Тергов экспериментини утказиш тактикаси - Юриспруденция - Рефераты

Тергов экспериментини утказиш тактикаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

116 KB

Тергов экспериментини ўтказиш тактикаси Режа: 1. Эксперимент тушунчаси ва вазифаси 2. Тергов экспер и ментини ўтказишга тайёргарлик кўриш 3. Тергов экспериментини ўтказиш тартиби ва тактикаси 4. Тергов экспериментини нг натижаларини расмийлаштириш

Тергов эксперименти – криминалистик тактика тизимида мустақил тергов ҳаракати бўлиб, жино ят иш и ни тергов қилиш жараёнида содир бўлган ҳодисанинг айрим ҳолатларини ва вазиятларини тажриба усулида текшириш дан иборат. Тергов экспериментининг моҳияти шунда ки, муқаддам бўлиб ўтган ҳодисаларни, жино ят иш и га алоқадор бўлган ҳолатларни воқеликда ҳақиқатдан бўлганлигини ёки бўлмаганлигини аниқлаш мақсадида, улар айнан маълум шароитларда тикланиб текширилади. ЖПКнинг 153-моддасида терговчи тергов жараёнида сўроқ қилинган шахсларнинг кўрсатувларини, бошқа далилларни, шунингдек, иш юзасидан қилинган версия, текширилаётган ҳодисага оид муайян шароит ва ҳолатларни тиклаш ҳамда зарурий тажрибалар ўтказиш орқали текширишга ҳақлидир , дейилган. Текширилаётган ҳолатлар, гувоҳлар, жабрланувчилар, жиноятда гумон қилинаётган лар ва айбланувчиларнинг кўрсатувларидаги бирон ҳодисани идрок қилиш, эшитиш, айрим ҳ арак ат ларни бажариш имконияти бўлган - бўлмаганли гини аниқлаш дан иборатдир. Гувоҳнинг жиноят ҳодисасига оид маълум далилларни кўрганлиги, эшитганлиги ҳақидаги маълумотлари ўша вақтдаги шароитда (ёруғлик, масофа, шовқин каби) кўриш ва эшитиш имкони бўлганлигини текширишга зарурат туғилади. Шунингдек, гумон қилинаётган шахс ёки айбланувчининг айрим жиноий ҳ арак а тлари: бузиб кирган жойдан маълум буюм-ашёларни олиб чиқиб кетиш имкони, кўп миқдордаги товарларни битта юк

машинасида олиб кетганлиги каби маълумотларни текширишда, эксперимент кўрсатилган вазиятлар-ҳолатлар сунъий тикланиб , тажриба қилиб ўтказишдан иборат бўлади. Тергов эксперименти жиноят иши юзасидан мавжуд бўлган маълумотлар ва эҳтимолга қарши бўлмаган фикрларни текширишга қаратилган бўлиб, ушбу маълумотлар ва фикрлар маълум шароитларда воқеликда бўлганлигига ишонч ҳосил қилишга қаратилган бўлади. Тергов эксперименти натижалари ижобий – тасдиқл о вчи бўлиб чиқса, текширил аётган далил ёки версия тўғри эканлиги аниқланади, акс ҳолда инкор этувчи натижа ҳосил бўлганда, текширил аётган маълумотлар нотўғри эканлиги, кўрсатувдаги вазият-ҳолатларнинг асоссиз ёки ёлғон эканлиги исботланади. Тергов экспериментини ўтказиш мақсад-вазифаси жино ят ишини нг тергови жараёнида тўпланган, топилган далиллар (суроқда олинган маълумотлар), ишнинг айрим ҳолатлари юзасидан ҳосил бўлган версия ва бошқа х абарларни тўғри ҳақиқат эканлигини текширишдан иборатдир. Шу билан бирга мазкур тергов ҳаракати вазифасига жиноятни очиш-исботлаш учун янги далилларни топиш, мустаҳкамлаш ва уларни тўғри баҳолаб, айблов фикрига асос қилиш масаласи ҳам киради. Тергов эксперименти вазифаларига кўра, бошқа тергов ҳаракатларига ўхшаб кетади ва айрим қисмлари ўзаро боғлиқлиги билан намоён б ў лади. Айниқса эксперимент “кўрсатувларни ҳодиса жойида текшириш” тергов ҳаракатига ў х шаш бўлиб, иккала процессуал ҳаракат сўроқ натижасида олинган кўрсатувларни

текширишдан иборатдир. Шу билан бирга улар орасида муҳим фарқлар мавжуд бўлиб, улар шундан иборатки, экспериментда кўрсатувдаги айрим далилларни бўлиб ўтган воқеликда, шарт- шароитда, сунъий тиклаш билан тажриба қилиб текширилади. Ҳодиса жойида кўрсатувларни текшириш эса, сўроқ пайти да олинган маълумотлардаги айрим ҳолат-вазиятлар ҳақиқий ҳодиса жойидаги вазиятларга тўғри келиши аниқланади, ба ъ зи маълумотлар тўлдирилади, текширилади. Ҳодиса жойини кўздан кечириш ҳаракатининг ҳам эксперимент билан бирмунча боғлиқлик ва ўхшашлик х усусияти мавжуддир. Ҳодиса жойини кўздан кечириш мақсади, эксперимент каби далил қидириб топиш, уни текширишдан иборатдир, лекин кўздан кечиришда ҳодиса жойи , ҳолати ўзгартир ил майди, аввалги асл ҳолати, жиноят оқибати бўлган аломатлари ўзгаришсиз кузатилади. Суд экспертизасининг турли текширувларини ўтказишда эксперт-мутахассис экспериментал услубиётни кенг қўллайди. Ж умладан , отиш қуролларини идентификациялашда шубҳаланган қуролдан экспериментал отишлар ўтказиб, текшириш учун ўқ ва гильзаларнинг намуналарини тайёрлайди, ҳужжат ва бошқа объектларни текширишда эксперимент тажриба услубини турли шаклларда қўллайди. Бу экспериментал тадқиқот – текширувлар тергов экспериментига ўхшаш бўлса ҳам, мустақил тергов ҳаракати э мас , суд экспертизасининг текширув услуби сифатида унинг таркибий қисми бўлиб ҳисобланади.

Тергов эксперименти жиноят процессуал қонунида таърифланишича, жиноят иши юзасидан ўтказилган сўроқ кўрсатувларини, бошқа далилларни, иш юзасидан ҳосил бўлган версия, текширилаётган ҳодисага оид муайян ҳаракатлар, шароит ва ҳолатларини тиклаш ҳамда зарурий тажрибалар ўтказиш орқали текширишдир. Шунингдек, эксперимент фақатгина бор далиллар ва версияларни текшириш билан чекланмай, эксперимент тажрибалари ёрдамида янги далиллар ҳам аниқланади. Тергов ишини юргизиш жараёнида ҳосил бўлган версияни албатта турли тергов ҳаракати ёрдамида, шу жумладан эксперимент ўтказиш билан ҳам текшириш лозим бўлади. Версиялар жиноят ҳодисасининг умумий ёки айрим ҳолатларига тааллуқли бўлиб, улар эксперимент, турли тажрибалар ва бошқа тергов ҳаракатлари ёрдамида текширилган ҳолдагина ҳақиқатга айланиб ишнинг айрим ҳолатларига тегишли бўлган далил сифатида хизмат қилаолади . Бу ҳолда тергов экспериментининг натижалари янги далилларни келтириб чиқариши ва борларини ҳақиқатга мос ёхуд мос эмас лигини тасдиқлайди. Тергов амалиётида тергалаётган жино ят иш и юзасидан турли ҳолат-вазиятларни эксперимент ёрдамида текширишга тўғри келади. Шуларга кўра экспериментнинг турли шакллари ўтказилади: маълум ҳодиса, ҳолат, шахсларни муайян шароитда кўриш имконини аниқлаш учун;

ҳодиса ни (турли овозлар, портлаш, мотор овозлари ва ҳ.к.) маълум шароит воқелигида эшитиш имкони бўлган- бўлмаганлигини аниқлаш учун ; жино ят иш и га тааллуқли бўлган айрим ҳаракатларни бажариш (м асалан, маълум масофани қадам юриш, югуриш ёки транспорт воситасида маълум муддат давомида ўтиш) имконини текшириш учун ; айрим ишларни бажариш имкони яти ни (тўсиқдаги тешик орқали оғир юк билан чиқиш ёки кириш, кўп миқдордаги товар молларни битта муайян машина ёрдамида олиб кетиш ва ҳ.к .) текшириш учун; турли модда ва маҳсулотлар сифатини (ҳидини, таркибини) идро к қилиб, ажрата билиш қобилият ини ва бошқа ҳолатларни текшириш учун. Жиноий вазиятнинг ёки унинг айрим жиҳат ларини олдини олиш имконини текширишда тергов эксперименти билан бир қаторда бошқа чоралар ҳам кўрилади. Айниқса автотранспорт ҳалокат ини текширишда, жабрланувчилар ва айбланувчилар кўрсатувларидаги важлар, тушунчалар эксперимент, кўрсатувларни ҳодиса жойида текшириш ва экспертизалар ёрдамида аниқланади. Тергов амалиётида транспорт ҳодисалари, одамни босиб кетиш ёки бошқа турдаги тартиб қоидалари (транспортларда одам ташиш) натижасида бахтсизлик ҳодисалари юз бериши, ҳаттоки қурбонлар ҳам бўлиши мумкин. Терговда кўпчилик ҳолатларда айбланувчилар жавобгарликдан қутилиш мақсадида турли асоссиз важларни келтириб, ўзини айбсиз қилиб кўрсатиб, мазкур

ҳодисанинг асосий сабабчисини жабрланувчи деб кўрсатишга уринадилар. Бундай ҳолатларда терговчи юз берган ҳодисанинг қанчалик тўғрилигини ва унинг олдини олиш мумкин эмаслигини аниқлаш мақсадида эксперимент ўтказади. Бу ҳолда жиноий ҳаракатнинг характерини ва аниқланиши лозим бўлган ҳодиса вазиятини сунъий тиклаш билан тажрибада синаб кўриш учун эксперимент ўтказилади. Масалан, кўчани кесиб ўтаётган шахсни машина уриб кетган бўлса ва бу ҳолатда айб жабрланувчига юкланса, терговчи ҳодиса содир бўлган вазият ҳолатини тиклаш билан эксперимент ўтказиб, муайян вазиятда фалокатнинг олдини олиш мумкинлигини ёки мумкин эмаслигини ҳал қилади. Бунда ҳайдовчи тормоз бериш йўли билан машинанинг юришини секинлатиши мумкинмиди ёки бошқа ҳаракат билан кўнгилсиз ҳодисанинг олдини олишга ҳаракат қилганми ёки бунинг иложи бўлмаганми, деган саволларга жавоб олади. 2 Тергов экспер и ментини ўтказишга тайёргарлик кўриш Тергов экспериментини муваффақиятли ўтказиш учун унга пухта тайёргарлик кўриш лозим. Мазкур тергов ҳаракатини ўтказишдан аввал жиноят ишидаги материаллар билан танишиб чиқиб, сўнгра мавжуд бўлган далилларнинг қайси бирини эксперимент ўтказиш билан текширилиши зарурлиги ҳал қилинади.

Тергов ҳаракатини ўтказиш режасини белгилаб олиш ҳам катта аҳамият касб этади. Режа қуйидагиларни ўз ичига олиши мумкин: эксперимент ўтказишнинг мақсади, жойи, вақти, текширув ўтказиш шароитлари; тергов ҳаракатининг мазмуни ва тажрибаларнинг олдинма- кетин ўтказиш тартиби; қатнашувчиларнинг ҳар қайсиси бажарадиган ҳаракатларни аниқлаш; зарур бўлган илмий - техник воситаларни тажриба ўтказишга тайёрлаш; мураккаб ҳолат-вазиятларни текширишда жойнинг чизмасини тайёрлаш ва тергов ҳаракати натижаларини расмийлаштириш, мустаҳкамлаш чораларини кўриб чиқиш. Эксперимент ўтказишнинг мақсадини аниқлаш , деганда текширилувчи ҳолатларнинг, бор далилларнинг қайсилари ёки қай си қисмлари текширилиши лозимлиги, қандай тажрибаларни уюш т ириш кераклиги, уни ўтказишда қандай шарт-шароитни яратиш лозимлиги кўриб чиқилади, зарур бўлса кўрсатувлари текширилаётган шахсларни қайта сўроқ қилиш лозим. Эксперимент ўтказишдан олдин текшириш жараёни, иш вазиятларини маълум шароитда тиклаш билан боғлиқ бўлганлиги учун, уни ўтказиш ёки ўтказмаслик заруратини кўриб чиқиш керак. Ўзбекистон Республикаси ж иноят процессуал қонунида бу ҳақда шун д ай дейилган: “Эксперимент ўтказиш тўғрисида суриштирувчи, терговчи қарор, суд эса ажрим чиқаради.

Эксперимент натижасида фуқаролар, корхоналар, муассасалар ва ташкилотларга мулкий зарар етказилиши, ишлаб чиқариш тартибот и нинг , транспорт воситалари ҳаракати жадвалининг бузилиши ва бошқа но ху ш оқибатларнинг келиб чиқиш и эҳтимол бўлса, суриштирувчининг, терговчининг бундай эксперимент ўтказиш тўғрисида қарорига прокурор санкция бериши лозим ” (ЖПКнинг 154-м). Эксперимент қатнашувчиларнинг ҳаёти ва саломатлигига хавф туғдирса , жамоат тартиби ва а х лоқ нормаларига путур етказса , уни ўтказишга йўл қўйилмайди. Бундай ҳолларда эксперимент ўрнига бошқа тергов ҳаракатини ўтказиш белгиланади (қайта сўроқ, юзлаштириш, экспертиза ва б ошқалар ). Тергов экспериментини муваффақиятли ташкил қилиш ва ўтказиш учун унинг иштирокчиларини олдиндан белгилаб олиш лозим. Икки кишидан кам бўлмаган холислардан ташқари, эксперимент ўтказишда текшириладиган ҳодиса, далил , вазият х усусиятига оид бўлган мутахассиснинг иштироки уни ижобий ўтказилишига ёрдам беради. Тергов экспериментини ўтказиш жараёнида иш юзасидан сўроқ қилинган шахсларнинг иштироки тактика жиҳатдан мақсадга мувофиқ бўлади, айниқса кўрсатувлари текширилаётган шахс (гувоҳ, жабрланувчи, гумон қилин увчи, айбланувчи)нинг қатнашуви , тергов ҳаракатининг ижобий натижалари учун омил бўлиб ҳи с обланади . Жумладан жиноий ҳодисани кўзи билан кўрган, эшитган гувоҳлар, вазиятни тиклашда унинг ҳақиқий

ҳодиса вақтидаги ҳолати, шароитларининг мос келишини кузатиб, тегишли қўшимча тушунчалар беришлари мумкин. Гувоҳ юз берган ҳодиса вазиятини қайта тиклашга, шу билан бирга ҳодисанинг қандай давом этганлигига доир керакли маълумотларни беради. Тергов эксперименти гувоҳларнинг кўрсатувларини текшириш мақсадида ўтказилса, гувоҳларнинг ўзлари тегишли ҳаракатни шахсан намойиш қилишлари, текширилаётган ҳодисанинг ҳақиқатлигини аниқлашга ёрдам беради. Эксперимент айбланувчининг кўрсатувини текшириш мақсадида ўтказиладиган бўлса, бу ҳолда айбланувчини эксперимент ўтказишга қатнашиш учун жалб қилиш мақсадга мувофиқдир. Айбланувчи жиноят содир бўлган вақтда бажарган ҳаракатларни тўла намойиш қилади. Иш бўйича тўғри маълумотларни аниқлашга имкон беради. Эксперимент ўтказиладиган жойини, вақтини ҳам олдиндан белгилаб олиш лозим. Экспериментни жиноят содир бўлган жойнинг ўзида ўтказиш имкони ҳар доим ҳам бўлавермайди, шунинг учун жой ва вақт натижа учун аҳамияти бўлса, ҳақиқий жиноий ҳодисага ўхшаш бўлган жой ва тахминан ўша вақт (кечки, кундузги, қор, ёмғир каби) белгиланади. Ишнинг оқибати унчалик аҳамиятли бўлмаса, вақт омили терговчининг ихтиёри билан белгиланади. Ҳодисанинг текширилиши учун совуқ ёки иссиқнинг аҳамияти бўлса, иқлим шундай сунъий равишда ҳосил этилади, олдиндан бу масалага тайёргарлик кўрилади.

Терговчи тергов экспериментини ўтказишда давлат ва жамоат органлари вакилларидан ҳамда айрим фуқаролардан топширилган маълум ҳаракатнинг бажарилишини талаб қилиш ҳуқуқидан фойдалана олади. Эксперимент ўтказиладиган жой бошқа туман территориясида бўлса, аниқ шахсларни жалб қилиш шарт бўлмаса, умумий тартибда ҳал қилинади. Холислар, терговчи ва бошқа иштирокчилар томонидан бажарилган ҳаракатларни ўз ичига олган, тергов ҳаракатларининг мазмунан объективлигини гувоҳлантирадилар. Холислар фақатгина тергов ҳаракатининг гувоҳи бўлмасдан, экспериментнинг актив қатнашчилари сифатида иштирок этишлари лозим. Тергов эксперименти вақтида унинг иштирокчиларига юклатилган вазифанинг жиддийлигини англашлари, вазифаларни бажаришда виждонан муносабатда бўлишлари, эксперимент вақтида маълум бўлиб қолган иш материалларини сир сақлаш лозимлигини билишлари шарт. Эксперимент тезкор маълумотларга асосланиб ўтказиладиган бўлса, тезкор ходимнинг қатнашуви мақсадга мувофиқдир. Эксперимент ўтказиш давомида ўтказиладиган синовларнинг мазмунини ўзгартириш билан тезкор маълумотларни ҳам текшириш мумкин. Эксперимент ўтказишда мутахассиснинг иштирок этиши айниқса муҳимдир. Мутахассис эксперимент вазиятини қайта тиклаш ва ўтказиш олдидан қатнашувчиларни жой-жойига қўйишга, техник жиҳатдан тўғри ўтказилишига

кўмаклашади, шунингдек, эксперимент натижаларига баҳо беришда терговчига зарур бўлган маслаҳатларни беради. Тергов ҳаракатини ўтказишга барча ташкилий масалалар юзасидан тайёргарлик кўрилгандан сўнг киришиш мумкин. 3 Тергов экспериментини ўтказиш тартиби ва тактикаси Ҳар қандай тергов ҳаракатлари каби эксперимент ўтказишнинг ҳам умумий қоидаси жиноят-процессуал қонунида тартибга солинган. Эксперимент ўтказиладиган жойда ҳ о з ир бўлган иштирокчилар билан , уларнинг ҳар бирларининг ҳуқуқ ва бурчлари , ўтказилаётган текширув мақсади, ўтказиш жараёнида уларнинг бажарадиган ишлари ҳақида суҳбат ўтказилади. Эксперимент ўтказиш жойи, вақти, уни ўтказиш шароитлари, жумладан , об-ҳаво, ёруғлик ва бошқалар кўриб чиқилади. Вазиятни тиклашда айрим шахсларнинг турар жойи, маълум ҳаракатларни муайян вақтда бажаришлари таъкидланади, зарур бўлган предметларни тегишли жойларга қўйилади, йўқ бўлган, зарарланган объектларнинг моделлари ҳозирланади. Эксперимент ўтказиш жойини қўриқлаш уни ўтказишга х алақит берувчиларни четлатиш каби чоралар , тезкор ходимларга топширилади. Эксперимент тажрибаларини ўтказишда айрим ҳаракат вазиятларини тиклаш чоралари, кўрсатуви текширилаётган шахсга топширилади, агар бундай қилишни турли сабабларга кўра

иложи бўлмаса, бу топшириқларни таклиф қилинган б ошқа шахслар амалга ошириши мумкин. Синалаётган далиллар, версия , с ў роқ қилинган шахсларнинг берган маълумотига қарама-қарши, салбий натижа берса, экспер и мент жараёнини кузатиб турган, ун д а қатнашаётган шахслар (гувоҳ, жабрланувчи, гумон қили нувчи , айбланувчи)нинг психологиясига таъсир этиб, уларнинг сўроққа берган кўрсатувларини тўғри-нотўғри эканлиги маълум бўлади. Бундай ҳолларда экспериментни ўтказиб бўлгандан сўнг такрорий сўроқ ўтказиш маъқулроқ бўлади. Айбланувчи , гумон қили нувчиларнинг эксперимент ўтказиш д а қатнашуви ихтиёрий бўлиб, уларнинг иштироки зарур бўлгандагина, ишнинг оқибатидан манфаатдорлигини ва улар ўз аҳволларини анча енгиллаштириши мумкинлиги масаласи тушунтирилади. Зарур ѕолаларда тажрибаларни єайта-єайтаТЕРГОВ ЭКСПЕРИМЕНТИ ЎТКАЗИШНИНГ ТАКТИК УСУЛЛАРИ Ўзгарган ва єайта тиклаб бўлмайдиган шароитларни ѕисобга олиш Тажрибаларни ѕодиса, факт, воєеа рўй берган жойдаги шароитларга жуда ўхшаш бўлган шароитларда ўтказишМуайян тартиб маромда тажрибалар ўтказиш Шароит ва вазиятларни ўзгартириб кўриш (тезликни, маром, масофа ва ѕоказоларни Зарур ѕолларда тажрибаларни босєичма-босєич ўтказиш ТЕРГОВ ЭКСПЕРИМЕНТИ ЎТКАЗИШНИНГ ТАКТИК УСУЛЛАРИ Єайта тикланган ва тажриба ўтказилган шароитлар асл шароитларга мос эдими ? Тажрибаларнинг салбий натижалари аслида бундай ѕаракатлар, ѕодисалар, воєеалар бўлиши мумкинмас, деб хулосаЄайта ва єайта ўтказилган тажрибаларнинг натижалари бир хилми? Тажрибаларнинг ижобий натижалари текширилган фактлар ѕаєида, фаєат тахминий хулоса чиєариш (бўлиши ѕам мумкин, бўлмаслиги ѕам) имкониниТажриба ѕаракатларини ўтказишда тасодифлар истисно этилдими? Натижалар єарама-єарши : тажрибаларнинг бир исми бошєасига мос келмайди. Текширилган факт содир бўлмаган, деб тахминий хулоса чиєариш имконини беради.

Эксперимент тажрибаларини ташкил этиш ва ўтказишда қўлланадиган тактик услублар қонунчиликка риоя қилган ҳолда амалга оширилиши лозим. Жиноий ҳодиса ҳолатларини тажриба қилиб текширишда, сунъий тикланган вазият асл ҳодиса ҳолатида бўлган шарт- шароитга мос келмоғи зарур. Текшириш жараёнида топшириқ олган шахс тажрибанинг айрим ҳаракатлар билан боғлиқ қисмларини (баландликдан сакраш, бирор тўсиқдан ўтиш каби) бажара олмаса, унинг ўрнига бўйи, гавдаси, ёши жиҳатидан ўхшаш бўлган бошқа шахсга бу ишни бажариш топширилади. Текширилаётган ҳодиса, ҳолат, вазиятлар бир неча кўринишда такрорланиб синалиши лозим, шундагина текширув натижалари ҳақиқий ва холисона бўлади. Масалан, кўриш имкони 200 м масофада ифодаланган бўлса, текширувни 150, 200 ва 250 мда ўтказиш лозим бўлади, қайси ҳолатлар қайта такрорланганда ўзгаришсиз натижа берса, ана шу йўналиш ҳақиқатга тўғри келади, деб танланади. Эксперимент ўтказилаётган шароит, тикланаётган ҳаракат ёки ҳодисалар юз берган шароитга иложи борича ўхшаш бўлиши лозим. Тажрибалар имкони борича бир неча маротаба такрорланиб ўтказилади, тажрибаларнинг шароитлари бир мунча ўзгартилиши мумкин (ЖПКнинг 155-моддаси). Мана шу қоидага асосланган ҳолда, экспериментни ўтказиш жараёнида, терговчи айрим ҳолатларни тиклаб намоён қилаётган шахсларнинг жойларини ўзгартириши, ҳаракат кўринишларини бир неча вариантда амалга

оширишни таклиф қилиши ва ана шу кўринишлар орасидан кўпроқ такрорланган натижани танлаб олиши керак. Текширилаётган ҳолатлар, версиялар, кўрсатувдаги айрим далилларни ҳар томонлама текшириб аниқлаш учун, гумон қилинувчи, айбланувчи, гувоҳ, жабрланувчиларнинг ҳар бирларига алоҳида-алоҳида ўзи қатнашган ёки шоҳид бўлган ҳодиса ҳолатини тиклаш тавсия этилади ва терговчи тажриба ҳаракатларини ўтказади. Тажрибалар кўп ва мураккаб бўлса, терговчи уни бир неча босқичга бўлиб, тегишли олдинма-кетинликда ўтказади. Эксперимент текширувларини ўтказиш жараёнида, унинг айрим қисмлари-босқичларини мустаҳкамлаш мақсадида фото, кино, видео тасвирга олиш лозим бўлади. Шу билан бирга, эксперимент ўтказилаётган жойнинг чизмаси, ишлатилган нусха, қолиплар ҳам юқорида кўрсатилган воситаларга қўшилади. Эксперимент тажрибаларини ўтказиш жараёнида кўрсатувлари текширилаётган шахсларга ва айрим ҳаракатларни амалга ошираётган қатнашувчиларга саволлар берилиши мумкин. Саволлар терговчи, мутахассис, холислар томонидан берилиб, эксперимент ўтказишнинг шарт-шароитларига, унинг натижаларига, ишлатилаётган жиҳозларга тегишли бўлиши мумкин. Эксперимент ҳаракатида иштирок этувчи шахслар, терговчининг рухсати билан кўрсатувлари текширилаётган гумон қилинувчи-айбланувчиларга савол беришга, терговчининг эътиборини иш ҳолатини аниқлашга кўмаклашадиган барча

ҳолатларга қаратишга, текширув шароитига баъзи аниқликлар киритишга ҳақлидирлар. Шу билан бирга эксперимент қатнашувчилари тажриба ва айрим ҳаракатларни яна такрорлашни илтимос қилишлари мумкин. Қатнашувчиларнинг бундай фикр- мулоҳазалари эксперимент баённомасида акс эттирилмоғи лозим. Эксперимент жараёнида амалга оширилган текширувлар натижаси воқеликка нисбатан тўғри келмасдан зид бўлса, яъни текширилаётган ҳаракатнинг натижаси кўрсатувдаги ҳолатларни тасдиқламаса, натижа салбий, инкор этувчи бўлиб, кўрсатувдаги маълумот нотўғри бўлиб чиқади. Аксинча, эксперимент жараёнида текширилаётган ҳодиса, вазиятлар ўтказилган тажрибалар натижасига мос келса, у ҳолда текширилаётган ҳолат ҳодисалари ҳақиқатда воқеликда юз берган бўлиши мумкинлиги тасдиқланади. Тергов эксперименти жиноят-процессуал қонуни нормалари асосида ўтказилиши билан бир қаторда, қўлланиладиган тактик услублар ҳам қонун нормасига зид бўлмаслиги лозим. 4 Тергов экспериментини нг натижаларини расмийлаштириш Тергов эксперименти ўтказилганлиги ҳақида процессуал қонуннинг тегишли моддаларида назарда тутилган тартибда процессуал ҳужжат бўлган баённомада акс эттирилмоғи лозим. Ҳар қандай тергов ҳаракатининг баённомаси каби эксперимент баённомаси ҳам кириш, баёнот ва якунловчи қисмлардан иборатдир.

Баённоманинг кириш қисмида эксперимент ўтказилиши учун асослар, ким томонидан ўказилганлиги, текширув зарурати, жойи, вақти ва қатнашувчиларнинг исми-шарифлари кўрсатилади. Шунингдек, гувоҳ ва жабрланувчилар кўрсатувлари текширилганда эксперимент ўтказишдан олдин улар қасддан ёлғон маълумот бериш ва бош тортиш оқибатлари, яъни жиноий жавобгарлик ҳақида огоҳлантирганлиги тўғрисида маълумот ва уни тасдиқловчи имзолари киритилади. Баённоманинг иккинчи қисми бўлган баёнот ёки тавсифловчи бўлими энг масъулиятли бўлиб, ўтказилган тергов ҳаракатининг ташкилий босқичидан то унинг натижаси шаклланган вақтигача ўтказилган текширув ишлари тўла ўз ифодасини топмоғи лозим. Текширилувчи ҳолат-вазиятнинг тавсифи, унга ўхшаш бўлган шарт-шароитнинг яратилиши, тажрибаларнинг моҳияти, қандай тур ва шаклларда намоён қилиб кўрсатилганлиги ҳақида мукаммал ёритилиши лозим. Текширув ўтказилиши жараёнида қўлланилган криминалистик техника воситаларидан - овоз ёзиш, видео тасвирга олиш, кино ва фотосуратга тушириш ишлари баённоманинг мазкур қисмида акс эттирилади. Шу билан бирга эксперимент тажрибаларини уюштириш учун тайёрланган қолиплар (намуналар), мулаж ва моделлар ҳам нима учун ва қандай қўлланилганлиги баён этилади. Эксперимент натижасида текширилган ҳолат, вазиятлар, версиялар ўз тасдиғини топган ёки топмаганлиги, улар неча йўналишли тажриба ёрдамида текширилганлиги ва бошқа чора-

тадбирлар қандай олдинма-кетинликда ўтказилган бўлса, баённомада шундай ҳолда ёритилиши лозим. Баённоманинг якунловчи қисми қуйидагиларни акс эттирган бўлиши шарт: 1) экспериментни ўтказишда иштирок этган шахслар келтирган ариза, шикоят, илтимоснома ва эътирозлари; 2) эксперимент текширувига тайёрланган буюмларнинг индивидуал ҳусусиятлари (шакли, ранги, ўлчови ва бошқа моддий белгилари); 3) эксперимент ўтказилган жойнинг чизмаси , ҳаракат ва ҳолатлар схемалари; 4) баённома барча иштирокчилар томонидан танишиб чиқилга нлиг и тўғрисидаги маълумотлар ва бу маълумотлар улар томонидан тасдиқланганлиги. Эксперимент жараёнида қўлланилган криминалистик тех н ика воситаларининг маҳсулотлари (кино, овоз ёзиш, видео тасмалари, фото-суратлар, чизмалар) баённомага илова қилинганлиги ҳам кўрсатилиши лозим. Тергов ҳаракатининг натижаларини қайд этиб мустаҳкамлаган ҳужжат - баённома процессуал жиҳатдан далил манбаи бўлиб хизмат қилади ва айблов хулосасига, сўнг суднинг қарорига (ҳукмига) асос бўлади, шуни н г учун баённома юқорида келтирилган талабларга риоя қ илинмай бажарилган ҳолда , бу ҳужж ат ҳақиқ и й кучга эга бўлмай қолади, эксперимент жараёни ва натижалари далилий х усусиятини йўқотади. Тергов эксперименти натижа л арини баҳолаш жино ят иш идаги материал лар бошқа далиллар билан солиштириб, уларни ўзаро

боғлиқлиги , бир-бирини тўлдириши асосида қабул қилинади. Далилларни баҳолашнинг тартиб-қоидалари х усусияти қонун асосида бўлиб , умумий принципларни қўллаш билан амалга оширилади. Тергов экспериментининг натижалари тасдиқлов ч и ёки инкор этувчи (салбий) бўлишидан қатъи на з ар, ҳар иккала тури ҳам далил бўлиб хи з мат қилади. Биринчи тури текширилаётган ҳодиса далилни тўғри бўлиши эҳтимол эканлигини, кўрсатувдаги далиллар ҳодиса ҳақиқат бўлиб ўтган деб ҳисоблашга ва терговнинг кейинги навбатдаги чора-тадбирларини тўғри белгилашга ва ўтказишга имкон беради. Иккинчи турдаги натижа, яъни эксперимент текширувидаги ҳолат вазиятларни тасдиқлама са , инкор эт са , бу ҳолда кўрсатувдаги ҳолат далиллар и нотўғри ёритилганлиги, версия нотўғри эканлиги аниқланади. Эксперимент натижалари , уларнинг қандай шаклда , турда бўлишидан қатъи назар , қонун талаби асосида баҳоланиши ва иш материалига қўшилиши зарур. Суд муҳокамаси жараёнида ўтказилган экспериментнинг натижалари , суд мажлиси баённомасида акс эттирилади ва тегишли талаблар асосида баҳоланади.

Похожие

Жиноят иши юзасидан тергов харакатларини утказиш

Дастлабки тергов ва суд тергов текшириш

Сўроқ ўтказиш тактикаси

Кўрсатувларни ҳодиса жойида текшириш тактикаси ( курсатувларни ходиса жойида текшириш тактикаси

Тинтув ва олиб қўйиш тактикаси ( Тинтув ва олиб куйиш тактикаси