Ходимнинг руҳий соғлиғини сақлашнинг муҳим психологик жиҳатлари - Юриспруденция - Рефераты

Ходимнинг руҳий соғлиғини сақлашнинг муҳим психологик жиҳатлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

80.5 KB

Ходимнинг руҳий соғлиғини сақлашнинг муҳим психологик жиҳатлари Режа: 1. Стресс – оғир, мушкул ёки мураккаб шароитларда юзага келувчи психиканинг зўриқиш фаолиятидир 2. Ходимларнинг касбий фаолият самарадорлигини таъминлайдиган зарур, профессионал жиҳатдан муҳим хислатларини ривож-лантириш 3. Тегишли машқлар учун махсус усуллар тавсия этилади.

Ходимнинг руҳий соғлиғини сақлашнинг муҳим психологик жиҳатлари Инсоннинг энг катта бойлиги –саломатликдир. Саломатлик деганда кўпчилик жисмоний соғломликни тушунади, ваҳоланки, руҳий соғломлик ҳам жуда муҳим. Руҳан носоғлом кишининг хаттиҳаракатлари ва хулқ-атвори ўзгаради, ҳаловати йўқолади, фикрлашида бузилишлар юзага келади. Сиқилиш, уйқусизлик, иштаҳасизлик, тез ғазабланиш, тушкунлик кайфияти, диққатни жамлай олмаслик, ҳаётдан завқлана олмаслик, одамлар билан киришиб кета олмаслик, ўлим қўрқуви кабилар асаб касалликларининг белгиларидир. Баъзи ҳолатларда асаб касалликлари тана орқали ўзини кўрсатиши ҳам мумкин. Буларнинг оқибатида инсоннинг жамият билан алоқаси бузилади, турмуш тарзида, касбий фаолиятида ўзгаришлар пайдо бўлади. Шу маънода, жазони ижро этиш муассасаси ходимига кундалик фаолияти давомида турли (кўпинча, стресс хусусиятига эга) омиллар таъсир этади. Бу эса, чарчаш, ҳолдан тойиш, турли салбий ҳиссий ҳолатларнинг юзага келиши, касбий хизмат фаолиятидаги камчиликларга ва руҳиятида бузилишларга олиб келади. Руҳий ва жисмоний зўриқишлар ҳаддан ташқари кўпайганда, катта асабийлашиш юзага келади ва натижада, фаолият самарадорлиги пасаяди, ишнинг нотўғри ташкил этилишига, жиддий хато ва камчиликларга олиб келади. Бундай вазиятларнинг такрорланиши кўпинча ходимнинг руҳиятидаги бузилишларга, ўзига бўлган ишончнинг йўқолишига, асабий зиқлик (дипрессия)ларга олиб келади. Стресс – оғир, мушкул ёки мураккаб шароитларда юзага келувчи психиканинг зўриқиш фаолиятидир . Инсон шуғулланадиган фаолиятнинг тури, унинг мазмуни, мавжуд шарт-шароитлар, фаолиятнинг ташкилий қисми ва шошилинч (экстремал) омиллар, шунингдек, ташқи муҳит инсоннинг бор имкониятларидан ортиғини талаб қилиб қўйганида стресс ҳолати юзага келади.

Стресснинг физиологик, психологик, шахсий ҳамда тиббий белгилари мавжуд бўлиб, уларнинг исталган тури доимо ҳиссий қўзғалиш билан биргаликда кечади. Мутахассислар стресс ҳолати белгиларини қуйидагича ажратишади: ф изиологик белгилари – юрак уришининг ва нафас олишнинг тезлашиши, юз терисининг қизариши ёки оқариши, терлаш, қон таркибида адреналин миқдорининг кўпайиши. психологик белгилари – психологик функциялар динамикасининг ўзгариши, тафаккур операцияларининг секинлашуви, диққатнинг бўлинувчанлиги, хотиранинг пасайиши, қарор қабул қилиш жараёнининг пассивлашуви. шахсий белгилари – ироданинг бутунлай йўқолиши, ўз-ўзини назорат қилишнинг пасайиши, хулқ-атвордаги стереотиплик ва пассивлик, қўрқув, хавотир, сабабсиз безовталик, ижодкорлик қобилиятининг йўқолиши. тиббий белгилари – неврознинг ортиши, ҳушдан кетиш, аффектлар, бош оғриғи, уйқусизлик. Ўз навбатида «стресс этиологияси» билан боғлиқ касалликлар қаторига: юрак-қон томир тизими паталогияси, ошқозон яраси, психосоматик бузилишлар, неврозлар, депрессив ҳолатларни киритиш мумкин. Стрессни анъанавий тарзда қуйидагича тушуниш мумкин: организм учун хавф туғдираётган салбий омилларнинг таъсирига нисбатан организмнинг физиологик реакцияси. Стресс умумий мослашув синдроми билан ифодаланади ҳамда маълум босқичларга эга ҳисобланади: 1) хавотир реакцияси – у рўй бераётганида организмнинг қаршилиги аввалига пасаяди («шок фазаси»), сўнгра ҳимоя механизмлари ишга тушиб кетади;

2) барқарорлик (резистентлик) босқичи – бунда функционаллашаётган тизимларнинг зўриқиши ҳисобига организмнинг янги шароитларга мослашувига эришилади; 3) ўта чарчаш босқичи – бунда ҳимоя механизмларининг ишга яроқсиз бўлиб қолганлиги аниқланади ҳамда ҳаётий функцияларнинг келишувидаги бузилиш ортиб, ўсиб боради. Ходимнинг руҳий соғломлиги унинг индивидуал-психологик хусусияти билан ҳаёти давомида орттирилган ички дунёқараши, реал «мен»и билан идеал «мен»и ўртасидаги уйғунлик, шунингдек, туғма руҳий хусусиятларининг ижтимоий муҳитдаги ўзаро таъсири натижасида кўринадиган ҳолатдир. Ходимда руҳий носоғломлик, нисбатан турғундир. Масалан, унинг ота-онаси, қариндош-уруғларида руҳий касалликларнинг мавжудлиги, ёшлигида унга нисбатан қўлланилган қаттиқ жазо чоралари, қўпол муомала, бош мия чайқалиши маълум вақт ўтгач, ходимда касалликка мойилликни кучайтириши мумкин. Руҳий соғломлик эса ўзгарувчан бўлиб, ходимда жуда кўп ташқи омиллар таъсирида вужудга келган стресслар оқибатида тинимсиз алмашиниб туради. Стресс ҳолатига тушмайдиган ходим жуда кам учрайди. Ҳар бир ходим касбий фаолиятида турли хил қарама-қаршилик, зиддиятларга дуч келади ва унга нисбатан организмида қаршилик кўрсатишининг индивидуал чегараси бўлиб, бу чегарадан чиқиш, қаттиқ чарчаш, тана аъзолари функцияларининг бузилишига олиб келади. Ходимнинг стрессни вужудга келтирувчи ташқи ҳамда ички омилларга нисбатан чидамлилиги, аввало, унинг индивидуал-психологик хусусиятлари ва уларни асосли тушуниши билан боғлиқ бўлади. Шуни таъкидлаш лозимки, ташқи ва ички экстремал таъсирлар ҳар доим ҳам ходимнинг руҳиятига ва амалга ошираётган фаолият самарадорлигига салбий таъсир кўрсатмайди, акс ҳолда шароит қийинлашуви натижасида пайдо бўладиган қийинчиликларни енгишнинг умуман иложи бўлмас эди. Бироқ стрессли вазиятларда ишлаш,

албатта, ходимдан ички ресурсларни қўшимча равишда сафарбар этишга олиб келади ва натижада, салбий оқибатлар ҳам кузатилади. Айрим ходимларнинг касбий-психологик жиҳатдан етарлича тайёргарликка ва стресс келтириб чиқарувчи ташқи омилларга қарши курашишда психологик билимларга эга эмаслиги (яъни психогигиена, психопрофилактика, психокоррекция ва тренингларни) оқибатида, организмда вужудга келган эмоционал зўриқишларни бартараф этиш мақсадида спиртли ичимликдан фойдаланади. Спиртли ичимликлар бир муддат организмда вужудга келган эмоционал зўриқишларни бартараф этгандек туюлади, ходимда шунга нисбатан мойиллик пайдо бўла бошлайди. Бу эса аста секинлик билан психик боғланиш ҳосил қилиб боради ва охир- оқибат турли хил салбий оқибатлар, касалликларни келтириб чиқаради. Ходимларнинг касбий фаолият самарадорлигини таъминлайдиган зарур, профессионал жиҳатдан муҳим хислатларини ривож-лантириш, фаолиятининг ишончлилигини оширувчи, одамлар билан моҳирона ишлашига ёрдам берувчи усулларни ўзлаштириш-лари жуда муҳим. Шу боис, энг оддий усуллар, яъни ўзини ўзи бошқаришнинг энг оддий усулларини қўллашдан кўзланган мақсад ходимга хизмат доирасидаги ҳаракатларини муваффақиятли бажариши учун мақбул ички шароитни яратишда ёрдам беришдан иборат. Бунда қуйидаги бир қатор жиҳатлар назарда тутилади:  инсоннинг ўзига нисбатан ижобий установкани мустаҳкамлаш («Мен бунинг уддасидан чиқаман»), ўзига ишонч ҳиссини ошириш;  ҳиссий-аффектив жараёнларни (айниқса, таваккал, қўрқинч ҳисси, касбий ҳаракатларни амалга ошириш учун зарур бўлган вақт тақчиллиги кабиларни) уйғунлаштириш ва фаоллаштириш;  хизмат ҳаракатларини бажаришга тайёргарлик кўриш чоғида диққатни ошириш;  хизматдаги оғир меҳнатдан кейин дам олишга ўтишни тезлаштириш;

 хизмат фаолияти узоқ вақт чўзилганда функционал тайёрлик ва иш қобилиятининг юксак даражасини сақлаб туриш. Ўзини ўзи бошқаришнинг энг оддий усулларини қўллаш, биринчи навбатда, рағбатлантирувчи ва йўналтирувчи бошқарувни кучайтиради. Уларга ходимнинг ўзига, ўз имкониятларига, кутилаётган касбий натижаларига нисбатан ижобий майлларни кучайтириш ва салбий майлларни бартараф этиш киради. Аввало, оптимистик касбий кайфиятни яратиш назарда тутилади. Қўрқув, монотонлик, антипатияни бартараф этишга қаратилган руҳий ўзини ўзи ишонтириш шакллари ҳам шунга киради. Оптимал руҳий ҳолат тақдир совғаси эмас. Ўз ҳис-туйғуларингизни бошқариш, қийинчиликларни енгишга тайёрланиш, вақтинчалик хизмат омадсизликларининг таъсири ҳамда бўлғуси фаолиятдан қўрқишни йўқ қилиш учун мунтазам равишда ўз устида ишлаш талаб қилинади. Ходимлар ўзини ўзи бошқаришнинг энг оддий усулларини эгаллашларида барча ходимлар фойдаланиш учун ярайдиган қандайдир универсал усулни таклиф этиб бўлмаслигини ҳисобга олишлари зарур. Ўзини ўзи бошқаришнинг энг оддий усулларини ходимнинг табиатига, фаолиятига хос хусусиятларни, унинг темпераментини ва кўплаб бошқа ҳолатларни ҳисобга олган ҳолда махсус танлаш керак. Тегишли машқлар учун махсус усуллар тавсия этилади. Мантиқ усулларидан фойдаланиш . Жуда кўп ҳолларда қарор топган шароит ходимдан вазиятни қизишмасдан таҳлил қилишни талаб этади. Бунда у, аввало, ўзини айни дамдаги руҳий ҳолати, ноадекват асабий зўриқиши оқилона эмаслигига, сўнгра эса, бошқача йўл тутиш мақсадга мувофиқлигига ишонтириши керак. «Мен энг тажрибалиман», «Мен ҳамма нарсани қила оламан», «Мен ҳар қандай жиноятни оча оламан» каби индивидуал жиҳатдан муҳим бўлган ўзини ўзи ишонтириш усули жуда самаралидир. Ушбу ўзини ўзи ишонтириш қобилиятини улардан кундалик амалиётда юзага келадиган қийин

вазиятларни бартараф этиш учун рағбат сифатида доимий фойдаланиб, албатта машқ қилдириш керак. Ўзига ўзи буйруқ бериш усулидан фойдаланиш. Интизомли ходим «Керак!», «Бардам бўл!», «Чида!», «Ишла!» каби ички буйруқлар ёрдамида ўзини яхши бошқариши мумкин. Ана шундай ўзига ўзи бериладиган қўшимча буйруқлар ёрдамида ўзини мажбурлаш қобилиятини мунтазам равишда машқ қилдириш муҳим. Охир-оқибатда ички нутқ ва ҳаракат ўртасида ўзига хос чамбарчас алоқа ўрнатилиши керак. Ўзига берилган буйруқ бунда қўшимча кучга эга бўлади, ўзига хос ишга туширувчи рағбатга айланади. Образлардан фойдаланиш. Бадиий тафаккурга мойил шахсларга «кимнидир тақлид қилишга» асосланган усул ёрдам беради. Тақлид қилиш учун образни тасаввур қила олиш, керакли ролга кира олиш ўз хатти- ҳаракати услубига эга бўлишга ва нафақат ўз ҳолатини бошқариш, балки керак бўлганда, маҳкумга руҳий таъсир кўрсатишга ҳам ёрдам беради. Вазиятларни мақсадга йўналган тарзда тасаввур қилиш. Бирон бир ишга киришишга ёки асабий зўриқишни йўқотишга тасаввур қилишдан фойдаланиш ёрдам беради. Қандайдир касбий ҳаракатни бажаришга тайёргарлик кўриш чоғида жазони ижро этиш муассасаси ходимига, масалан, маҳкумларнинг ЖИЭМ маъмурияти вакилларига, бошқа маҳкумларга ва ўзга шахсларга ҳужумини даф этиш чоғида, маҳкумлар томонидан содир этилган оммавий тартибсизликларни, жамоат тартибини гуруҳ бўлиб бузишларни тўхтатиш, ЖИЭМ маъмуриятига ашаддий бўйсунмаётган ёки қаршилик кўрсатаётган ҳуқуқбузарларни ушлаш чоғида, гаровга олинганларни, маҳкумлар эгаллаб олган биноларни, иншоотларни, хоналарни ва транспорт воситаларини озод қилиш чоғида, маҳкумларни қўриқлаб бориш ва қўриқлаб туриш чоғида — қочишнинг олдини олиш учун, ЖИЭМдан қочган маҳкумларни ушлаш чоғида, қаҳрамонона ҳаракатлар ва бошқалар билан боғлиқ вазиятларни, ҳис-туйғуларга бой саҳналарни эслаш тавсия этилади.

Ўзни чалғитиш усуллари. Ўзини ўзи бошқаришнинг фаол усулларидан фойдаланиш қийин бўладиган ҳолатлар бўлиши мумкин. Кўпинча бу сезиларли чарчаш, тушкунлик кайфиятлари билан боғлиқ бўлиши мумкин. Бундай вазиятларда руҳий зўриқишни турли хил чалғитиш воситалари ёрдамида йўқ қилиш мумкин. Бу воситалар вазифасини кўп марта қизиқиб ўқиладиган китоб, мусиқа, ёқиб қолган фильм ва бошқалар бажариши мумкин. Мускуллар тонусини онгли равишда бошқариш. Мускуллар тонуси – ҳиссий ҳолатнинг кўрсаткичларидан бири. Одатда, норационал асабий-руҳий зўриқиш мускулларнинг кераксиз зўриқиши билан бирга кечади, бу эса, ўз навбатида, асабий зўриқишни янада оширади. Бунда мускуллар тонусини, масалан, инсон юзидаги мускуллар тонусини ихтиёрий бошқариш маҳорати катта аҳамиятга эга бўлади. Қовоғингизни солишингиз, хафа бўлгандек қиёфага киришингиз билан ҳақиқатан ҳам қайғу босади. Ва аксинча, жилмайиш мўъжиза яратишга қодир. Оғир вазиятда ҳам жилмая олиш, ўринсиз тортинчоқликни ташлаш, руҳий зўриқишни йўқотиш инсоннинг ўз имкониятларини яхшироқ рўёбга чиқариш қобилиятини оширади. Нафас олишнинг ўзини ўзи бошқариш воситаси сифатида аҳамияти. Юқорида таъкидлаганимиздек, нафас олиш ҳиссий-иродавий ўзини ўзи бошқариш тизимида муҳим ўрин тутади. Тўғри нафас ола билиш ўзини ўзи бошқариш усулларини эгаллашдаги муваффақият учун асос бўлади. Ходимлар тезда ўзини қўлга олиш, тинчланиш ёки, аксинча, ўз тонусини кўтариш зарур бўлганда энг оддий нафас олиш усулларини муваффақиятли қўллашлари мумкин. Руҳий ҳолатни бошқаришда нафас олиш мароми алоҳида аҳамият касб этади. Тинчлантирувчи маромда ҳар бир нафас чиқариш нафас олишга қараганда икки марта узоқроқ амалга оширилади. Санаб нафас олиш усули яхши натижа беради. Бу усулда санаб нафас олинади. Тинчланиш зарур бўлганда: 1,2,3,4 деганда нафас олинади, сўнгра 1,2,3,4 деганда нафас чиқарилади, кейин 1,2,3,4,5 деганда нафас олинади ва 1,2,3,4,5 деганда нафас

чиқарилади. Шу тариқа нафас олиш ва чиқариш 12 сониягача узайтирилади. Бунинг натижасида, нафасни сунъий равишда ушлаб туриш юзага келади ва бу ўз-ўзидан ҳиссий зўриқишни бартараф этишга олиб келади. Аксинча, тонусни кўтариш, фаоллаштириш керак бўлганда, бунинг тескариси қилинади. Нафас олиш ва чиқариш 12 сониядан бошланиб, аста- секин 4 сониягача қисқартирилади. Нафас олиш ва чиқариш тезлашади, кучланиш ошиб боради. Бошқа усул – нафасни ушлаб туриш. Бир қатор ҳолларда кескин асабий зўриқишни бартараф этиш учун чуқур нафас олиб, 20-30 сонияга нафасни ушлаб туриш мумкин. Шундан кейинги нафас чиқариш ва кетидан келадиган такрорий чуқур компенсатор нафас олиш аҳволнинг барқарорлашишига ёрдам беради. Ўзини ўзи бошқаришнинг юқорида таклиф этилган оддий усулларининг ҳар бири, табиийки, чуқурлаштирилиши ва кенгайтирилиши мумкин. Шу боис, аввал характерингиз ва темпераментингизга кўпроқ мос келадиганларини, мунтазам равишда қўллаш учун энг қулай кўринганларини танлаш зарур. Ўзингизнинг индивидуал хусусиятларингиз танлов мезони бўлиши керак. Бундан ташқари, ўзини ўзи бошқариш усуллари йўналиши бўйича фарқланиши мумкинлигини инобатга олиш зарур. Бир вазиятда улар асабий зўриқишни бартараф этиш, тинчланиш, меҳнат қобилиятини тиклашга ёрдам берса, бошқасида – сафарбарликка, хизмат шароитларига энг мос келадиган руҳий ҳолатга киришга ёрдам беради. Психолог ва шифокор мутахассислар бу борада қуйидаги маслаҳатларни берадилар: - уйда ва ишда асабийлашмасликка ҳаракат қилиш, ўзаро муносабатларда бошқа одамларнинг қадр-қимматини сақлашга интилиш; - одамлар билан муносабатга киришишда ва бирор иш билан шуғулланаётганда ҳар доим самимий бўлишга интилиш; - бекорчи бўлмаслик, доимо нима биландир машғул бўлиш;

- одамларга бефарқ бўлмаслик, доимо уларни қўллаб-қувватлаш, яхшилик қилишга кўпроқ интилиш; - ҳаётда одамларни ҳурмат қилишга ҳаракат қилиш (чунки, у кишига катта куч беради, унинг жисмоний ва руҳий имкониятларини кўпайтиради); - доимо ҳаракатчан бўлиш (руҳият соғломлигида ва узоқ умр кўришда бу ҳам жуда зарур омилдир); - имкониятингиз етганча камтар бўлиш, манманлик умр заволи эканлигини унутмаслик лозим. Ходимлар ўртасида ўзаро соғлом муносабатлар, соғлом иш фаолиятини ташкил этишда жисмоний тарбия ва спортнинг аҳамияти ҳам катта. Жумладан, чавандозлик, футбол, ўқотар қуроллардан нишонга олиш, бокс, қўл жанги, сузиш, узоқ ва яқин масофаларга югуриш, самбо, дзюдо, каратэ, ушу, кураш каби спортнинг яккакураш турлари билан якка тартибда ёки гуруҳлар билан шуғулланиш ходимлар ўртасида ўзаро муносабатлар ўрнатишда енгиллик туғдиради. Жамоавийлик ҳиссини оширади, касбдошлари ўртасида ўз шахсини аниқлаб, тасдиқлаш имконини туғдиради.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Агзамова Е.Ю., Шигакова Ф.А. Ахборотнинг ишончлилигини баҳолашда прорфайлинг технологияси ва полиграфнинг аҳамияти: Ўқув-методик қўлланма. –Т., 2015. 2. Андреев В. Н. Психолог следственного изолятора. – М., 1989. 3. Антонян Ю.М. Терроризм. – М., 1998. 4. Арифходжаева И. Х. Ички ишлар идоралари ходимлари психологияси. – Т., 2007. 5. Асямов С.В., Пулатов Ю.С. Ички ишлар органлари ходимларининг касбий- психологик тренинги. – Т., 2002.

Похожие

Турли тоифадаги конунбузарларнинг психологик жиҳатлари

Фавқулодда вазиятларда жазони ижро этиш муассасаси ходимларининг шахсий ва психологик хавфсизлигини таъминлаш

Омонат сақлаш шартномаси. Омонат сақлашнинг алоҳида турлари

Ташкилотдаги низолар ва стресс (руҳий зўриқиш) лар

Ички ишлар органлари ходимларининг фуқаролар мурожаатларини кўриб чиқишдаги муомала маданияти