкилот мақсадларига эришишдан кўра кўпроқ эътибор қаратадилар. Бунга вазифалари ўзаро кесишадиган компаниянингмаркетинг хизмати ва сотиш хизмати ўртасида бўлиб турадиган низолар яққол мисол бўлиши мумкин. Гап шундаки, сотиш (ўтказиш, тарқатиш) хизмати битимлар тузиш ва қисқа муддат ичида сотиш (ўтказиш, тарқатиш) ҳажмини кенгайтиришга кўпроқ йўналтирилган. Мана шу хизматнинг бошқарувчилари нархларнинг туширилишини таклиф қиладилар ва сотиш (ўтлазиш, тарқатиш) ҳажми бўйича уч ойлик аниқ мақсадли кўрсаткичларни бажариш учун чакана савдогарларнинг турли мотивация шаклларидан фойдаланадилар. Маркетинг хизмати эса узоқ муддатли истиқболда меваси сезиладиган фаолиятга - бренд имиджни шакллантириш, мукофотли нархларини сақлаб туриш ва б.ш. сари кўпроқ йўналтирилган. 4.Вазият ва фикрларга баҳо беришдаги фарқлар. Бирор вазият ҳақидаги тасаввур муайян мақсадга эришиш истаги билан боғлиқ. Вазиятни холисона

баҳолаш ўрнига одамлар вазиятнинг, улар фикрича, фақат ўз гуруҳи ва шахсий эҳтиёжлари учун мақбул бўлган кўринишлари ва аспектларинигина кўриб чиқадилар. Масалан, ходим истаган пайтда фикр билдиришга ҳаққим бор, деб ҳисоблайди. Айни вақтда раҳбар қўл остидагилар фақат изн берилганда фикр билдириши мумкин ва айтилганларни сўзсиз бажариши шарт, деб ҳисоблайди. 5.Тасаввурлар, қадриятлар, маълумот даражаси, ахлоқи тарзи ва ҳаёт тажрибасидаги фарқлар. Тадқиқотларда кўрсатилишича, ҳаётий тажрибаси (маълумоти, иш стажи, ёши ва ижтимоий характеристикаси) турлича бўлган одамлар ҳар доим ҳам бир-бирларини тўлиқ тушунишга муяссар бўлавермайдилар. Улар ҳамкорлик қилаётганида баъзан низолар бўлиб туради. 6. Коммуникатив алоқанинг қониқарсизлиги. Ахборот-маълумотлардан бехабар ишчининг вазиятни ёхуд ўзгаларнинг нуқтаи назарини тушуниб етмаслиги оқибатида низо келиб чиқади. 7.Низо иштирокчиларидан бири ёки барчасининг ахлоқ, мулоқот маданиятининг паст бўлиши. 8.Низо иштирокчиси ёки иштирокчиларининг билимдонлик ва касбий маҳорати даражасининг пастлиги. 9.Ходимлар лавозимларига оид йўриқномалар, шунингдек, бўлинмалар тўғрисидаги низомларнинг йўқлиги, ноаниқлиги ёки такрорланиши. 10.Меҳнат маҳсули - ҳужжатларнинг, бошқарувга оид қарорлар ёхуд маҳсулотлар сифатининг паст бўлиши. 11.Ходимнинг ролга оид кутган натижалари ва тасаввурлари билан ҳақиқий ҳаёт ўртасидаги тафовут. 12. Раҳбарлик лавозимига янги келган кишининг раҳбарлик фаолияти, одамлар билан ишлаш қобилияти ва кўникмаларига эга эмаслиги. Бундай раҳбар одамларни уюштира олмайди. Унинг ўз ишчиларига қўядиган қонуний талаблари ҳам, эътироз, салбий таъсирланиш, гоҳида эса низога сабаб бўлади.

13.Шахснинг ўз атрофидагилар билан низоларга мойил шахсий барқарор сифатлари, сажия қирраларига эгалиги. Масалан, ўзиникини мъқуллаш, ўзгалар камчилигига тоқатсизлик, ўз-ўзини танқиднинг сустлиги, худбинлик ва тарбиясизлик. 14.Жамоа аъзолари меҳнатини баҳолашнинг атрофлича ўйланмаган мезонлари. 15.Меҳнатни ташкил этиш ва шароитларининг ёмонлиги. 16.Корхона (бўлинма)нинг маълумотли, тараққийпарвар, бунёдкор, кўп нарсани ўзгартиришни истайдиган, аммо, ҳали одамлар қалбига йўл топа олмайдиган раҳбар билан қарашлари эскича (консерватив), бу ҳаётда ҳеч нарсани ўзгартиришни хоҳламайдиган ходимлар ўртасидаги зиддиятлар. 17.Ташкилотнинг бўлинмалариаро ёки бўлинмалари ва филиаллари(ваколатхоналари) ўртасида ваколатлар тақсимланиши муайян тарафларни қаноатлантирмаслиги. 18. Инсонга қарши йўналтирилган позицияни янглиш равишда бошқа одамга тегишли деб ҳисоблаш. Масалан, одамнинг ўз суҳбатдошини нотўғри тушуниши ва унинг кейинги ҳаракатларини хато талқин қилиши. 19.Бошқа одамнинг хислати ёки хулқига нохолис муносабатда бўлишга асосланган психологик жиҳатдан тоқатсизлик. Масалан, бирон камчиликни у ёки бу ёш, миллат, касб, фирқа ва б.ш.қ. ларга мансуб вакилларнинг барчасига асоссиз равишда тегишли деб ҳисоблашдан иборат хурофотлар. 20.Ишчининг ўз фаолияти натижаси юзасидан масъулиятининг унинг ҳуқуқлари билан номувофиқлиги. Бироқ, шахс ёки гуруҳнинг ўз эҳтиёжларини амалга ошириш имконини бермайдиган ёхуд шахсий ёки гуруҳ манфаатларига зид бўлган объектив сабаблар низо келтириб чиқаради. Индивиднинг таъсироти, кўпгина ҳолларда, жамоада қабул қилинган ижтимоий меъёр ва қоидалар, йўл қўйилиши мумкин бўлган ахлоқ шакллари, шахснинг ижтимоий етуклиги билан ўлчанади. Бундан ташқари, индивиднинг низодаги иштироки қўйилган мақсад ва мавзуларнинг унинг учун муҳимлиги ва келиб чиққан

тўсқинликнинг уларни амалга оширишга қай даражада халақит беришига кўра аниқланади. Субъект олдида турган мақсад нақадар аҳамиятли бўлса, унга эришиш учун шу қадар кўп куч сарфланади. Бунга халал берадиган кишиларга қаршилик кучлироқ бўлади, ўзаро низо ҳам кескин тус олади. Зиддиятларни енгиш усулларининг танланиши, ўз навбатида, шахс ҳиссиётларининг мустаҳкамлигига, ўз манфаатларини ҳимоялашнинг мавжуд воситаларига, ҳокимлик ва бошқа қатор омилларга боғлиқ. Ташкилотда низоларнинг бошқарилиши Ташкилотда низоларнинг самарали бошқарилиши , аввало, шаклланаётган ёки шаклланиб бўлган низо вазиятини таҳлил қилишни тақазо этади. Низо сабабларини аниқлаш ва таҳлил қилишнинг бир неча усуллари мавжуд. Уларнинг асосийларидан бири - картография усули . Унинг моҳияти: низо таркибини чизма шаклида тасвирлаш; низо иштирокчилари ахлоқининг изчил таҳлили; иштирокчиларнинг асосий муаммолари, эҳтиёжлари, хавотирларини шакллантириш; низога олиб келган сабабларни йўқотиш усулларини тавсифлашдан иборат. (2-расм)

2-расм. Низо харитаси Иш бир нечта босқичдан иборат. Биринчи босқичда муаммо умумий ҳолда тушунтирилади. Бунда фақат низо хусусиятини аниқлаш муҳим, муаммо моҳиятининг тўлиқ акс эттирилиши унча аҳамиятга эга эмас. Иккинчи босқичда низонинг асосий иштирокчилари аниқланади. Бунда, агар икки ходим ўртасидаги низо харитаси тузилаётган бўлса, харитага мана шу ишчиларниг киритиш, қолганларни эса бир гуруҳга бирлаштириш мумкин. Бўлинма бошлиғи алоҳида ажратиб кўрсатилади. Учинчи босқичда асосий эҳтиёжларни ва шу эҳтиёжлар билан боғлиқ бўлган низонинг барча асосий иштирокчиларини санаб чиқиш тақозо этилади. Бунда иштирокчиларнинг нуқтаи назарлари замиридаги ахлоқ мотивлари ойдинлаштирилади. Эҳтиёж ва хавфсирашларнинг чизмада акс эттирилиши имкониятларни кенгайтиради ва картографиянинг барча жараёнлари тугагач, қабул қилиниши мумкин бўлган янада кенг доирадаги қарорлар учун шароит яратади. Харита тайёрлаш натижасида низо тарафдорлари манфаатларининг ўзаро мос нуқталари ёритилади, тарафлардан ҳар бирининг қўрқиш ва Ким: эҳтиёжлар ҳадик(хавфсираш)лар Ким: эҳтиёжлар ҳадик(хавф сираш)лар Ким: эҳтиёжлар ҳадик(хавф сираш)лар Ким: эҳтиёжлар ҳадик(хавфсираш)лар

хавфсираш сабаблари яққол кўрсатилади, вазиятдан чиқиш эҳтимоли бор йўллар белгиланади. Низо натижалари функционал бўлишига ҳаракат қилиш керак. Муаммо тарафларнинг барчасига мақбул бўлиш йўли билан бартараф қилиниши мумкин. Натижада одамлар муаммо ечимига ўзларининг дахлдорликларини кўпроқ ҳис этадилар. Ўз навбатида, бу қарорларни амалга оширишдаги кийинчиликларни: душманликни, адолатсизликни ва ўз ихтиёрига қарши йўл тутиш заруриятини камайтиради ёки батамом йўқотади. Низоларнинг яна бир оқибати шундан иборатки, келгуси вазиятларда тарафлар қарши туришга эмас, балки кўпроқ ҳамкорликкага мойил бўладилар. Низонинг эҳтимолий ва муҳим оқибатларидан яна бири гуруҳ бўлиб фикрлаш эҳтимолининг пасайиши ва итоаткорлик синдромидан иборат бўлиб, бунда ишчилар раҳбарлар ғояларига қарши фикрлар билдирмайдилар. Бинобарин, низолар ҳал этилиши жараёнида хулқнинг турли стратегиялари кузатилади. Р.Блейк ва Дж. Мойтон қуйидагиларни ажратиб кўрсатадилар: - рақиблик (қарши курашиш), ўз манфаатлари учун очиқ курашиш билан баравар кечади. Мазкур стратегия ҳар икки тарафнинг ўз шахсий манфаатлари юқори қўйиши ва рақиби манфаатларини мутлақо менсимаслиги билан фарқланади; - келишиш – агар рақиб шахсий манфаатларидан воз кечса, ўзиникидан ҳам қисман воз кечишга тайёр туриш; - ўзини четга олиш - ўз манфаатларига нисбатан ҳам, шериги манфаатларига нисбатан ҳам камроқ эътибор бериш. Ушбу стратегия низо вазиятини ҳал қилмай, ўз фикридан воз кечмай, бироқ ўз фикрини ўтказишга ҳаракат ҳам қилмасдан ундан чиқиб кетишга уринишдан иборат; - мослашиш (ён бериш) - ўз манфаатларидан воз кечиб, низоларни силлиқлаш тамойили.

Санаб кўрсатилган ахлоқ стратегиялари, кўпинча, тарафлардан бирининг манфаатларини чеклайди. Бунинг натижасида бошқа тараф маълум бир пайтда қасд олишни хоҳлайди. Юқорида кўрсатилган муаллифлар фикрича, низони бартараф этишнинг бешинчи стратегия ҳам бўлиб, афсуски, ундан жуда кам фойдаланилади. Бу ҳамкорлик стратегиясидир. Ҳамкорлик деганда, томонлар муаммони ҳал этишнинг ўзаро фойдали йўлларини излаши, эски хафагарчиликлар, шахсий майлларни унутиши тушунилади. Низоларнинг бошқарилиши - низоларнинг олдини олиш, низо вазиятларини ҳал этиш ва низони юзага келтирган сабабларни йўқотиш (минимал ҳолатга келтириш) ва низо иштирокчилари ахлоқини яхшилаш, уларнинг мақсадларини ўзгартиришга қаратилган аниқ мақсадли фаолият. Низо вазиятларини бошқаришнинг бир неча усуллари бор, улар тузилмавий ва шахслараро қисмларга бўлинади. Низоларнинг бошқарилишидаги тузилмаларга оид усуллар, деб: - ишга тааллуқли мажбурият ва талабларни тушунтириш. Ҳар бир ходим ва гуруҳга улардан қандай натижалар кутилаётгани, маълумотларни ким бериб, ким олаётгани, ваколатлар ва жавобгарлик тизими қандай бўлиши кераклиги тушунтириб берилиши керак. Қатор ҳолларда, ходимлар лавозимининг мавжуд йўриқномалари ёхуд бўлинмалар ҳақидаги низомларга қўшимчалар ёки ўзгартиришлар киритиш мақсадга мувофиқ бўлади; - ташкилотнинг тўқнашаётган бўлинмалари, бўлинма ва филиаллари (ваколатхоналари) ўртасида батафсил, асосланган ҳамда тегишли қоидалар билан мустаҳкамланган ваколатлар(вазифалар)нинг тақсимланиши, шунингдек, уларга ўзгартиришлар киритиш; - тўқнашаётган ёки тўқнашишга мойил бўлинмаларга оид махсус мувофиқлаштириш ва яхлитлаштириш механизмларидан фойдаланиш. Ваколатлар тадрижийлигининг йўлга қўйилиши одамларнинг ўзаро муносабатини тартибга солишга имкон беради. Бунда функционал гуруҳлар

(мақсадли гуруҳлар, кенгашлар), бўлимлар, ходимлар ўртасидаги алоқани амалга оширувчи хизматлар муҳим ўрин эгаллайди; - умумташкилий мажмуий мақсадларни белгилаш. Уларни амалга оширишда икки ёки ундан ортиқ ходимларнинг ёхуд бўлинмаларнинг биргаликда куч бериши талаб қилинади. Ҳақиқатда, савдо бўлимининг уч шўъбаси ўртасида низо келиб чиққанда, бўлимнинг мақсадлари умумий ҳолда таърифлаб берилиши керак. Ташкилотда умумий ҳолда, айнан шундай (аналогик) тарзда аниқ таърифланган мақсадларнинг йўлга қўйилишинафақат бўлинмалар, балки корхонанинг ҳам мақсадларга эришишда, бўлим бошлиқларига зарурий қарорларни қабул қилиш учун имконият яратади. Иш вазифалари кесишиб турадиган, уларнинг бирлаштирилиши мақсадга мувофиқ бўлмаган ёки бирлаштирилиши мумкин бўлмаган бўлинмалар ўртасидаги муайян баланснинг-мувозанатга келтириб турувчи механизмларнинг ишлаб чиқилиши; - ташкилот қисмларининг, бўлинмаларининг низо иштирокчиси сифатидаги ходимларини “ажратиб юбориш” (маблағлар, мақсадлар, воситалар бўйича “ажратиб юбориш”) ёки уларнинг ўзаро алоқа боғлашини сусайтириш; - корхона бошқарувидаги ташкилий тузилманинг ўзгартирилиши, низоли вазиятни бартараф этиш учун бўлирмаларнинг ажратилиши ёки бирлаштирилиши. Айрим ҳолларда, масалан, бўлимга бошчилик қилаётган бир ходимнинг, мазкур корхонанинг бошқа бўлимида эса-гоҳо корхона ишини “бўғиб қўядиган” (тўхтатиб қўядиган) бошлиқнинг қисқартирилишини амалга ошириш-қимматга эга икки ходимни бир-биридан узоқлаштириш зарурати туғилади; - мукофотлаш тизимидан фойдаланиш. Умумташкилий масалаларнинг амалга оширилишида ҳиссасини қўшган, бошқа гуруҳларга ёрдам берган ва муаммо ечилишига мажмуий ёндашишга ҳаракат қилган ходимлар ва бўлинмалар тақдирланиши керак. Айни вақтда мукофотлаш тизими

ноконструктив ахлоқли баъзи шахсларни ёки гуруҳларни рағбатлантириши мумкин эмас. Шахслараро низоларни бўшқариш усулларига қуйидагилар киради (қуйидагилардан иборат): - ўзини четга олиш усули. Раҳбар низоли вазиятга эътибор бермасликка (ўзини пайқамаётгандек қилиб кўрсатишга); келишмовчиликка ва бирон киши билан муносабатни бузишга, эҳтимол, айнитишга олиб келадиган масалалар муҳокамасида қатнашмасликка ҳаракат қилади. Шу аснода, муаммо ечилмай, муаммолигича қолиб кетади; - силлиқлаш усули. Бирдамлик эҳтиёжи юзасидан, раҳбар мурожаат қилиб, низоли вазиятни силлиқлаш, йўқотишга уринади. Афсуски, бу усулни қўллашда, кўпинча, низо негизи (асоси, туби) да ётган муаммо унутилади, у қандай бўлса, шундайлигича тураверади. Ҳиссиётлар жунбушга келмаса-да, лекин зўрайиб бораверади. Бунинг натижасида портлашнинг юз бериш эҳтимоли кучаяди; - ишонтириш усули. Раҳбар ўз позициясини асослаб, унинг қабул қилиниши кераклигига даъват қилади, қарама-қарши тарафни ноҳақ эканига ишонтиради; - мажбурлаш усули. Раҳбар ўз нуқтаи назарининг мажбуран қабул қилиниши учун ҳокимиятдан фойдаланади. Ушбу усулнинг камчилиги шундаки, ишчилар ташаббусининг бостирилиши, фақат, бир нуқтаи назар тақдим этилгани (ҳавола қилингани) боис, муҳим омиллардан фақат айримларини ҳисобга олиш эҳтимолини келтириб чиқаради; - битимга келиш усули. Ҳар икки тарафни ҳам, умумий ҳолда қаноатлантирувчи, муаммони хал этишдаги битимга келиш вариантини топишдан иборат. Бошқарув вазиятларида ушбу усул юксак қадрланади, чунки бировга яхшиликни раво кўрмаслик муносабати тугатилиб, муаммо ечилишига имкон берилади. Бироқ, мавжуд аҳамиятга эга муаммолар туфайли, унинг энди

бошланаётган (дастлабки) босқичида фойдаланиш унинг ечимини топишга тўсқинлик қилиши мумкин. - муаммони хал этиш усули. Бу усулни қўллаётган раҳбар низо вазияти хал қилинишидаги энг маъқул вариантни топишга ҳаракат қилади. Тадқиқотлар низонинг бошқарилишида бу ёндашувнинг самарадорлиги юқори бўлишини тасдиқлади. Низоларни бошқариш турли хусусиятга эга бўлиши мумкин: - якка тартибли (шахсга оид ёндашишлар); - расмий (ишлаб чиқилган йўриқномалар, низомлар атрофидаги.); - ижтимоий (гуруҳларнинг ижтимоий аҳволи ҳисобга олинган); - юридик (ҳаракатлар қонунлар доирасида амалга ошириладиган). Низоли вазиятларнинг бошқарилишида менеджерлар учун: ташкилотнинг қимматга эга йўналишлари (ахлоқ меъёрлари) га ташкилий равишда ўзгартиришлар киритиш йўлидан бориш, турли манфаатларни ҳисобга олиш механизмларини тадқиқ этиш, ёндашувлар(қарашлар)даги бирликни ишлаб чиқиш учун қатор тадбирлар (гуруҳлар билан музокаралар олиб бориш, ишонтириш(кўндириш) усулларини татбиқ этиш, маслаҳат суҳбатлари(консультациялар)ни ўтказиш тавсия қилинади. Менеджерлар низода иштирок этаётган тарафлардан фақат биттасининг фикрини эшитиш билан чекланиб қолиши, унга таяниб хулосалар чиқариши ва қарорлар қабул қилиши мумкин эмас. Ҳар икки тарафнинг ҳам далиллари ва асосларини ўрганиб чиқиши керак. Менеджернинг ўзи ҳам, бевосита низога қўшилиб қолган тақдирда, у хаёлан қарши тараф позициясида туриб, муаммога бегона кўзлар билан назар ташлаши керак. Эҳтимол, салоҳиятли раҳбарлар, ташкилотчилар, тижоратчилар, сиёсатчилар ва тарбиячиларнинг кишини ҳайратлантирувчи руҳий ички сезгиси, бир нигоҳ ташлаш ва бир сўз билан инсонни англаш ва унинг орзуистакларини билиб олиш маҳорати ҳам шундадир.

Шундай қилиб, меҳнат жамоаларидаги низо, бошқарилиши мумкин бўлган вазиятдир. Уларни енгишдаги асосий ўринни раҳбарлар ва менеджерлар эгаллайди. Бироқ, аҳамиятлилик жиҳатидан ундан кам бўлмаган, менеджерларнинг асосий вазифаси шундан иборатки, у келиб чиқиш эҳтимолига эга ва энди бошланаётган низоли вазиятларнинг олдини олиши, уларнинг таъсирига ўзвақтида жавоб қайтариши, тугатиш (хал этиш) и, баъзан юзага келган бундай вазиятларни рағбатлантириши ва муаммоларнинг ечилиши учун, уларни идора эта олиши керак. Стресслар ва уларнинг бошқарилиши Стресс (инг. stress-босим, тазйиқ, зўриқиш, ғайритабиий асабий тус олиш) турли экстремал таъсирларга жавобан қўзғаладиган, инсон аҳволи (ҳолати)ни атрофлича англатиш учун қўлланадиган атама. Г.Сельенинг стресслар назариясига асосан, у инсон психикасининг доимий зўриқишда бўлиш ҳолати сифатида баҳоланади. Стресс- инсон услубининг, оз ёки кўп даражада, ўз ҳаёт тарзига тўғри келмаслиги, бундан асаб тизимининг таъсирланиш усули боис юз беради. Стресс: шахсий ҳаётда ҳам, ҳар бир касбда ҳам-ҳамма ерда бор (бўлиб туради). Бироқ, аслида, у меҳнат қилишдан эмас, балки, иш бажариладиган у ёки бу шароитлардан ёхуд ҳолатлардан, у рўй бераётган вазиятда иложсизликни ҳис этишдан келиб чиқади. Менеджер ҳамиша ғайритабиий асабий тазйиқ остида юради. Психологларнинг тадқиқотларига кўра стресс вазиятларининг, унинг фаолиятида юзага келиш (рўй бериш) частотаси 10 баллик шкала бўйича, тахминан, 6-7 балларни ташкил қилади. Ҳозирги замон ҳаётида стресс жудажуда кўпчиликнинг офатига айланган. Тадқиқотлардан аниқланишича, стресс инсон организмини нохуш ўзгаришларга олиб келади, бунинг натижасида психикада ҳам бузилишлар(ўзгаришлар) рўй беради; одамлар фаол ҳаёт тарзидан бош

тортиб, ўз ёғларига ўзлари қовуриладилар (ич-этларини ейдилар). Бундай ахлоқ уларнинг физиологик ҳолатини оғирлаштиради. Бироқ, организм учун стресснинг зарари унинг ўзида эмас (охир-оқибатда одамнинг ижобий ҳиссиёти ҳам стресс билан боғлиқ), балки унинг ҳаддан зиёд жадаллигида. Ҳаддан ташқари, кучли зўриқиш пайтида таъсирларнинг зарарли бўлиши қайд этилади. Бунда дистресс ҳақида сўз юритиладики, у инсонга ҳар қандай кўнгилсизликлар етказади. Шу билан бирга, стресс кўп жиҳатдан, ҳаттоки, фойдали ҳам. Стрессдан таъсирланиш, кўпинча, унумлироқ ишлашга, қўйилган мақсадга эришиш учун зўр бериш (катта куч беришга), яъни уни бардош билан енгиб ўтишга ундайди. Сустлик эса гипертония, юрак хуружи, руҳий ҳолатнинг бузилиши ва ҳоказо касалликларга олиб келади. Шу тариқа, стресснинг ҳам ижобий-сафарбарликка чақирадиган (ишга солувчи, отлантирувчи) ва ҳам салбий-фаолиятни издан чиқарадиган таъсирини кўрсатиш мумкин. Бироқ, стресс(стресс) ва стресс оқибатида келиб чиқадиган “издан чиқиш” (дистресс) ўртасидаги чегара жуда ўзгарувчан бўлиб, у кўпгина омилларга боғлиқ, уларнинг энг асосийси, кишининг ҳиссиётларга чидамлилиги (бардошли бўлиши) дир. Раҳбарларга алоқадор стресслар шу билан ўзига хоски, унда психика ёки физиологияга оид ғаритабиий асабий тус олиши(босими) ортиқ даражада бўлади. Физиологияга оид стресс омиллари қуйидагилардан иборат: ўта юқори даражадаги физик оғирлик(юк), оч қолиш, шовқин-сурон, баланд ёки паст ҳарорат, олов(ўт), жароҳатланиш(майиблик), оғриқ қўзғатувчи майллар(рағбатлар), жарроҳлик амали(операция), тартибсизликлар (тўстўполон, ғалаён), қийналиб нафас олиш, шахсий касаллик. Унинг физиологик намоён бўлиши-яралар, гипертония, бош оғриғи(мигрень), орқа (умуртқа, мия, бел, курак ва б.) оғриғи, бўғим яллиғланиши(артрит), ўткир нафас олиш хуружлари, юрак оғриқлари.

Психикага оид зўриқиш икки хил кўринишда бўлиши мумкин: ҳиссиёт ва ахборот-маълумотларга доир. Биринчиси ишлаб чиқариш билан боғлиқ тартибсизликлар, хавфсирашлар, ташвишланиш(қўрқиш)лар ва ҳоказо. вазиятлардан келиб чиқади. Бу стресс қуйидагиларга олиб келади: хавф-хатарли вазиятлар, қўрқинч, хафагарчиликлар, қўполлик, ҳасад, хиёнат, ноҳақлик, ҳукмронлик учун курашиш, орзу-умиларнинг беҳуда кетиши, ёмон хизмат кўрсатиш, пул муаммолари, мажбурий кутиш, ишдан бўшатилиш, бошлиқ билан муносабатдаги қийинчиликлар, меҳнат шароитлари, нарх-наво(лавозим)га оид кутилаётган кўтарилиш, молиявий қийинчилик, муҳим кредитни олиш, шахсий уй қурилиши ва бошқа кўпгина нарсалар. Бундай стресслар, одатда, битта қўзғатувчи орқали эмас, балки майда-чуйда доимий кундалик ҳаяжонланишлар (безовталик, ташвиш, бесаранжомлик) нинг сериялари орқали келиб чиқади. Руҳиятга оид зўриқиш: сержаҳл-серзардалилик, иштаҳанинг йўқотилиши, руҳий ларза кайфияти(депрессия) ва мулоқотмуносабатга қизиқишнинг пасайиб кетишида намоён бўлади. Менеджерлар учун, кўпроқ, ахборот-маълумотларга оид стресс хусусияти хос бўлиб, у: ахборот-маълумотлар оқими боис, вазифаларни уддасидан чиқмаганда, уларнинг натижаси учун жавобгарликнинг ўта юқори шароитида қарорлар қабул қилишга улгурмаганда юзага келади. Менеджерлар ишидаги стресс сабаблари қуйидагича (шундай). 1.Тижоратда ҳар қандай бошлаб берилган иш (ташаббус)-доимо қалтис иш қилиш (таваккал қилиш) демак ва кучли асабий тазйиқ шароитидаги иш, ўзининг кетидан, албатта, из қолдиради. 2.” Бойликни тузоққа тушириш” (“Бойлик тузоғи”). Гоҳида тадбиркор ишга ортиқча берилиб (“қизғин киришиб”) кетади: қандай бўлмасин-даромад қўлга тушса. Иш учун (деб) ишлаш. 3. Йўқотишдан ҳадиксираш (қўрқиш)-оила, мол-мулк, пулларни. Ишлаб, пул топиб, бундайлар ўзларига ваҳима сотиб оладилар, умрбод стресс ҳолатида яшайдилар.

4. “Идеалларни йўқотиш касаллиги”. Қадриятлар ва идеаллардан айрилиш (жудо бўлиш), кўпинча, касалликка чалиниш сабабчиси бўлади, у ўлим билан якун топадиган куч-қувватдан қолиш (сўниб бориш), назоратда ушлаб бўлмайдиган агрессия (тажовузкорлик), тириклик(мавжудлик) учун курашиш каби оғир оқибатларга олиб келиши мумкин. 5. “Ортиқча сермеҳнатлилик” (ишга кўмилиб кетиш, меҳнатга шайдо бўлиш), бунда яқинлари ва ўз-ўзи билан алоқаси узилади, кишининг шахсий ўтмиши ўзига бегона бўлиб қолади. 6. “Ишдаги бош-кети йўқлик (бошбошдоқлик)”-ишдаги ўтакетган тартибсизлик. Бундай одамлар керакли буюмларини топа олмай, ҳамиша асабийлашадилар, қолиб кетган ишни эслаб, саросимага тушаверадилар, бир у-бир бу ишга қўл урадилар, мунтазам равишда кечикиб юрадилар. Стрессга олиб келадиган омилларнинг миқдори анчагина. Уларни шартли равишда уч гуруҳга ажратиш мумкин. Ташқи омиллар. Буларга, масалан, жамиятдаги иқтисодий ва сиёсий беқарорликнинг кучайиши, пулнинг қадрсизланиши, ишсизликнинг ўсиши ва ҳоказолар киради. Ташкилот билан боғлиқ омиллар. Уларнинг ичида қуйидагилар ажратилади: бажарилаётган ишнинг ўзига хослиги (хал қилинаётган масаланинг мураккаблиги, жавобгарлик даражаси, меҳнат шароитлари ва б.), ишчиларнинг аниқ тақсимланмаган роллари ва иш вазифалари, жамоадаги ўзаро муносабатлар ва руҳий муҳитнинг номақбуллиги, муайян ташкилий тузилиш (масалан, иккита бошлиққа бўйсиниш), мунтазам равишда фойдасиз дўқ-пўписалар ўтказишга асосланган бошқарув услуби ва б. Одамнинг ўзи билан боғлиқ омиллар (асаб тизимининг хусусиятлари, шахсий муаммолар ва ҳоказо.). Стрессни тавсифлаш учун, шунингдек, тазйиқ(босим)нинг даражасини аниқлаш ҳам аҳамиятга молик. Ушбу мақсадларда Томас Холмс ва Ричард Рей каби америкалик тадқиқотчиларнинг услубидан фойдаланиш мумкин.

Улар ҳар бир одам, ўзида стресснинг етарлича аниқ зарядларини ташиб юришини ва бу заряд кескин кўпайиб кетганда, одамнинг ҳаётдан кўз юмишини исботлаб бердилар. Мазкур олимлар таъсир этиш даражасига кўра уларнинг балларда ифодаланган бир қатор омилларини аниқладилар. Агар одам ярим йил давомида 200-300 балгача тўпласа, руҳий ларза ҳолатига яқинлашиб қолади, борди-ю, 700га етганда, бундан ҳам жиддий якун топади. Холмс ва Рей бунинг асосида зўриқиш даражасини аниқлаш шкаласини тавсия этдилар. Бу шкала одамларнинг ҳаёт фаолиятидаги кескин ўзгаришлар стресс ҳодисаларининг келиб чиқишига сабаб бўлади, деган тахминга кўра ясалган(тузилган). Бунда ўзгаришларнинг ижобий ёки салбий хусусиятлари амалий жиҳатдан ҳисобга олинмайди. Бундан ташқари, шкала кўрсаткичлари асаб фаолияти турлича типли ва, табиийки, темпераменти турлича одамларни акс эттиради. Одамлар, стрессларга бардошлилик даражасига кўра ўзига хос икки типга, хусусан: “А” ва “Б” типларга(тоифаларга) ажратилади. “А” тип ўзининг шу хусусияти билан фарқланадики, у олдинда бўлишга доимий интилиш ҳиссини туяди; қатъий равишда ўз мақсадига эришишни хоҳлайди, беллашувда қатнашишни (мусобақалашиш, куч синашишни) ва ҳамманинг устидан ғолиб келиш эҳтиёжини ҳис қилади; ҳар доим бирданига кўп ишлар билан банд бўлади; одатда шошгани-шошган; ишлар суръатини тезлатишга ҳаракат қилади; қаттиқ безовталаниш ҳолатида юради. Бундай одам коронар типларга мансуб бўлиб, стрессга чалиниш мойиллиги кучлидир. “Б” тип нақ “А” типнинг акси (тескариси). Унга стресслар камроқ таъсир ўтказади. Қайд этиш жоизки, у ёки бу соционик темпераментли кишиларнинг стрессга мойиллик даражаси қуйидаги кетма-кетлик сингаридир (стресс ларга мойилликнинг ўсиб(ортиб) бориш меъёрига кўра): - флегматиклар; - сангвиниклар;

- холериклар; - меланхоликлар. Руҳий зарбаларни бошқаришда аниқ одам қўзғатувчисининг, яъни зўриқишга сабаб бўлган номақбул омиллар - долзарб стрессорларнинг аниқланиши талаб қилинади. Бу мақсадлар учун стрессор рўйхатлари хизмат қилади, улардан бири қуйида келтирилган: Психологлар темперамент типига кўра одамларни қуйидаги гуруҳларга киритишади: Холериклар-шундай социотипларки, улар ҳам ичи, ҳам сирти безовта (бетинч, тиними, ҳаловати йўқ, жонсарак, бетоқат, қўними йўқ) бўлиши билан фарқланиб туришади. Булар энг енгил (салга ловуллаб кетадиган, жиззаки) темперамент бўлиб, бундай социотиплар йўлида бехосдан келиб чиққан тўсқинлик (ғов, тўғаноқ, қаршилик) шароитида асабий ҳолат(ҳаяжонлар)ини жиловлай олмайдилар. Флегматиклар-ҳам сиртқи, ҳам ички жиҳати вазмин (мўмин-қобил, ювош, беозор) социотиплар. Булар темпераментлар ичидаги энг феъли беқарор, оғири. Бу-ўта босиқ ва сиртидан ҳеч нарсани сездирмайдиган тип, ташқи таъсирлантирувчи омилларга чалғимайди. Бу билан, флегматик жаҳли чиқишга қодир эмас, деган фикр билдирилмайди. Сангвиниклар-сиртидан безовта, аммо ичидан вазмин социотиплар. Феълининг барқарорлиги ўртача. Бир лов этган жиззакилигидан (тез аччиқланиш, ғазабланиш, сержаҳллик серзардалик, жиртакилик) сўнг, ўзларини тез босиб оладилар. Бунинг учун бошқа бир ташқи рағбатлантирувчи омилга кўчиб ўтишлари етарли ва улар шундай қиладилар ҳам. Меланхоликлар-сиртидан вазмин, аммо ичидан безовта социотиплар. Бироқ беқарорлик қутби томон яқинлашиб, улар феълининг барқарорлик даражасига кўра оралиқ ҳолатни эгаллайдилар. Ўз ички кечинмаларини вазминлик ёки кўтаринки руҳ (кайфи чоғлик) ниқоби остида яшириб юрадилар.

- меҳнатнинг ғоят қизғинлиги(зўрлиги); - вақтнинг етишмаслиги; - ноқулай(нобоп) гигиеник омиллар; - монотон (ўзгармас, зерикарли) меҳнат; - ижодкорликнинг мавжуд эмаслиги; - мажбурий фаолиятсизлик; - режаларнинг мувофиқлаштирилмаслиги; - ҳуқуқ ва мажбуриятлардан қониқмаслик; - ишхонада узоқ муддат банд бўлиб қолиш; - меҳнатдан қаноатланмаслик; - ўзини фойдасиз, деб билиш; - жавобгарликнинг оғир бўлиши; - ишхонадаги нобоп вазиятлар; - бошқа лавозимга(мансаб)га ўтиш ташвиши; - ходимлар билан тўқнашиш; - оиладаги нобоп муҳит; - жой, (ўринни ўзгартириш; кўчиш; ўтиш) даги ҳаяжонланиш; - қариндош-уруғлар билан ўзаро кўнгилсиз воқеалар; - лавозим(мансаб)дан қониқмаслик; - раҳбарият билан ўзаро алоқаларнинг қийинлиги; - оила ва иш ўзтасида қолиб, хаёл бўлиниши; - кайфият, ҳол-аҳволнинг ёмон бўлиши; - қизиқарсиз иш; ишнинг қизиқарли бўлмаслиги. Маълум муддатдан сўнг, тобора авж олаётган меҳнатнинг қизғинлиги таъсирида ҳар бир кишининг мавжуд стресс ҳолатидан далолат берувчи “ўз” сигналлар гуруҳи қатланиб боради: - қисқа муддатли сигналлар (жаҳлдорлик, чекишга мойилликнинг кучайиши, “эзмачуриклик” (сергаплилик), энсанинг даврий оғриб туриши, меъда(жиғилдон) қайнаши, ҳиқичоқ тутиши);

- узоқ муддатли сигналлар (бош, юракнинг бирон-бир қисмидаги давомий оғриқлар, руҳий ларза ҳолатига келиш (оғир руҳий кайфият), иштаҳанинг бутунлай йўқотилиши, ҳаётий фаолликнинг сўниши, кўзнинг асабий(талвасали) хира тортиши). Стресснинг бошқарилиши- стресс вазиятига шахсни мослаштириш учун ташкилот ходимига аниқ мақсадли таъсир кўрсатиш, стресс манбаларига барҳам бериш ва ташкилот ходимларининг биргаликдаги уларни нейтраллаштириш (таъсирини йўқотиш ёки бараварлаштириш) усулларини эгаллашига қаратилган жараён. Стресснинг бошқарилишида унинг олдини олиш(профилактикаси) усулларидан фойдаланиш тахмин қилинади. Кенг тарқалган усулларидан бири-дам олиш (аммо, бунда ҳеч нарса қилиш керак эмас, деган фикр билдирилмайди). Руҳиятнинг кўтаринкилиги (вақти чоғлик, яхши кайфият) га келиб олиш ва уни бир маромда ушлаб туриш машқларини қўллаш- унинг муҳим воситаси. Бунинг учун одам ўзининг кун тартибига руҳиятни сақлаб турувчи машқларни киритишга ўргатиши керак. Кун уйқудан туриш ва эрталабки тадбирлардан бошланади. Баъзи машқлар кун бўйи қайтариб турилиши зарур. Қайд этилган махсус машқлар ушбу гуруҳларга тақсимланиши мумкин: - эрталабки бадантарбия; - нафас олиш гимнастикаси; - қисқа тўхтамлар. Стресснинг олдини олиш ва енгиш йўлларини топиш-ҳам ташкилот даражасида, ҳам шахс даражасида амалга оширилиши шарт. Биринчи даражада- қуйидагилар ҳисобига амалга оширилади: кадрларнинг тўғри танланиши ва билиб, ўз ўрнига қўйилиши, аниқ ва бажарилиши тўғри, деб топилган масалаларнинг кўрсатилиши, ишончли лойиҳалаштирилган ишлар, жамоа аъзолари билан биргаликда қабул қилинган қарорлар, шунингдек, ишчиларнинг саломатлигини тиклаш(соғломлаштириш) дастурини амалга татбиқ этиш.

Шахс даражасида, қуйидагиларга амал қилинганда, руҳий зўзиқишдан қутилиш (стрессга бас келиш) мумкин: - шахсий ҳаётни режалаштириш; - имконият ва эҳтиёжлар нисбатларини тўғри олиб бориш; - баъзан ҳаёт муаммоларини эсдан чиқариб, ўзига ёқимли, қизиқарли машғулотлар топиб, овуниш; - ўзгаларни танқид қилишдан қочиш ва қадрли саналган фазилатлари учун одамларни мақташ; - бошқаларни англаш, кечиримли бўлиш ва борича қабул қилиш; - кераксиз рақобатдан қочишга ҳаракат қилиш; - мунтазам равишда бадантарбия қилиш; - психик босимдан қутилиш усулларини ўзлаштириш. Ҳозирги кунда руҳият соҳаси мутахассислари кўп миқдорда тестлар, сўзовномаларни ишлаб чиқдилар. Улар одамга сержаҳллик, бирор кишига нисбатан заҳрини сочиб, аламдан чиқиш, стресс таҳдиди даражасини аниқлашга ёрдам кўрсатиши мумкин. Мутахассислар стресс оқибатларидан устун келишда қуйидагиларни тавсия қилишади: - организмга тетиклик ва куч-қувват бахш этувчи жисмоний машқларни бажариш; - ҳар қандай ютуқлар кўринишида ўзининг чўққиси бор, шу боис унга интилиш ва борига қаноатланиб яшаш; - диққатни ҳамиша ҳаётнинг ёрқин тарафларига ва ҳол-аҳволнинг яхшиланиши мумкин бўлган ҳаракатларга жамлаш; - ранжитадиган, нохуш иш бажарилиши лозим бўлса, кечиктирмаслик; - барчага бирдек яроқли(фойдали) муваффақият рецептининг мавжуд эмаслигини унутмаслик керак. - юз берган вазиятга: мен ўзим яшаётган бу жамиятни қабул қила олмаяпман, бироқ, у билан курашаётганим йўқ, фақат ўзимни ундан” (кўринмас) тўсиқ билан ажратиб турибман “ ёхуд ўз ҳаётий дастуримни

шундай шароитларда амалга татбиқ қилишни ўрганяпман, деб ёндашиш мумкин; - “шод-хуррамлик профилактикаси”. Куннинг қувончли бўлишига, қилинаётган ишга ихлос билан қараш каби махсус машқларни эгаллаш тахмин қилинади (мўлжалланади); - шахснинг ўз ишидаги устун масалалар тизимини ишлаб чиқиши; - ишни давом эттиришдан толиққан (мадори қолмаган) пайтда “йўқ” дейишни ўзганиш; - раҳбар билан яхши муносабатни йўлга қўйиш; - айблов-тажовузкор позицияни эгалламасликдан иборат.

Адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикасининг меҳнат кодекси – Олий Мажлис Ахборотномаси, 1996 й. 2. Адизес И. Управляя изменениями. – СПб. Питер, 2010. 3. Амиров Д.А. Организационное поведение: Дарслик. – М.: «Велби», 2006. 4. Балашов А.П. Теория организации и организационное поведение: Ўқув қўлланмаси. – М.: ИНФРА-М, 2014. 5. Вершигора Е.Е. Менеджмент: Ўқув қўлланмаси. – 2-нчи қайта ишланган, тўлдирилган нашри. – М.: ИНФРА-М, 2007. 6. Веснин В.Р. Основы менеджмента: Дарслик. – М.: Проспект, 2011. 7. Виханский О.С., Наумов А.И. Менеджмент: Дарслик. – 5-нчи нашри., стереотип. – М.: Магистр: ИНФРА-М, 2010. 8. Герчикова И.Н. Менеджмент: Дарслик. – 4-нчи қайта ишланган, тўлдирилган нашри. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2010. 9. Гибсон Дж.Л., Иванцевич Д.М., Донелли Д.Х-мл. Организации: поведение, структура, процессы. – М.: ИНФРА-М, 2000.

Похожие

Ташкилотдаги мулоқот одоби

Ходимнинг руҳий соғлиғини сақлашнинг муҳим психологик жиҳатлари

Маҳкумлар билан психологик алоқа ўрнатишда мулоқотнинг вербал ва новербал воситаларидан фойдаланиш

Фавқулодда вазиятларда жазони ижро этиш муассасаси ходимларининг шахсий ва психологик хавфсизлигини таъминлаш

Маҳкумлар жамоасидаги шахслараро муносабатларда низолар ва ижтимоий психологик ҳодисалар