Таниб олиш учун курсатиш тактикаси - Юриспруденция - Рефераты

Таниб олиш учун курсатиш тактикаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

117 KB

Таниб олиш учун кўрсатиш тактикаси Режа: 1. Таниб олиш учун кўрсатиш тушунчаси ва унинг объектлари 2. Таниб олиш учун кўрсатишгатайёргарлик кўриш 3. Т аниб олиш учун кўрсатиш тартиби ва тактик усуллари

Турли хил жиноят ишларини тергов қилиш жараёнида тез-тез одамларни, буюмларни, мурда ва бошқа объектларни айнанлигини белгилаш мақсадида таниб олиш учун кўрсатиш деб ном олган ҳаракатни ўтказишга тўғри келади (ЖПКнинг 125-131 моддалари). Мазкур тергов ҳаракати Танин олиш учун кўрсатилаётган объектнинг тергов қилинаётган фактга боғлиқ эканлигини аниқлаш мақсадида амалга оширилади. Масалан, жабрланувчига кўрсатилаётган шахс айнан талончилик мақсадида унга ҳужум қилган шахс эканлиги аниқланади. Мазкур ҳаракатнинг мазмуни таниб олувчи томонидан унинг хотирасидаги образ билан у ёки бу объектни бир-бирига солиштиришдан иборатдир. Объектларни таниб олиш учун кўрсатиш жиноят ишлари бўйича кенг қўлланиладиган тергов ҳаракати – далил тўплаш воситаларидан биридир. Таниб олиш учун кўрсатиладиган объектлар одамнинг сезги органлари қабул қилиши мумкин бўлган моддий борлиқлардир. Кўрсатилаётган шахс ва предметларнинг хусусиятлари уларни ўхшатиш, фарқ қилиш, таниб олиш учун хизмат қилади. Хавфли жиноятлар билан курашда айниқса одам ўлдириш, бандитизм, талончилик, босқинчилик, ўғирлик, ўт қўйиш, порахўрлик, безорилик каби жиноятларни тергов қилишда одам, нарса, ҳайвон ва турли предметларни таниб олиш учун кўрсатиш кўп қўлланади. Таниб олиш учун кўрсатиш деярлик ҳамма турдаги жиноятларни тергов қилишда қўлланиши мумкин. Баъзи жиноят ишларининг терговида таниб олиш учун кўрсатиш асосий роль

ўйнайди ва жиноятни очиш, жиноятчини аниқлашда яхши натижалар беради. Дастлаб баъзи ҳуқуқшунослар таниб олиш учун кўрсатиш фақат гумон остига олинганлар орасидан жиноятчини топиш ёки шубҳали нарсалар орасидан ўғирланган буюмларни аниқлаш учун қўлланади, деб ҳисоблар эди. Ваҳоланки, тергов амалиётида шахсни таниб олиш учун кўрсатиш кўп ҳолларда учрайди, чунончи: гувоҳ жиноят ҳодисаси муносабати билан кўрган (ёки овозини эшитган) шахс илгаридан таниш эмас эди, деб кўрсатув берса; гувоҳ жиноят ҳодисаси муносабати билан кўрган (ёки овозини эшитган) шахс илгаридан таниш эди десаю, лекин шахснинг ўзи бундай танишликни инкор қилса; гувоҳ жиноят ҳодисаси муносабати билан кўрган (ёки овозини эшитган) шахс илгаридан таниш эди десаю, лекин унинг исм фамилиясини хато айтса; айбланувчи жиноятга алоқадорлигини инкор қилиб, ўзининг жиноятга алоқаси йўқлигини тасдиқловчи шахсларнинг номларини бил маса-да, уларни кўрсатилган тақдирда танишини билдирса; айбланувчи жиноятни тан олиб, шериги борлигини билдирса, лекин шериги алоқаси йўқлиги ва уни танимаслигини айтса ва, ниҳоят, айбланувчи бу жиноятнинг гувоҳларини (жабрланувчини) танишини билдирса. Баъзан жабрланувчи жиноий воқеани кўрган ёки эшитган гувоҳларнинг номларини билмаса-да, таний олиши мумкин. Айбланувчи терговни нотўғри йўлга солиш ёки чалғитиш мақсадида ишга алоқаси бор шахсни таниши ҳақида тушунтириш

бериши, аммо бу шахсни терговда кўрсатилганда танимаслиги мумкин. Тажриба шуни кўрсатадики, шахсларни таниб олиш учун кўрсатиш жиноят иши юзасидан тергов бошланганидаёқ шунингдек, таниб олиш учун кўрсатиш ҳаракати ёки терговнинг охирги даврларида ҳам ўтказилиши мумкин. Таниб олиш учун кўрсатиш зарур бўлган ҳолатлар ҳар бир конкрет жиноят ишидаги материалларга қараб ҳал қилинади. Бу тўғрисида аввалдан умумий қоида белгилаб бўлмайди, лекин шу нарса шубҳасизки, агар 1) гувоҳ, жабрланувчи ёки айбланувчи бирор объект билан таниш эканлигини билдирса ва бунга терговчи шубҳа қилмаса; 2) улар бирор объектни танимасликларини ёки таний олмасликларини билдирсалар; 3) таниладиган объектнинг ҳеч қандай ўзига хос аломатлари бўлмаса; 4) танилиши лозим объектнинг номери ёки махсус ёзувлари бўлса, бу ҳолатларда таниш учун кўрсатишга зарурият қолмайди. Аксинча,вафот этган шахсни аниқлаш мақсадида мурда ҳамма вақт танувчиларга кўрсатилади. Нарсаларнинг кимга тегишлилигини аниқлаш мақсадида объектларни таниб олиш учун кўрсатиш ҳам барча ҳолатларда зарурдир. Суд ва тергов тажрибаси асосида жиноят процесси ва криминалистика фанларида таниб олиш учун кўрсатишнинг тўғри ўтказилишини таъминлайдиган зарурий қоидалар ишлаб чиқилган. Бу қоидаларга тўла риоя қилиш зарурлиги бир қатор конкрет ишлар бўйича юқори судлар чиқарган қарорларда таъкидланиб ўтилган.

Баъзи тергов ходимлари бу қоидаларни билмаслиги ёки уларга аҳамият бермаслиги натижасида қўпол хатоларга йўл қўядилар. Оқибатда таниб олиш учун кўрсатиш натижаларининг далилий аҳамияти пасаяди, ҳатто далилий кучини тамомила йўқотади. Гувоҳни сўроқ қилишда бирор савол берилмаган ёки нотўғри берилган тақдирда, бу хатони баъзан гувоҳни қайта сўроқ қилиш йўли билан тузатиш имконияти бор. Суд экспертизаси нотўғри тайинланган ва экспертлар ҳақиқатга тўғри келмайдиган фикр берган ҳолда, қайта экспертиза тайинлаш мумкин. Аммо таниб олиш кўрсатиш нотўғри ўтказилган бўлса, уни қайтадан ўтказиш орқали хатони тузатиш имконияти деярли қолмайди. Жабрланувчи ўз кўрсатувида унга ҳужум қилган нотаниш талончини маълум даражада тасвирлаб бериши мумкин. Лекин унинг бу кўрсатуви жиноятчини аниқлашга баъзан етарли имкон бермайди. Агар жабрланувчига бу жиноятни қилишда шубҳа остига олинган шахсни таниб олиш учун кўрсатилса ва жабрланувчи уни жиноятчи сифатида таниганлигини ёки танимаганлигини билдирса, бу билдириш илгари у берган кўрсатувига нисбатан маълум даражада юқори аҳамиятга эга бўлиши ва жиноятчи шахсни аниқлашда муҳим роль ўйнаши мумкин. Таниб олиш учун бирор объектни кўрсатишдан мақсад далил тўплашдир. Бу далил танувчининг у томонидан илгари кузатилган объект унга кўрсатилаётган объектнинг ўзи эканлиги ёки ўзи эмаслиги, улар ўртасида ўхшашлик бор ёки йўқлиги ҳақидаги фикридан иборат.

Таниб олиш учун кўрсатиш воситаси орқали эришилган далил гумон остига олинган шахсга қарши бўлиши ҳам, қарши бўлмаслиги ҳам мумкин. Чунончи, айбланувчи эълон қилинган айбга иқрор бўлмасдан, ўзини айбсиз эканлигини тасдиқловчи гувоҳларнинг номларини билмаса-да, уларни маълум жойда ишлаши ёки яшаши ва агар кўрсатилса танишлигини билдиради. Бу ҳолда таниб олиш учун кўрсатиш усули билан аниқланган гувоҳлар айбланувчининг жиноятга алоқасиз эканлигини тасдиқлашлари, демак уларнинг кўрсатувлари айбланувчига қарши мазмунда бўлмаслиги мумкин. Баъзи бир жиноят ишларида танувчи илгари кўрган шахс ёки нарса тергов вақтида унга таниб олиш учун кўрсатилган шахс ёки нарса эмаслиги, улар ўртасида ҳеч қандай ўхшашлик йўқлиги ҳақда берган билдиришлари катта роль ўйнайди. Талончилик қилишда шубҳа остига олинган шахсни таниб олиш учун кўрсатилганда жабрланувчи уни танимаса, яъни шубҳа остига олинган шахс унга нисбатан талончилик қилган шахс эмас даб қатъий билдирса, бу шубҳа остига олинган шахснниг жиноятчи эмаслигини исботловчи далил ҳисобланиши мумкин. Агар жабрланувчи таниш учун унга кўрсатилган шахснинг талончи эканлигини қатъий тасдиқламаса, яъни гумонсираса ва унинг баъзи бир ўхшашлик ёки ўхшамаслик белгиларини билдирса, танувчининг бу билдириши шубҳа остига олинган шахснинг жиноятчи эканлиги ёки жиноятчи эмаслигини ҳал қиладиган далил бўла олмайди, албатта. Лекин танувчининг бу хилдаги билдиришини иш бўйича тамомила назарга олмай қолдириш ярамайди.

Танувчи ўзига кўрсатилган объект ва у илгари кузатган объект ўртасида ўхшашлик бор ёки йўқ эканлигини билдирган ҳолда, қидирилаётган объектни аниқлаш учун қулайлик туғилади. Танувчининг бу билдиришидан фойдаланиб, терговчи асосан фақат бир гуруҳ объектларга, яъни таниб олиш учун кўрсатилган объектга ўхшаш объектларга эътибор беради. Демак, ўхшаш ёки ўхшаш бўлмаган объектларнинг аниқланиши, танувчи жиноятга алоқадор ҳолларда кузатган объектнинг ўзини аниқлаб олиш учун биринчи босқич сифатида хизмат қилади. Таниб олиш учун кўрсатиш натижаларини далил деб ҳисоблар эканмиз, бу далилдан фақат дастлабки терговда эмас, балки суриштирув органларинниг фаолиятида, жиноят ишлари бўйича суд терговида ва фуқаровий суд ишларини ҳал қилишда ҳам фойдаланиш мумкинлигини унутмаслик керак. Гувоҳни сўроқ қилиш, экспертиза тайинлаш ва далилларни тўплашга қаратилган бошқа турдаги ҳаракатлар жиноят процессида ҳам, фуқаролик процессида ҳам қўланишини назарда тутиб, бу ҳаракатларни қайси орган – суд ёки тергов органлари бажаришига қараб турлича номлаш мумкин. Сўз бу ҳаракатларни, шу жумладан таниш учун кўрсатишни жиноят процессида қўлланиши ҳақида борар экан, уни тергов ҳаракати деб аташ лозим. Амалиётда шахслар ёхуд буюмлар акс эттирилган видеотасмани гувоҳ ва жабрланувчига намойиш қилиб, уларни таниб олиш таклиф этилади. Бу албатта зарур ва самарали тадбир, лекин уни процессуал жиҳатдан таниб олиш учун кўрсатиш тарзида эмас, тезкор-қидирув услуби сифатида қаралиши керак. Чунки бу

ҳолда бир-бирларига ўхшаш бир қанча объектлар кўрсатилмайди, холислар иштирок этмайди, ҳатто уни терговчи ёки суриштирувчи бўлмаган ходимлар ўтказиши мумкин. Таниб олиш учун кўрсатилиши мумкин бўлган объектлар асосан қуйидагилардан иборат: а)одам; б)турли буюмлар; в)мурда. Одам, жисмоний ва руҳий аломатлари, вояга етганлиги, иш мазмунидан манфаатдорлиги, процессда тутган ўрни ва бошқа шунга ўхшаш хусусиятларидан қатъи назар, таниш учун кўрсатилиши мумкин. Овоз, нутқ, юриши ва шу каби хусусиятлар бўйича таниб олиш учун кўрсатилганда танилишига тегишли объект одамнинг ўзи бўлади. Одамни кийими бўйича таниб олиш ҳам амалиётда учраб туради. Лекин бундай ҳолларда одам танилганига тўла ишонч ҳосил қилиш қийин. Шу сабабли одам танилган объект ҳисобланмай, унинг кийими ва безакларини танилган деб билиш хатога йўл қўйишнинг олдини олади. Таниб олиш учун кўрсатиладиган далилий ашёлар жиноятнинг объекти, предмети, жиноят қилиш қуроли, айбланувчи, жабрланувчи ва гувоҳга қарашли нарса ёки ҳужжат кабилардан иборат бўлади. Агар бу нарсалар ёки ҳужжатлар алоҳида номерли ёки ёзувли бўлса, масалан: велосипед ёки соатдаги завод қўйган номер, чорва молларининг бирка номери, бирор қимматбаҳо буюмдаги “Дўстим Абдуллаев Исматга 70 ёшга тўлиши муносабати билан” каби ёзувларнинг ўзи масалани ойдинлаштирса, уларни таниб олиш учун кўрсатиш талаб қилинмайди. Пул ва қимматли қоғозлар фақат уларда алоҳида белгилар, ёзувлар йиртилганлик ва

шу кабилар бўлган тақдирдагина таниб олиш учун кўрсатилиши мумкин. Ҳужжатлар қўлёзма, чизмачилик, ёзув дастгоҳи, ёзувни кўпайтириш аппаратлари, босмахона, картография каби усуллар билан тайёрланган бўлиши мумкин. Бу ҳужжатларнинг ўзи таниладиган объект бўлиши билан бир қаторда, улардаги ёзув ҳам объект бўлиши мумкин. Ҳайвонлар ва паррандалар ҳам ўзларидаги алоҳида белгилар: тури, ёши, ранги, катта-кичиклиги, тамғалари асосида таниб олиш учун кўрсатилишлари мумкин. Жиноят ишларида мурдани таниб олиш учун кўрсатиш ўлган шахсни аниқлаш учун ўтказилади. Мурда ташқи қиёфаси: алоҳида белгилари (табиий анатомик камчиликлари, холи, доғи, татиуровкалари, тиббий жарроҳлик излари ва ҳ.к.), асосида танилиши, баъзи ҳолатларда ҳатто ички органларидаги ўзгаришлар, теккан ўқ қолдиқлари, касалликлар асосида ҳам таниб олиниши мумкин. Уни фақат кийими бўйича танилса, кийими ўзгартирилган бўлиши мумкинлигини назарда тутилиши лозим. Таниб олиш учун кўрсатиладиган объектнинг ўзи тергов вақтида ёки тергов ўтказилаётган жойда мавжуд бўлмаса, унинг фотосурати, бадиий расми, излари, бу излардан олинган нусхалар ва мурданинг бош суягидан фойдаланиб М.М.Герасимов усули билан ишланган сурати ёки ҳайкали бўйича таниб олиш учун кўрсатиш ҳаракати ўтказилиши мумкин. Фотосуратлар объектларнинг белгиларини яққол сезишга имкон берадиган аниқ ва камида уч нафар бўлиб, жадвал тарзида қоғозга (картонга) елимланган ва номерланган ҳолда кўрсатилади.

Объектлар таниб олиш учун кўрсатилишга тайёр ҳолда ва уларни таниб олинаётган вақтда суратга олиниши ёҳуд видеотасмада акс эттирилиши мақсадга мувофиқ. Таниб олувчига объектларни синчиклаб кўздан кечириш, овозини эшитиш, ҳаракатини кузатиш, баъзан нарсаларнинг ҳиди, таъми, майинлиги каби хусусиятларини текшириш учун имкон бериши лозим. Таниб олувчига одатда навбати билан қуйидаги саволлар берилади: Сизга кўрсатилаётган шахслар (буюмлар)дан қайси бирини танийсиз? Агар танисангиз, уларни илгари қандай шароитларда кўрган, эшитган эдингиз? Шу объектни қандай белгилари ёки хусусиятлари бўйича танидингиз? Сизга кўрсатилган бошқа шахслар (буюмлар)ни илгари учратган эмасмисиз? Таниб олиш учун кўрсатиш жараёни ва натижаси фотосуратга туширилиши, видеотасвири ёзиб олиниши мақсадга мувофиқ. Бу ҳақда ҳам баённомада акс эттирилади. Юқорида номланган объектлар танувчига якка ҳолда кўрсатилмай, балки уларга ўхшаш бир қанча объектлар орасида кўрсатилади. Акс ҳолда таниш учун кўрсатиш натижалари етарли даражада ишонарли бўлмайди. Лекин баъзи муаллифлар объектларни якка ҳолда кўрсатилишини маъқуллайдилар. В.Громовнинг фикрича, объектни унга ўхшаш объектлар орасида

кўрсатиш фақат танувчи сўроқда “уни мингтани орасида ҳам танийман” деб кўрсатув берган ҳолдагина мумкин, одатдагича ҳолларда эса, объект якка ҳолда кўрсатилиши керак. Ҳозирги замон психологияси аниқлаши бўйича одам бир йўла 3 дан 6 гача ҳар хил объектни таққослаб кузата олади. Бинобарин таниш учун кўрсатиладиган объектлар сони шу миқдордан ошмаслиги лозим. Танилиши керак бўлган бир қанча алоҳида-алоҳида объектларни уларга ўхшаш объектлар орасида бир йўла кўрсатиш мумкин. Масалан, жабрланувчига унинг уйидан ўғирланган буюмлар бирданига кўрсатилиши мумкин, лекин уларни орасида бошқа буюмлар ҳам бўлиши лозим. Таниб олиш учун бир йўла кўрсатилган гумон остидаги шахслар ўзаро тил бириктиришлари эҳтимолдан холи эмас. Танувчи унга бир йўла кўрсатилаётган гумон остидаги шахслар ичидан бир жиноятчини таниб, иккинчи жиноятчини бирор сабабдан таний олмаган ҳолларни кўз олдимизга келтирайлик. Бундай ҳолларда танилмай қолган жиноятчи ўз шеригини “қутқариш” мақсадида, таниб олиш учун кўрсатиш натижаларига қарши сохта далиллар тўплаши ва терговни чалғитишга уриниши мумкин. Шу сабабдан гумон остидаги бир қанча шахсни кўрсатиш лозим бўлиб қолган ҳолларда, ҳар бир гумон остидаги шахс алоҳида-алоҳида, унга ўхшаш шахслар орасида кўрсатилиши шарт. 2 Таниб олиш учун кўрсатишга тайёргарлик кўриш

Таниб олиш учун кўрсатишга яхши тайёргарлик кўриш кўп жиҳатдан унинг муваффақиятини белгилайди. Айни пайтда бу тергов ҳаракатига тайёргарлик кўришдан олдин уни ўтказишга зарурат бор-йўқлигини қатъий англаб олиш керак. Бу саволга жиноят ишини ва оператив характердаги материалларни ўрганиш натижасида жавоб олиш мумкин. Бу тергов ҳаракатини ўтказиш зарурлиги тўғрисидаги масалани ҳал қилиш учун қуйидагиларни амалга ошириш керак: а) дастлаб танилаётган шахсни сўроқ қилиш; б) таниб олиш учун кўрсатиладиган объект билан бир хилдаги ўхшаш объектларни танлаб олиш; в) мазкур тергов ҳаракатини ўтказишнинг вақти ва шароитини белгилаш; г) холисларни белгилаш. Таниш учун айбдор қамоқда ушлаб турилган шахс бўлса, кўрсатилаётганда оператив ходимни олдиндан тайёрлаб қўйилиши лозим. У жиноятчини муҳофаза этиш ва унинг хатти-ҳаракатларини кузатиб туришни таъминлайди. Фотоаппарат ва видеокамера кўрсатилаётган объектларни тасвирга олиш учун тайёрлаб қўйилиши мақсадга мувофиқдир. Фотосуратлар бўйича таниб олиш учун кўрсатиладиган ҳолларда олдиндан танилувчи кузатилган даврга яқин бўлган фотосуратларни тайёрлаб қўйиш даркор. Тайёргарлик кўриш жараёнида таниб олиш учун кўрсатиш иштирокчиларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари ҳақида ҳам тўхталиб ўтиш лозим. Танувчи шахс жиноят процессида ўзининг тутган

ўрнига қараб, гувоҳ, жабрланувчи, гумон остидаги шахс, айбланувчи (судланувчи) бўлади ва тегишлича бу субъектлар процессуал ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга. Танувчи, гувоҳ ва жабрланувчи атайлаб ёлғон кўрсатув бергани ва кўрсатув беришдан бош тортгани учун қонунга кўра жиноий жавобгардир. Агар танувчи вояга етмаган бўлса, таниб олиш учун кўрсатиш унинг ота-онаси (агар бу ишга халал бермаса) ёки педагог иштирокида ўтказилади. Улар таниладиган объектларнинг бирор хусусиятларини бошқа нарсалардаги хусусиятларга ўхшашлигини билдиришлари, масалан, “катта-кичиклиги, шакли ёки ранги худди шундай эди” деб айтишлари мумкин. Ҳар ҳолда ўз кўрсатувларини равшанроқ баён этилишига қаратилган танувчининг талаблари қаноатлантирилиши керак. Шуни алоҳида қайд қилиш керакки, танувчи фақат шахсан ўзининг хотираси бўйича объектни таниши керак эканлиги ва бошқаларнинг кўрсатувига қараб иш тутиши мумкин эмаслиги ҳақида огоҳлантирилиши зарур. Таниб олиш учун кўрсатиладиган шахс ҳам жиноят процессида тутган ўрнига қараб гувоҳ, жабрланувчи, гумон қилинувчи ва айбланувчи (судланувчи) бўлиши мумкин ва шу процессуал субъектларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларига эга бўлади. Таниб олиш учун кўрсатилаётган шахслар гувоҳ ва жабрланувчи бўлган тақдирда ҳам улар таниб олиш учун кўрсатиш вақтида атайин ёлғон кўрсатув бериши ва кўрсатув беришдан бош тортиши учун жиноий жавобгарлик ҳақида огоҳлантирилади.

Таниб олиш учун кўрсатилаётган гумон остига олинган шахс ва айбланувчи ўзи билан бирга кўрсатилаётган шахслар қаторида жойини ўзи танлашга ҳақли. Танувчи динамик ҳолда (юриб кетаётганда, гапираётганда ёки бошқа бирор ҳаракатни бажараётганда) кўрсатилиши керак бўлган ҳолларда, танилувчи бундай ҳаракатларни бажариши ҳақида терговчининг талабларига бўйсунади. Бундай ҳаракатларни танилувчи қасддан нотўғри бажариши ёки одатдаги юриши ва овозини ўзгартириши ҳолларининг олдини олиш зарур. Динамик ҳолда кўрсатилаётганда бирор ҳаракатни бажариш ҳақида терговчининг талабалари таниш учун кўрсатилаётган шахсларнинг ҳаёти, соғлиғи, обрўсига, унинг мулкий ва бошқа қонуний манфаатларига зид бўлмаслиги шарт. Айбланувчи ёки гумон остига олинган шахс билан бир қаторда кўрсатилувчилар кўпчилик ҳолларда холислар каби роль ўйнайдилар. Улар ҳам худди холислардек ишдан бирор манфаатдор бўлмасликлари шарт. Бундай шахслар ва холисларга, улар таниб олиш учун кўрсатишга қатнашиш учун чақирилганлари ҳамон, қандай мақсадда чақирилганликлари, қандай ҳаракат ўтказилиши ҳамда улар қандай ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга эканликлари ҳақида тушунтирилиши керак. Уларга келгусида суд мажлисида сўралишлари мумкинлиги эълон қилиниб, таниб олиш учун ўтказиш жараёнини диққат билан кузатишлари зарурлиги эслатилади. Танувчи, танилувчи ва у билан бирга кўрсатилган шахслар, шунингдек, холислар таниб олиш учун кўрсатиш ҳаракатларини

нотўғри ўтганлиги ҳақида арз қилишга ва бу арзларини баённомага киритишни талаб қилишга ҳақли. Таниш учун кўрсатишда қатнашган гувоҳ, жабрланувчи, мутахассис ва холислар, шу жумладан гумон остига олинган шахс ва у билан бирга кўрсатилган шахслар ўзларининг терговда ва судда қатнашиш учун қилган сарфларини қоплатилишини талаб қила олади. Прокурор бу тергов ҳаракатини тўғри ўтказилиши устидан назорат олиб боради ва шу мақсадларда уни ўзи ўтказиши ёки қатнашиши мумкин. Вояга етмаган ёки жисмоний ва руҳий камчиликлари сабабли ўзини ҳимоя қилиш ҳуқуқини амалга оширишга қийналадиган шахсларнинг ишлари бўйича айбланувчининг ёки гумон остидаги шахснинг ҳимоячиси бу тергов ҳаракати бажарилиши вақтида иштирок этишга ҳақли. Айбланувчи ва гумон остидаги шахс каби ҳимоячи ҳам таниш учун кўрсатишга иштирок этувчиларга савол бериш ҳуқуқига эга. Лекин зарур бўлган ҳолларда унинг бу саволини терговчи тақиқлашга ҳақли. Терговчи таниб олиш учун кўрсатишда иштирок этувчиларнинг кўрсатилиб ўтилган ҳуқуқларини уларга тушунтириш билан чегараланмай, бу ҳуқуқлардан фойдаланишларини амалда таъминлашга мажбур. 3 . Т аниб олиш учун кўрсатиш тартиби ва тактик усуллари Барча тергов ҳаракатлари каби таниб олиш учун кўрсатишда ҳам тайёргарлик талаб қилинади. Дастлаб таниб олувчидан танилиши лозим бўлган объект ва унинг белгилари тўғрисида

маълумотларни билиб, таҳлил этиш, зарур бўлса уни қайта сўроқ қилиш мақсадга мувофиқ. Сўроқда имкон борича объектнинг белгилари батафсил аниқланиши керак. Таниб олиш учун шахс кўрсатиладиган бўлса, унинг белгиларини криминалистикада одамнинг ташқи қиёфасини сўз билан ифодалаш қоидаларига риоя қилиб, изчиллик билан бирин-кетин сўраб билиш, махсус суратлар ёрдамида шакли, жойлашиши кабиларни аниқ тасвирлаш мақсадга мувофиқ. а) Тирик шахсларни таниб олиш учун кўрсатиш тартиби ЖПК 125 ва 127-моддалари талабларидан келиб чиққан ҳолда, шунингдек, объект қайси белгиларига мувофиқ танилиши мумкинлигига боғлиқ ҳолда белгиланади. Таниб олувчи кўрсатиш лаҳзасигача танилувчини ҳам, улар орасида кўрсатиладиган шахсларни ҳам кўрмаган бўлиши керак. Шунинг учун терговчи кабинетдан таниб олиш учун кўрсатиладиган бошқа жойда тўпланган холисларни, танилувчи ва бошқа фуқароларни бирин- кетин ўз хонасига таклиф этади, агарда у гувоҳ ёки жабрланувчи бўлса, қасддан кўрсатув беришдан бўйин товлаганлиги ва ёлғон кўрсатув берганлиги учун жавобгарлик тўғрисида огоҳлантиради. б) мурдани таниб олиш учун кўрсатиш. Мурданинг шахсини аниқлаш юзасидан энг самарали тергов ҳаракатларидан бири уни таниб олиш учун кўрсатишдир. Қоидага кўра мурдани таниб олувчининг эътиборини четга жалб қилмаслик учун ва салбий таъсир кўрсатмаслиги учун бошқа мурдалар йўқ жойда кўрсатиш лозим. Таниб олувчи сифатида илгари фуқаронинг

йўқолганлиги тўғрисида хабар берган шахсларга кўрсатилади. Улар йўқолган кишининг белгилари ҳақида дастлаб сўроқ килинади. Мурдани таниб олиш учун кўрсатишда таниб олувчи уни қайси белгиларига мувофиқ таниганлигини батафсил кўрсатуви ва унинг сўзлари таниб олиш учун кўрсатиш баённомасида қайд этилиши лозим. Мурдани таниб олиш учун кўрсатиш у топилган жойда ёки ўликхоналарда амалга оширилиши лозим. Топилган мурда юзи ифлосланган бўлса, таниб олиш учун кўрсатишдан олдин уни ювиб, ҳаётий ҳолига бирмунча яқинлаштириш лозим. Ўликхона биносида терговчи ёки оператив ходим ўликхона маъмуриятига мурдани ва унинг кийимларини суд медицина тадқиқотидан сўнг сақлаб туриш тўғрисида кўрсатма беради. Бундай ҳолларда, яъни мурданинг юзи ва қиёфаси жароҳатланиши натижасида ўзгариб кетган бўлса, медицина мутахассисига уни ўз қиёфасига келтириш, ҳаётлик чоғидаги кўринишига яқинлаштириш юзасидан топшириқ берилади. Зарур ҳолларда мурданинг ҳолати ўзгартирилиши, унинг қўлларини тўғрилаш, бошини ростлаш мумкин. Танилмаган мурдани фуқароларга кўрсатиб, марҳумни ким танишини аниқлаш лозим бўлади. Унда терговчи ёки оператив ходим ва холисларнинг иштироки ҳам мажбурийдир. Мурдани фотосуратларига кўра таниб олиш мақсадида кўрсатиш учун белгиларини тасвирловчи сурат, шунингдек, алоҳида белгилари жойлашган гавда қисмларининг фотосуратлари олиниши керак. Ишнинг алоҳида ҳолатларига боғлиқ ҳолда

мурданинг фотосуратлари бошқа суратлар қаторида ёки якка тартибда кўрсатилиши мумкин. Бўлакларга ажратилган мурданинг айрим қисмлари умумий қоидаларига кўра кўрсатилади. Мурдани таниб олиш бошқа ҳар қандай таниб олиш сингари бошқа далиллар билан ҳам тасдиқланиши даркор. в) нарса-буюмларни таниб олиш учун кўрсатиш Нарса-буюмларни таниб олиш учун кўрсатишнинг процессуал тартиби ЖПК 128-моддасида кўзда тутилган. Таниб олиш объектлари бўлган предметлар ниҳоятда хилма-хилдир. Уларга турли буюмлар, жумладан, ўғирланган қурол, порага берилган буюмлар ва бошқалар киради. Мазкур нарса-буюмлар кўздан кечирилиши пайтида аниқланиб суриштирув ва тергов органлари ихтиёрига берилган бўлиши мумкин. Танилаётган нарса-буюм бошқа шу турдаги нарса-буюмлар орасига қўйилиб, холислар иштирокида таниб олувчига кўрсатилади. Танилган ҳолларда ундан нарса-буюмни қайси умумий ва хусусий белгиларига кўра танилганлигини аниқлаш лозим. г) ҳайвонларни таниб олиш учун кўрсатиш. Ҳайвонларни таниб олиш учун кўрсатишдан олдин танувчидан сўроқ пайтида масалан, уй ҳайвонининг тури, жинси, ёши, лақабини айтиш ва рангини тасвирлаб бериш сўралади. Бунда шу таърифларни яхши тушунадиган кишилар ҳам иштирок этишади. Ҳайвонлар ўзларига ўхшаш турдаги ҳайвонлар орасида кўрсатилади. Шахсга пода орасида жойлашган қорамолни таниш учун кўрсатиш ҳам мумкин. Лекин, масалан, сигир, от, ит

кабиларни икки-уч унга ўхшаш жониворлар орасида кўрсатиш қулайдир. Таниб олувчига ҳайвоннинг танаси, жуни, шохи, туёғини кўздан кечиришга имконият бериш лозим. Бунда ҳайвоннинг эгасига муносабатини диққат билан кузатиш тавсия этилади. Танилгандан сўнг ветеринария экспертизаси ўтказилиши мумкин. Бунда ҳайвоннинг насли, ёши ва бошқа баъзи белгилари янада аниқроқ белгиланади. 4.Таниб олиш учун кўрсатишни расмийлаштириш Тўғри тузилган баённома далил сифатида суриштирув ва дастлабки тергов босқичларида, ишни биринчи инстанция судида кўришда, ҳатто иккинчи инстанция судида, ишдаги ҳолатларни синчиклаб текширишда хизмат қилади. Баённомани тузишда хатога йўл қўйиш кейинчалик турли чалкашликларга, англашилмовчиликларга сабаб бўлади. Таниб олиш учун кўрсатиш баённомаси сўроқ баённомасига қисман ўхшайди. Танувчининг сўзи ҳам худди сўроқ қилинувчининг кўрсатувлари каби ёзилади. Таниб олиш учун кўрсатиш вақтида таржимон ёки кар ва соқовларнинг ишораларига тушунувчи шахс таклиф этилса, улар тўғрисида баённомага тегишли ёзув киритилиши ва уларни қасддан нотўғри таржима қилганликлари ҳолда жиноий жавобгарликка тортилиши ҳақида огоҳлантирилгани қайд қилиниши зарур. Баъзилар таниб олиш учун кўрсатиш баённомасининг ўзига хос томонларини ҳисобга олмай, уни сўроқ баённомаси билан расмийлаштиради. Ваҳоланки, бу ҳолда тергов ҳаракатининг

қандай вазиятда ўтганлиги, унинг натижасида қандай далилларга эришилганлиги тасвирланмай қолади. Таниб олиш учун кўрсатиш баённомаси бир қанча талабларга жавоб бериши керак. Баённома одатда уч қисмдан иборат, унинг кириш қисмида ким, қачон, қандай шароитда ушбу тергов ҳаракатини ўтказгани, кимлар иштирок этгани, уларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари тушунтирилгани, кимга, қандай объектлар таниб олиш учун кўрсатилгани, объектларнинг ташқи кўриниши, белгилари, агар шахслар кўрсатилган бўлса, уларнинг ёши, миллати, кўзга ташланадиган белгилари, қадду-қомат, ориқ- семизлиги, сочи, кийимлари батафсил ифодаланади. Баённоманинг асосий қисмида таниб олувчига берилган саволлар ва унинг жавоблари имкон борича сўзма-сўз акс эттирилади. Одатда таниб олувчига берилган саволлар ва жавоблар аниқ ёзилганидан ташқари танувчи ва танилган шахсларнинг хатти- ҳаракатлари, бир-бирлари билан муносабатлари ҳам баённомада акс эттирилади. Агар объектлар фотосурат ёрдамида таниш учун кўрсатилган бўлса, суратлар жадвал тарзида қоғозга ёпиштирилиб, чети муҳрланади. Суратлар рақамланган ва бошқа ҳеч қандай белгилар қўйилмаган ҳолда бўлиши шарт. Умуман таниб олиш учун кўрсатиш баённомасига шу тергов ҳаракатини ўтказишда фойдаланилган буюмлар ёки уларнинг суратлари илова қилинмоғи лозим.

Адабиётлар р ўйхати: 1. Ўзбекистон Республикаси Жиноят Кодекси. Т.; 2004 й. 5. У.Қайимов. Суд бухгалтерияси экспертизаси. Т.; 1993 й. 6. Б.Хошимов. Бухгалтерия ҳисоби назарияси. Т.; 2004 й. 7. Сотволдиев А., Иткин Ю. Замонавий бухгалтерия ҳисоби. - Т.: 2002й. 8. Бакаев А.С., Шнейдман Л.З. Учетная политика предприятия. - М.: Бухгалтерский учет, 1994 й. 9. Иткин Ю.М., Гадоев Э.Ф. Бухгалтерский учет в условиях рыночной экономики Узбекистана (1,2 том). - Т.: 2000 й. 10. Бабаев Ю А. Теория бухгалтерского учета. - М.: ЮНИТИ, 2000 й.

Похожие

Сўроқ ўтказиш тактикаси

Тергов экспериментини утказиш тактикаси

Кўрсатувларни ҳодиса жойида текшириш тактикаси ( курсатувларни ходиса жойида текшириш тактикаси

Тинтув ва олиб қўйиш тактикаси ( Тинтув ва олиб куйиш тактикаси

Ахолига хизмат курсатиш соҳасидаги тадбиркорлик