Сўроқ ўтказиш тактикаси - Юриспруденция - Рефераты

Сўроқ ўтказиш тактикаси

Загружено в:

16.09.2022

Скачано:

0

Размер:

166 KB

Сўроқ ўтказиш тактикаси Режа: 1. Сўроқ тушунчаси ва кўрсатувларнинг психологик асослари 2. Сўроқ ўтказишга тайёргарлик кўриш 3. Жабрланувчи ва гувоҳларни сўроқ қилиш тактикаси 4. Гумон қилинувчи ва айбланувчиларни сўроқ қилиш 5. Юзлаштириб сўроқ қилиш тартиби 6. Вояга етмаган шахсларни сўроқ қилиш 7. Сўроқ натижаларини процессуал расмийлаштириш

Сўроқ терговчи билан жиноий воқеа ҳақида маълумот берувчи шахс ўртасидаги ўзаро мулоқотдир. Қонун талабига кўра, терговчи сўроқ қилинувчидан кўрсатув олиш орқали маълумот тўплайди. Маълумки, сўроқ вақтида олинган кўрсатувлар жиноят иши бўйича далил манбаининг бир кўриниши ҳисобланади, тўпланган ахборотлар эса жиноятнинг айрим ҳолатларини аниқлаш учун хизмат қилади. Тергов амалиётида жабрланувчи, гувоҳ, гумон қилинган ва эксперт мутахассисларни сўроқ қилиш кўпроқ учрайди. Сўроқ ўтказишнинг қонуний асослари Ўзбекистон Республикаси ЖПК 96-108-моддалари орқали тартибга солинади. Гумон қилинган шахсларни сўроқ қилиш тартиби ЖПК 109-113- моддаларида кўрсатилган. Гувоҳ ва жабрланувчиларни сўроқ қилиш тартиби ва усуллари ушбу Кодекснинг 114-124-моддаларида қайд қилинган. Криминалистик тактик услубларни қўллаш нуқтаи назаридан гувоҳ ва жабрланувчиларнинг процессуал ҳолати ва ҳуқуқлари деярли бир хил бўлиб, уларнинг ҳолатлари ўхшашлиги сабабли бир усулда сўроқ қилинади. Лекин ушбу процессуал шахсларнинг ҳолатларини баъзи томонлари эътиборга олиниб уларни сўроқ қилишда турли услубни қўллаш мумкин. Жумладан, гумон қилинувчига нисбатан жиноят иши юзасидан ҳали аниқ ва асосли исботлар бўлмаганлиги учун уни фақат гумон қилинган шахс сифатида сўроқ қилинади. Айбланувчи эса терговчининг унга нисбатан тўпланган далиллари асосида айбланувчи сифатида сўроқ қилинади ва тактик услублар мана шу ҳолатларга асосан қўлланилади. Гувоҳ билан жабрланувчининг процессуал ҳолати деярли бир хил, ҳуқуқ ва бурчлари ҳам ўхшаш. Лекин айрим ҳолатлар мавжудки, гувоҳ билан жабрланувчи орасида баъзи бир фарқ ҳам бордир. Жумладан, жабрланувчи жиноят оқибатидан бевосита моддий, маънавий ва жисмоний зарар кўради, шунинг учун тергов натижасидан бир мунча манфаатдор. Сўроқ жараёнида жабрланувчи кўрсатув беришда воқеани тўғри ва объектив ёритишига унинг шахсий адовати ва психологияси, яъни руҳий ҳолати таъсир этиши мумкин. Гувоҳда эса бу хусусиятлар бўлмаганлиги учун одатда холис кўрсатув беради.

Сўроқ қилинувчи шахслар кўрсатувларининг шаклланиши мураккаб жараёндир, чунки уни юзага келишида ҳис эта билиш ва мантиқли фикрлашнинг турли шакллари иштирок этади. Шу сабабли сўроқ қилишда шахснинг руҳий ҳолатини, хусусиятларини назарда тутган ҳолда тактик услубларни қўллаб, жиноят ишига тегишли маълумотларни олиш мумкин. Кўрсатувни қандай ҳосил бўлишини, унинг психологик асосларини билиш терговчига тактик услубларни тўғри қўллашга ёрдам беради. Гумон қилинувчи ва айбдор, гувоҳ ва жабрланувчиларнинг жиноят ишида тутган турли процессуал ҳолати ҳамда тергов қилинаётган шахснинг жиноятдаги ролига қараб уларни сўроқ қилишда фарқлар мавжуд. Аммо кўрсатувларнинг ташкил топишида ўзига хос умумий психологик қонуният ҳам бор, албатта. Тергов қилинаётган жиноят ҳолатларини қабул қилиш, хотирада сақлаб қолиш ва гапириб бериш жараёнига таъсир кўрсатувчи объектив ва субъектив факторлар гувоҳ ва айбланувчига бир хилда таъсир этиши мумкин. Жиноятчи ўзини ва шу билан бирга иштирокчиларнинг воқеа содир бўлган жойда бўлган шахсларнинг ҳаракатларига боғлиқ ҳолда конкрет ҳолатларни умумий психологик қонуният асосида идрок қилади ва эсда сақлаб қолади. Ҳодисанинг бир зумда бўлиб ўтиши, эшитиш ва кўришнинг ноқулайлиги ва камчилиги, хотиранинг ўзига хослиги ва шунга ўхшаш объектив ва субъектив омиллар, жиноят ҳолатини ким идрок қилишидан (гувоҳми ёки айбланувчими) қатъи назар, ўз таъсирини кўрсатади. Шунинг учун гувоҳ ва жабрланувчигина эмас, балки гумон қилинган ва айбланувчини сўроқ қилишда ҳам кўрсатувнинг шаклланишидаги умумий психологик қонуниятни эътиборга олмоқ лозим. Инсонда ҳодиса ёки воқеани идрок қилиш вақтидан то судда шу тўғрида гувоҳлик бергунга қадар бўладиган руҳий ўзгаришларни уч босқичга бўлиш қабул қилинган. Руҳий процессларнинг барқарор бўлиши, вақт бўйича фарқ қилиши, мазмуни, кечиш жадаллиги бунга асос қилиб олинган. Булар кўрсатувнинг шаклланиш босқичлари дейилади. Бу босқичлар қуйидагилардан иборат: а) ҳодиса ва унинг айрим қисмларини идрок қилиш; б) эшитган, кўрган маълумотни хотирада сақлаб қолиш; в) тиклаш, яъни сўроқ қилиш вақтида сўзлаб бериш.

Ҳар қайси конкрет кўрсатувни ташкил топиши учун юқоридаги босқичларнинг бўлиши шарт эмас, қатор ҳолатларда уларнинг айримлари тегишли объектив ва субъектив шароитларга кўра юзага келмаслиги мумкин. Кўрсатувнинг ташкил топиш жараёни қандай турга бўлинмасин юқорида умумий эътироф этилган уч босқичдан воз кечиши мумкин эмас. А. Воқеа, ҳодиса ва предметларни идрок қилиш. Кўрсатув сўроқ қилинувчининг берган далилларини идрок қилишдан бошланса, криминалистикада эса сўроқ қилинувчи ўзи идрок қилган воқеа ва ҳодиса жиноий ҳуқуқий характерга эга эканлигини тушуниб етгандан сўнг бошланади. Психологик кўрсатув ташкил топиш вақтига кўра, терговдаги кўрсатувдан олдин юзага келади, яъни гувоҳ дастлаб воқеани идрок қилади, сўнгра эса унинг навбатдаги тергов учун аҳамиятли эканлигини тушуниб етади. Ташқи оламни идрок қилишнинг оддий шакли ҳис этишдан бошланади. Ҳис этиш бу реал оламдаги предмет ва ҳодисаларнинг сезги органларига бевосита таъсири натижасида юзага келган айрим сифат ва хусусиятларнинг оддий ифодасидир. Ҳис этиш объектив борлиқнинг сезги органларимизга таъсирининг натижаси бўлиб, у бошланғич психологик билиш процесси ҳисобланади. Ташқи моддий олам предметларини ҳис этиш, кўриш, эшитиш, тери орқали сезиш, ушлаб кўриш сезги органларимизга таъсир этиш ёрдамида юз беради. Ҳис этиш орқали биз предметларнинг ранги, ҳиди, таъми, силлиқлиги, дағаллиги ва шу каби хусусиятларни билиб оламиз. Сўроқ қилинувчиларнинг кўрсатувидаги маълумотлар уларнинг онгида қайта тикланганлиги сабабли уларнинг ҳажми ва сифати объектив ва субъектив омиллар билан белгиланади. Предмет ва ҳодисаларни етарлича тўла ва аниқ идрок қилишга зеҳннинг нормал шароити етарлича қулай бўлмаслиги каби объектив омиллар таъсир кўрсатади. Идрок қилишга таъсир этувчи объектив омиллар қуйидагилар: - кузатилаётган воқеанинг қисқа муддатлилиги, қисқа вақт ичида сезги органлари барча ҳодисани тасаввур қила олмайди, масалан, киши кўзи билан кўрганларни идрок қилади, лекин эшитиб идрок қилишга улгурмайди. - кузатишдаги ноқулай об-ҳаво шароити; - кузатиш вақтидаги ёруғликни етарли бўлмаслиги;

- идрок қилишнинг бир хил вазиятдалиги; -кузатилаётган воқеа ва объектлар ҳаракатининг давомийлиги; - кузатилувчи ёки таъсир этувчи омилнинг жуда кўплиги ёки жуда камлиги; - кузатилаётган ҳодиса вақтида шовқиннинг кучлилиги. Идрок қилишга таъсир кўрсатувчи субъектив омиллар қуйидагилар: - профессионал малака; - сезги органларининг нормал ҳолати, чарчоқ ва ҳаяжоннинг йўқлиги; - қабул қилишнинг танланиши; - сезги органларининг хусусиятлари; - ҳорғинлик ёки мастлик, кузатилган воқеа ва ҳодисаларни билмаслик, тушунмаслик; - кучли ҳаяжонланиш, ғамгинлик; - руҳий эзилганлик ҳолати; - ҳодисага эътиборсизлик, воқеага лоқайдлик билан қараш; - кузатилаётган ҳодисанинг мураккаблиги. Б. Идрок қилинган предмет, воқеа ва ҳодисаларни хотирада эслаб қолиш. Ҳар қандай кўрсатув ҳам одатда кейин юзага келади. Идрок қилинган воқеа ҳодисани сўроқ вақтида хотирада тиклашгача баъзан маълум вақт ўтади. Идрок қилинган маълумотни лозим пайтда хотирада тиклаш учун уни ёдда сақлаб қолиш зарур. Киши идрок қилган барча маълумотлар ўзаро алоқада бўлиб, вақтинча мияда сақланади. Хотира-бу маълумотларни кейинги даврда узатиш, олдин нима идрок қилинган бўлса, ўшани хотирада мустаҳкамлаш, сақлаб қолиш ва уни тиклаш орқали ифодаланадиган ақлий фаолиятдир. Хотирада сақлаб қолишнинг тўлалиги, хотира типига, унинг машқлантирилганлигига, сақлаб қолиш усуллари ва ҳодиса юз бергандан то уни тиклашгача ўтган вақтга боғлиқдир. Хотира ўз навбатида аниқ тасвирли, оғзаки, мантиқий туйғу, ҳаяжонли, ҳаракатдаги хотирага бўлинади. Ҳаракатдаги хотира ёрдамида жисмоний ҳаракат ҳолатлари билан боғлиқ барча ўзгаришлар, хотирада ҳаяжонли кўргазмали тасаввурлар, предметларнинг ташқи образлари; оғзаки айтилган ёки ўқиб берилган нутқ яхши сақланиб қолади. В. Идрок қилинган маълумотларни кўрсатмада қайта тиклаш.

Кўрган воқеа ҳодисаларни эслаб қолиш уларни қайта тиклаш билан чамбарчас боғлиқдир. Қайта тиклаш - бу инсон хотирасида нима сақланган бўлса, ўшани оғзаки ёки ёзма баён қилишдир. Маълумотларнинг софлиги фақат қабул қилиш ва эслаб қолишнинг сифатигагина эмас, балки шу билан бирга сўроқ қилинувчининг руҳий ҳолати, маълумоти, фаросати, характери, тасаввур этиш қобилияти, таъсирланиш даражаси, шарт-шароитларига ва тергов тактикасига боғлиқдир. Сўроқ қилиш тактикаси учун олдин идрок қилинган маълумотларни қайта тиклашнинг психологик қонуниятлари катта роль ўйнади. Қайта тиклаш бевосита ва бавосита, ихтиёрий ва ихтиёрсиз бўлиши мумкин. У икки хил шаклда амалга ошади: биринчиси билиб олиш, яъни объектни қайтадан кўриш орқали тиклаш, иккинчиси эслаш орқали, яъни объектни хотирада қайта тиклаш. Идрок қилишдан сўнг кўп ўтмай бевосита қайта тиклаш одатда кейинга қолдирилган тиклашга нисбатан анча тўлиқ ва аниқ бўлади. Шунинг учун у ёки бу воқеага нисбатан сўроқни кейинга қолдириш мақсадга мувофиқ эмас. Қайта тиклаш босқичида кўрсатувнинг ташкил топишига қатор объектив ва субъектив омиллар таъсир қилади: а) қайта тиклаш жараёнида сўроқ қилинувчининг эмоционал ҳолати (ҳаяжонланган ёки хотиржам, хафа ёки хурсандлиги кабилар); б) гумон қилинувчи ва айбланувчиларда тез-тез учраб турадиган ”ўз фикрини ҳимоя қилиш“га уриниш ҳаракати; в) сўроқ қилинувчининг мижози ва характери; г) кишиларнинг таъсирланишга мойиллиги (масалан, иродасиз кишиларда, болаларда таъсирланиш кучли бўлади); д) хаёлпарастликка мойиллик, хаёлпарастлик элементи, айрим ҳолларда сўроқ қилинувчи ўзи кўрган воқеа ва ҳодисаларни тўла идрок эта олмай уни худди кўргандек атрофлича ўз кўрсатувида баён қилишга интилади; е) сўроқ қилинувчининг ўз фикрини тузиш қобилияти; агар сўроқ қилинувчи ўзидаги айрим камчилик ёки бошқа сабаблар туфайли ўз фикрини аниқ ифодалай олмаса, терговчи аниқловчи саволлар билан унга кўрсатувни тўғри ифодалашга ёрдам беради. Сўроқ қилинувчидан терговни қизиқтирувчи воқеа тўғрисида

батафсил ва изчил гапириб бериш ёки фақат айрим ҳодисани эслаш илтимос қилинади. Терговчи кўрсатувни қабул қилишда айрим хатоликка йўл қўйиши мумкин. Бу хато сўроқ қилувчининг тегишлича профессионал тайёргарлик кўрмагани натижасидадир. Шундай қилиб, кўрсатувнинг сифати сўроқ предметига, қабул қилишнинг ташқи шароитига, хотирада сақлаб қолишга, қайта тиклашга ҳамда сўроқ қилинувчи ва сўроқ қилувчининг шахсий субъектив сифатларига боғлиқдир. 2-§ Сўроқ ўтказишга тайёргарлик кўриш Жиноят билан боғлиқ ҳолатларни билиб олиш, аниқлаш маълум тайёргарлик кўришни, унинг ўзига хос хусусиятларини, айбланувчининг шахсини пухта ўрганишни талаб этади. Айбланувчининг шахсини ўрганишда унинг маънавий дунёси, турмушдаги ўрни, юриш-туришига доир томонлар батафсил ўрганилиши керак. Сўроқ одатда терговчи хонаси ёки махсус ажратилган хонада олиб борилиши керак. Сўроқ қилиш хонасида сўроқ қилинувчи ўзини ниҳоятда эркин сезиши, унинг руҳиятига мосланган бўлиши, сўроқ қилинаётган хонада киши эътиборини чалғитадиган кераксиз нарсалар, жиҳозлар бўлмаслиги, ҳаттоки ташқи дунё билан алоқа узилган бўлиши зарур. Айбланувчини сўроқ қилишдан олдин терговчининг бутун ҳаракати, эътибори фақат шу масалага қаратилиши, мазкур тайёргарликда терговчи сертакаллуф бўлиши билан ўзини давлат вакили сифатида кўрсата олиши лозим. Гумон қилинувчи ва айбланувчини сўроқ қилишдан аввал унга нисбатан қандай далиллар мавжуд, сўроқ жараёнида улар ёлғон кўрсатув берар бўлса, уни фош этиш учун қўлланадиган далиллар, ҳужжатлар пухта текширилган бўлиши лозим. Сўроқ жараёнида сўроқ қилинувчи шахсга уни кўрсатмасини текшириш, айрим қисмларини тўлдириш ва аниқлаш учун қўйиладиган саволлар олдиндан, тахминан бўлса-да, тайёрланиб қўйилиши лозим. Сўроқ қилинувчиларнинг қайсилари биринчи, қайси бирлари кейинги навбатда сўроқ қилиниши лозимлигини ҳам терговчи

жиноят ишидаги материаллар билан танишиб чиққандан кейин белгилаб олиши зарур. Жиноий ҳаракатнинг қайси бир ҳолатлари ким томонидан тўлароқ ёритилишига қараб сўроқ қилинувчилар тартиби белгиланиши мақсадга мувофиқ. Сўроқ ўтказиш вақти ва жойи ҳам терговчининг ўз тажрибаси ва ишининг алоҳида ҳолатларига қараб белгиланиши мумкин. Сўроққа тайёргарлик кўриш қуйидагилардан иборат: а) жиноят ишини ўқиб ўрганиб чиқиш; б) гувоҳнинг айбланувчига, жабрланувчига ва иш бўйича айрим далилларга нисбатан бўлган муносабатини аниқлаш; в) сўроқ вақтида бериладиган саволларни белгилаб қўйиш; г) сўроқ вақтида керак бўлиб қоладиган материалларни, ашёвий далил бўлган ҳужжатларни тайёрлаш; д) сўроқ қилиш вақтини ва жойини белгилаш. Жиноят иши билан танишиш жараёнида қайси гувоҳдан қандай фактларни аниқлаш, улар қай даражада воқеани ёритиб бера олиши ва бошқа масалалар ҳал қилинади. Иш бўйича гувоҳларнинг сони кўп бўлса, уларнинг ҳар бирининг шахси аниқланиб, ишнинг эпизодларига асосан ким биринчи навбатда, ким кейинги навбатда сўроқ қилиниши белгиланади. Шу билан бирга уларнинг айбланувчига нисбатан бўлган муносабати ҳам аниқланиши лозим. Гувоҳларнинг ўзаро муносабати ва жабрланувчига нисбатан алоқаси ҳам сўроқ учун аҳамиятга эгадир. Шунинг учун уларнинг шахси, турмуши, хизматини аниқлаш билан бир қаторда мазкур иш бўйича ўзаро муносабатини аниқлаш даркор. Кўрсатув олиш вақтида ҳар бир гувоҳ ўзига хос бўлган руҳий ҳолатларни намоён қила бошлайди; уларга турлича усулларни қўллашга тўғри келади. Баъзиларга савол бериш билан бўлса, баъзиларга оддий суҳбат билан воқеани эслашга ёрдам бериш мумкин. Демак, гувоҳ ва жабрланувчининг ишга ва айбланувчига нисбатан бўлган муносабати асосида қатор саволларни олдиндан мўлжаллаб қўйиш лозим бўлади. Сўроқ вақтида бериладиган саволларни кўрсатув олиш жараёнида ўзгартириш ва борларини тўлдириш, янги саволларни киритиш мумкин. Агар гувоҳнинг кўрсатувидаги айрим фактлар тўғрилигига шубҳа туғдирса, унга текширувчи ёки ёлғонни очиб ташлашга

ёрдам берувчи саволларни бериш мумкин. Шундай саволлар ҳам олдиндан мўлжалланиб қўйилиши керак. Сўроқ вақтида қўлланилиши мумкин бўлган ҳужжатлар, айрим фактлар, жиноят ишининг турли бетларида жойлашган бўлади, уларни сўроқ вақтида излаб ўтирмаслик учун олдиндан мўлжаллаб, ишнинг шу бетларига белгилар жойлаштириб қўйиш лозим. Сўроқ ўтказиш вақти билан жойни белгилаш, сўроқ натижаларига турлича таъсир бўлишига сабаб бўлади. Жабрланувчиларни, гувоҳларни алоҳида хонада сўроқ қилиш, тинч ва хотиржамлик шароит туғдириши лозим. Сўроқ вақти ҳам аввалдан белгиланиши, гувоҳларни олдинма-кетинлиги, навбати белгиланиши сўроқ натижасига ижобий таъсир этади. Агар айбланувчи иш бўйича айрим фактларни тасдиқловчи гувоҳни чақиришни илтимос қилса, гувоҳни кўп кечиктирмай чақириш лозим. Чунки айбланувчининг яқин кишилари ёки ўзи гувоҳ билан алоқа боғлаши мумкин, керак ҳолатларни айтишни уқтириб, унга таъсир этиб қўйиши мумкин. Сўроққа чақирилган гувоҳлар алоҳида хонада бўлиши, кўрсатув олиш учун битта-битта чақирилиши ва унинг кўрсатувини бошқа гувоҳлар эшитмаслиги лозим. Бунинг учун сўроқ ўтказишдан аввал керакли шароитни яратиш ва ўйлаб чиқиш даркор. 3-§ Жабрланувчи ва гувоҳларни сўроқ қилиш тактикаси Сўроқ ўтказишнинг умумий тартиби ва ундан келиб чиқадиган тактик усуллар Ўзбекистон Республикаси ЖПК кўрсатилган бўлиб, унинг талабларини тўлиқ бажариш барча тергов органлари ходимлари учун мажбурийдир. Сўроқ ўтказишнинг умумий процессуал тартиби уч босқичдан иборатдир: а) сўроқ қилинувчининг шахсини аниқлаш; б) сўроқ қилинувчининг кўрсатувини эшитиш; в) савол-жавоб ўтказиш. Сўроқ бошлашдан аввал терговчи гувоҳнинг паспорти ёки бошқа шахсий ҳужжатини текшириши, сўнгра сўроқ баённомаси бланкасида кўрсатилган биографик маълумотларни

сўраб билиши ва айбланувчи билан қандай муносабатда эканлигини аниқлаши лозим. Айбланувчи ва жабрланувчига нисбатан бўлган алоқасидан гувоҳнинг иш оқибатидан моддий ёки маънавий манфаатдорлигини билиб олиш мумкин. Шунинг учун бу масалага жиддий ёндашмоқ даркор. Сўроқнинг биринчи қисмида гувоҳ ва жабрланувчилар қасддан ёлғон кўрсатув берса ёки кўрсатув беришдан бош тортса, уларни Ўзбекистон Республикаси ЖК тегишли моддалари билан жиноий жавобгарликка тортилиши ҳақида огоҳлантирилади. Жиноий жавобгарлик ҳақида огоҳлантиришнинг ўзи кифоя бўлмай, балки гувоҳнинг тўғри ва тўла кўрсатуви иш учун қанча аҳамиятга эга бўлишини тушунтириш ва унинг бу масалага тушуниб етганлиги ҳақида сўроқ баённомасига имзосини қўйдириш лозим. Такрорий сўроқ ўтказишда ҳам гувоҳ нотўғри жавоби учун жиноий жавобгарлик ҳақида огоҳлантирилади ва буни ўз имзоси билан тасдиқлайди. Сўроқнинг иккинчи қисми гувоҳга мазкур жиноят иши бўйича нималар маълум, қандай ҳодисани кўрган- эшитганлиги гапириб беришни таклиф қилишдан бошланади. Гувоҳнинг сўзини бўлмай, уни сабр-тоқат билан эшитиш лозим, чунки у терговчи кутмаган янги далилларни ёки иш бўйича аҳамиятли бўлган ҳолатларни очиб бериши мумкин. Гувоҳнинг сўзи ҳаддан ташқари чўзилиб ишга керакли бўлганлардан “узоқлашиб” кетса, уни воқеа тафсилотларига “яқинроқ“ келишига ва асосий ишга тегишли бўлган нарсаларни сўзлаб беришга жалб этиш мумкин. Гувоҳ сўзини тугатгандан сўнг, у қолдириб кетган далиллар юзасидан тўлдирувчи саволлар берилади. Айрим далиллар юзасидан текширувчи саволлар ҳам берилиши мумкин. Гувоҳ ва жабрланувчига бериладиган саволлар аниқ ва тушунарли бўлиши лозим. Шу билан бирга саволлар қисқа бўлиб, тўла жавоб олишга имкон туғдириши керак, баъзида саволнинг ўзида жавоб маъноси мавжуд бўлиб, ишорали бўлади, сўроқ қилинувчи фақат “ҳа” ёки “йўқ“ деган жавобни беради. Бу ҳол сўроқ усулига хилоф бўлиб тўла ва объектив кўрсатув олишга тўсқинлик қилади. Баъзи хотираси заиф гувоҳларга эслатувчи саволлар қўйилиши мумкин. Жиноят ҳодисасига яқин бўлган, аммо ишга алоқаси бўлмаган ҳолатларни эслатиш ёрдамида унутилган воқеани

тиклашга ёрдам беради. Савол қўйиш вақтида гувоҳга ишда бор бўлган ҳужжатларни, воқеа жойи, схемаси ёки далилий ашёни кўрсатиш мумкин. Бу билан иккита масала ҳал қилинади: биринчидан гувоҳни унутган воқеаларни эслашга ёрдам берса, иккинчидан қасддан терговни чалғитиш учун нотўғри кўрсатув берувчи жабрланувчи ва гувоҳларни сирини фош этишга қурол бўлади. Шу тариқа гувоҳни воқеа содир бўлган жойда сўроқ қилиш баъзида мақсадга мувофиқ бўлади. Ҳодиса жойида кўрсатув олиш гувоҳга айрим фактларни, далилий ашёларни, изларни ва бошқа жойни аниқлашга, жойни чизмасини тузишга, илгари чизилган чизмалар бўлса, уларни тўлдиришга ва аниқлик киритишга ёрдам беради. Сўроқ вақтида гувоҳни руҳий ҳолатини кузатиб бориш лозим. Унинг қўйилган саволларига нисбатан авзоини ўзгариши, иш учун далил бўла олмаса-да, терговчига тўғри тактик усул танлашга ёрдам беради. Гувоҳнинг бераётган кўрсатувини диққат билан эшитиб бориш лозим, шу билан бирга унинг баъзи маълумотларини маъқуллаш ёки уларни ҳақиқатдан “йироқ”, ёлғон эканлигини англатувчи сўз қўшиб туриш кўпинча ўзини оқламайди. Сўроқ мақсадга мувофиқ ўтиши учун терговчи фақат гувоҳ ҳикоя қилиб берган воқеани қоғозга тушириш билан кифояланмай, балки сўроқ жараёнида фаол бўлмоғи зарур. Гувоҳнинг кўрсатуви қайси қисми тўла ва объектив, қайси қисми чала ва юзаки ифодаланганини сезиб бориши ва улар юзасидан тўлдирувчи ва аниқловчи саволларни бериб бориши лозим. Жабрланувчини сўроқ қилиш тартиби ва тактик усуллари юқорида кўрсатилган гувоҳларга нисбатан қўлланадиган қоидалар ва усулларга ўхшашдир. Шу билан бирга жиноий иш бўйича жабрланувчининг процессуал ҳолатидан келиб чиқадиган руҳий омиллар ҳам унутилмаслиги керак. Улар кўрсатув олиш вақтида маълум аҳамиятга эга бўлиб ҳар гал назарда тутилиши лозим. Жумладан, жиноий воқеа жабрланувчига нисбатан кўпинча моддий ва маънавий ёки бошқа зарар етказади. Шунинг учун у иш бўйича оз бўлса ҳам манфаатдор бўлиб, баъзи тафсилотни бўрттириб ифодалашга ҳаракат қилади. Шунингдек, жиноий ҳаракати жабрланувчининг ҳаётига, соғлиғига қарши қаратилган бўлганлиги туфайли унга шикаст етади, қўрқув ва эмоционал ҳолати таъсир этиши, сўроқ вақтида воқеани тўғри ёрита олмаслигига сабаб

бўлади, баъзида эса у қаттиқ қўрқиши, ҳаяжонланиши ёки таъсирланиши натижасида воқеани тўғри қабул қилмайди ва сўроқ вақтида воқеа маълумотларини беихтиёр бўрттириб, кескинлаштириб ёритади. Баъзи жиноят ишининг турлари бўйича жабрланувчилар асосан хотин-қизлардир. Савол-жавоб қилишда уларнинг шаънига қаттиқ тегмайдиган, очиқ сўзлашга имкон берадиган шароит туғдирилиши лозим. Агар жабрланувчи хотин-қизлар бўлиб, улар уялиш орқасида баъзи воқеаларни гапириб беришдан бош тортса, у ҳолда сўроқни ўтказиш аёл кишига топширилиши лозим. Жабрланувчи кўпгина жиноят ишлари бўйича беихтиёр “иштирокчи” шахс бўлиб қолади. У жиноят ҳаракатини ўз кўзи билан кўриб, ўз қулоғи билан эшитиб қолади. Шунинг учун жабрланувчи гувоҳга нисбатан кўпроқ нарсани билади ва тўлароқ маълумот беради. Гувоҳ ва жабрланувчининг кўрсатувлари далил манбаи бўлиш учун уларни умумий қоида асосида ҳар вақт ишнинг бошқа ҳолатлари билан солиштириб текширилиши ва баҳоланиши лозим. 4-§ Гумон қилинувчи ва айбланувчиларни сўроқ қилиш Гумон қилинувчи ёки айбланувчини сўроқ қилишдан олдин унинг шахси ва шахсига тегишли маълумотлар, қайси тилда кўрсатув бера олиши аниқланади, сўнг сўроқ қилинувчининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари тушунтирилади. Айбланувчи жиноят ишини тергов қилиш жараёнида асосий процессуал шахс ҳисобланади ва уни сўроқ қилишдан мақсад иш учун ҳаққоний ва тўла маълумот олишдир. Айбланувчи ва гумон қилинувчи шахсларни сўроқ қилишда уларни кўрсатув беришга мажбурлаш, қўрқитиш, зўрлик ишлатиш, алдаш ва шу каби қонунга хилоф бўлган ҳаракатларни қўллаш таъқиқланади. Жиноят ишини тергов қилиш жараёнида гумон қилинувчи ва айбланувчининг процессуал ҳолатлари ҳар хил бўлса-да, бирга уларни сўроқ қилишда қўлланадиган тактик усуллар деярли бир хилдир. Фарқ шундаки, гумон қилинувчига нисбатан терговчида сўроқ даврида ҳали етарли даражада далил бўлмагани учун уни фақат жиноятда гумонлайди, айбланувчига нисбатан эса етарли

далил тўпланганлиги учун унга айбини эълон қилиб, сўнг айблашга асос бўлган ҳолатлар юзасидан сўроқ қилинади. Айбланувчиларнинг кўрсатуви асосан икки муҳим вазифани бажаради: 1) Иш бўйича айбланувчининг кўрсатуви далилий манба бўлиб, ундаги маълумотлар ишнинг айрим ҳолатларини тўла очишга ёрдам беради. Жиноят воқеасини жабрланувчига ва гувоҳга нисбатан айбланувчи яхшироқ билади ва кўп вақтга эслаб қолади. Айрим факт ва ҳолатлар эса фақат айбланувчига маълум бўлади. Шунинг учун айбланувчидан мумкин қадар тўла ва тўғри кўрсатув олишга ҳаракат қилиниши лозим. 2) Айбланувчининг кўрсатуви дастлабки терговда унинг ҳимоя восита бўлиб ҳисобланади. Терговчи айбланувчига тўла, ҳар томонлама тўғри кўрсатув беришга, ўзини ҳимоя қилишга ҳамма далилларни, фактларни келтиришга имкон туғдиради. Шу билан бирга терговчи ишга керак бўлган муҳим фактларни, ҳолатларни аниқлайди ва айбланувчининг жиноий жавобгарлик масаласини ҳал қилади. Айбланувчилар сўроқ вақтида бўйинларига қўйилган айбларга нисбатан турлича муносабатда бўладилар: 1) Айбланувчи эълон қилган айбларга тўла ёки қисман иқрор бўлади, тўғри ва тўла кўрсатув беради; 2) Айбланувчи айбига иқрор бўлмайди ва тўғри кўрсатув беради, чунки у ҳақиқатда ҳам жиноятни содир қилмаган; 3) Айбланувчи айбига иқрор бўлади “тўла ёки қисман” ва ёлғон “нотўғри” кўрсатув беради. Бунинг сабаби турлича бўлиши мумкин; сўроқ қилинувчи шеригининг айбини бўйнига олиб, унинг ишини осонлаштириш ёки терговга маълум бўлмаган хавфлироқ ҳолатларни яшириш ёхуд ўзини мақташ, қаҳрамон қилиб кўрсатиш мақсадини кўзлайди; 4) Айбланувчи айбига иқрор бўлмайди ва жиноий жавобгарликдан қутилиш мақсадида ёлғон кўрсатув беради. Терговчи сўроқ ўтказиш вақтида юқорида кўрсатилган тўрт ҳолатнинг қайси бири билан тўқнаш келганини била олмайди. Шунинг учун айбланувчиларни сўроқ қилиш пайтида икки муҳим қоидани назарда тутиши лозим: биринчидан, айбланувчининг айбига иқрор бўлиш ёки бўлмасликдан қатъи назар, унинг кўрсатувини текшириш зарур ва иккинчидан, терговда айбини

бўйнига олмаган айбланувчиларнинг кўрсатуви ”албатта ёлғон бўлади” деган хулоса ҳосил бўлмаслиги лозим. Жиноятчиларга кўпинча айбини қисман бўйнига олиш ёки мутлақо иқрор бўлмасдан жиноий жавобгарликдан қутилишга ҳаракат қилиш хосдир. Терговчининг вазифаси ҳар бир айбланувчининг руҳий хусусиятига мос ҳолда тактик усулларни қўллаб, тўғри ва тўла кўрсатув олишдир. Айбланувчини сўроқ қилишдан аввал жиноят ишини яна бир бор кўриб чиқиб, керакли жойларидан - ҳужжатларидан алоҳида ёзма изоҳлар олиш лозим чунки, сўроқ вақтида улар зарур бўлиб қолиши мумкин. Айбланувчига қўйиладиган саволларни тузишда эса айбланувчининг жавобини ва унинг турли хилларини тахминан бўлса ҳам назарда тутган ҳолда тайёргарлик кўрилади. Сўроқ ўтказиш айбланувчига айб эълон қилиш тўғрисидаги қарор билан танишгандан сўнг ўтказилади. Жиноят ишининг хусусиятига ва аломатларига қараб айбини эълон қилиш тўғрисидаги қарорида айблаш учун умумий юридик асосларни келтириш кифоядир, баъзида эса далил манбаини ҳам кўрсатиш мумкин, лекин, айрим фактларни, ашёвий-далилларни маълум қилишга шошилмаслик керак, чунки улар сўроқнинг кейинги босқичларида зарур бўлиб қолади. Сўроқ яхши натижалар бериши, уни муваффақиятли ўтиши учун тайёргарлик кўриш вақтида терговчи айбланувчининг шахсини ўрганиши ва аниқлаши лозим. Айбланувчининг шахсини белгиловчи хусусиятлар: унинг хизмат соҳаси, турмуши, атрофидаги таниш-билишлари билан алоқаси ва бошқа терговга керак бўлган маълумотлардир. Уларни тезкор ҳаракатлар ва гувоҳларни сўроқ қилиш йўли билан аниқлаш мумкин. Бу маълумотлар сўроқ вақтида айбланувчининг ёлғон кўрсатувини очиб ташлашга ёрдам беради. Сўроқ такрорий ўтказилганда ҳам тайёргарлик кўришга тўғри келади чунки, биринчи сўроқдан олинган кўрсатувни кўриб чиқиб, қандай камчиликларга йўл қўйилган, қандай факт ва ҳолатлар аниқланмай қолган, қандай янги саволлар қўйилиши мумкин ва бошқа масалалар белгилаб олинади. Жиноятни эҳтиётсизлик билан содир қилган айбланувчиларни сўроқ қилиш, уларнинг кўрсатувларини асослаш худди гувоҳларни сўроқ қилиш усулига ўхшашдир. Бундай айбланувчилар сўроқ

вақтида баъзи ҳолатларни хотирасидан кўтарилганлигини айтса ёки бошқа сабабларига кўра воқеани тўла сўзлаб бера олмаса, гувоҳларга қўлланадиган тактик усулларни ишлатиш мумкин бўлади. Лекин жиноятни қасддан содир қилган айбланувчилар, одатда, воқеани тўла-тўкис қабул қиладилар ва яхши эслаб қоладилар. Улар жиноят ҳодисасидан қанчалик манфаатдор бўлсалар, унинг очилмаслигига шунчалик ҳаракат қиладилар. Шунинг учун бу хилдаги айбланувчиларга қўлланадиган тактик усуллар бир мунча бошқачадир. Қонунга биноан айбланувчининг кўрсатув бериши ихтиёрийдир. У кўрсатув беришдан бош тортгани ва ёлғон сўзлагани учун жиноий жавобгарликка тортилмайди. Айбланувчини қўрқитиш, алдаш, зўрлик ишлатиш, ёлғон ваъдалар бериш йўли билан кўрсатув олиш ғайриқонунийдир. Айбланувчиларни сўроқ қилиш гувоҳларни сўроқ қилиш тартиби сингари уч қисмдан иборат: Сўроқнинг биринчи қисмида айбланувчининг шахсини аниқлаш, тергов жараёнида унга нисбатан қўлланадиган эҳтиёт чораларини танлашга ва турли ҳодиса-ҳолатларнинг олдини олишга ёрдам беради. Агар айбланувчи очиқда бўлса, унинг ҳужжатлари текширилиб шахсига тегишли маълумотлари юзасидан сўроқ қилиниб, ҳужжатлардаги маълумотларга солиштириш зарур. Қамоқда бўлган айбланувчи унинг шахсий ҳужжатлари жиноят ишида бўлади ва терговчи уларни олдиндан текшириб чиқишга имкони бор. Анкета маълумотлари аниқлангандан сўнг терговчи айбланувчини айбини эълон қилиш қарори билан таништиради ва зарур бўлса, айбининг моҳияти тушунтирилади. Шунингдек, процессуал қонунга биноан айбланувчининг процессуал ҳуқуқлари ҳам тушунтирилади. Сўроқнинг иккинчи қисми айбланувчининг тушунтиришини эшитишдир. Бу қисмда қуйидаги тактик қоидалар назарда тутилиши даркор. 1) айбланувчининг қандай бўлмасин содир қилинган жиноятга иқрор бўлишига мажбур қилмаслик лозим, акс ҳолда у судда айтган сўзидан бош тортади ва дастлабки терговда уни мажбур

қилганликларини айтади, натижада жиноятни исботлаш қийинлашади ва иш қайта терговга юборилади. 2) айбланувчининг сўзини саволлар билан ёки луқма ташлаш билан бўлмасдан, унинг кўрсатувини охиригача тинглаш зарур. Гарчи айбланувчи ёлғон кўрсатув бераётганлиги сезилса ҳам, унга сўзини охиригача етказишга имкон берилмоғи лозим. Аммо айбланувчи атайлаб жиноят ишига алоқаси бўлмаган нарсалар юзасидан маълумот берса, терговчи уни ишга тегишли бўлган фактлар юзасидан сўзлашга чорлаши зарур. 3) жиноят иши мураккаб, бир неча эпизоддан иборат бўлса, сўроқ ҳар бир эпизод юзасидан алоҳида олиб борилиши лозим. Бир эпизод ёритилгандан сўнг айбланувчига савол бериб жавобини эшитиб, сўнгра иккинчи эпизод юзасидан сўроққа ўтиш лозим. Сўроқнинг учинчи қисми айбланувчига савол бериб, унинг жавобини олиш. Бу энг мураккаб ва масъулиятли масаладир. Сўроқнинг бу босқичи терговчидан унинг мутахассислик моҳиятини, илғор тажрибасини ва бошқа ижобий хусусиятларини амалга оширишини талаб қилади. Айбланувчиларга бериладиган саволлар уч турда бўлиши мумкин: тўлдирувчи, аниқловчи ва текширувчи. Улар қуйидаги масалаларни ҳал қилишга имкон беради: а) жиноят ишига алоқаси бўлган фактлар юзасидан тўла ва ҳар томонлама маълумот олиш. Айбланувчи ўзини ҳимоя қилиш учун қандай асослар келтирган ва уларни тўғрилигини тек шириш; б) тергов даврида маълум бўлмаган янги маълумотлар олиш. в) айбланувчи берган кўрсатувининг айрим ноаниқ бўлган жойларини ёритиш; г) айбланувчи кўрсатувини текширишга зарур бўлган айрим ҳолатларни аниқлаш; д) айбланувчининг берган кўрсатуви ишнинг асосий ҳолатларига қарама-қарши бўлса, уни ёлғон гапирганлигини фош этиш. Сўроқ вақтида ишлатиладиган далиллар текширилган, аниқланган ва ишончли бўлиши лозим. Терговчи ўз ихтиёрида бор далилларни ҳаммасини айбланувчига кўрсатиши ёки билдириши зарур эмас, ёлғон сўзлаётган айбланувчининг кўрсатувини қанчалик ҳақиқатдан узоқ эканлигини исботловчи фактлар, далилларнинг ҳар бирини ўз ўрнида келтириб, айбланувчини

“қуролсизлантириб”, тўғри кўрсатув беришга мажбур қилиши лозим. Баъзи айбланувчилар аввалдан сўроқ вақтида гапирадиган мавзуларини ўйлаб тайёрлаб қўяди. Терговчи савол-жавоб қилиш босқичида унга кутилмаган саволни бериб, иш бўйича аниқланган маълум воқеани қандай тушунтиришини сўраганда, айбланувчи дарҳол жавоб беришга қийналиб қолади ва ҳақиқатни сўзлашдан бошқа илож йўқлигини англайди. Баъзида, жиноят ишининг характерига қараб айбланувчининг руҳий хусусиятини назарда тутиб жиноят ҳодисаси қандай рўй берган, нималар топилган, жиноятнинг асосий ҳолатлари қай йўсинда юз берганлигини айбланувчига айтиб бериш мумкин, бу ҳолда сўроқ қилинувчи терговга ҳамма ҳолат-вазиятлар маълум эканлигига иқрор бўлиб, тўғри маълумот беришдан бошқа илож йўқлигига ишонч ҳосил қилади. Жиноятда гумон қилинган шахсни сўроқ қилиш тартиби, айбланувчини сўроқ қилиш тартиби сингари олиб борилади. Шубҳаланувчи шахс ҳам, айбланувчи сингари ёлғон кўрсатув берганлиги учун ёки кўрсатув беришдан бош тортганлиги учун жиноий жавобгарликка тортилмайди. Гумон қилинувчи ва айбланувчига сўроқ вақтида бериладиган саволлар маълум кетма-кетлик тартибида умумий ҳолатдан алоҳида масалаларга тегишли бўлган ҳолатларга оид бўлган маълумотни олишга қаратилган бўлиши лозим. Саволлар олдиндан белгиланиб, жиноятнинг айрим ҳолатларини ёритишга ёрдам бериши, уларни тахминан бўлса ҳам режалаштириб қўйилиши, сўроқ жараёнида ўз вақтида ва ўз жойида ишлатилишига ёрдам беради. Савол икки усулда қўйилиши мумкин: биринчи усулда тергов учун муҳим бўлган ҳолатларни ёритувчи савол, иккинчиси-хусусий масалаларга тегишли бўлиб, уларни сўроқ қилинувчига тақдим этиш вақти-соати, олдинма-кетинлиги тергов ишининг бориши ва ҳолатига қараб белгиланади. Айбланувчининг ёлғон кўрсатувини фош этиш учун ишлатиладиган далилларнинг миқдори ва қайси ҳолатларга тегишли эканлигини терговчи сир сақлаб, савол бериш вақтида айбланувчига тақдим этиб, “бу ҳолатни қандай тушунтирасиз” каби мурожаат билан аниқлайди. Саволга жавоб бериш учун тайёр бўлмаган айбланувчи, терговчининг ихтиёрида яна қандай

далиллар борлигини билмаган ҳолда, тўғри кўрсатув беришга мажбур бўлади. Айбланувчи ва гумон қилинувчи шахсларни сўроқ қилиш усуллари терговчидан катта маҳорат ва санъат талаб қилади. Жумладан, терговчи сўроқ қилинувчиларнинг руҳий ҳолатини инобатга олган ҳолда, олдинги саволларни қайтадан бошқачароқ шаклда тақдим этиши, гувоҳ ва жабрланувчилардан олинган маълумотни билдириш ва шу каби тактик, психологик услублар кўллаши мумкин. Сўроқ қилишда қўлланадиган тактик услублар процессуал қонун чегарасидан чиқмаслиги лозим, шу билан бирга ҳаққоний ва объектив маълумот олиш учун терговчи айбланувчининг шахси ва руҳиятига таъсир этиши, тўғри кўрсатув бериб айбига иқрор бўлса, унга нисбатан бирмунча енгил жазо чоралари қўлланишини ваъда қилиши мумкин. Айбланувчи ва ишда гумон қилинган шахсларни сўроқ қилишда терговчи томонидан уларни қонуний ҳуқуқларини билмаслигидан фойдаланиш, айёрлик билан ёлғон ваъдалар бериб маълумот олиш ёки иш юзасидан ҳали текширилмаган далилларни қўллаб, кўрсатув олиш процессуал қонунни қўпол равишда бузиш бўлмаса-да, барибир, бундай ҳолатларда терговчи ўзининг шахси ва обърысига путур етказади. Айбланувчи (гумон қилинувчи) ўзини тўла айбдор деб тан олган ҳолларда ҳам терговчи бу иқрорликни текшириб, бошқа далиллар билан солиштириб қанчалик ҳақиқий эканлигини аниқлаши лозим. Тергов амалиётида сўроқ қилинувчилар ёлғондан айбини бўйнига олиб, бошқа хавфлироқ жиноятини, “шеригини” яшириш мақсадида айбини яшириш ва бошқа сабабларни кўзда тутади. Шунинг учун, сўроқ вақтида олинган бу маълумотлар тергов ишининг тугалланиши бўлмасдан, аксинча текширувни бошланиши демакдир. Олинган маълумотнинг тўғрилигини иш юзасидан тўпланган далиллар билан солиштириб, уни ҳақиқатга жавоб беришини текшириб баҳоланиши лозим. Шу мақсадда олинган кўрсатувни воқеа содир бўлган жойга чиқиб текшириш, тергов экспериментини ўтказиш, экспертиза тайинлаш ва такрор сўроқ қилиш мумкин. Сўроқ қилиш жараёнида айбланувчилар, гумон қилинувчилар, гувоҳлар жабрланувчилардан олинган кўрсатувлардаги айрим ҳолатлар бир-бирига зид бўлса, бу қарама-қаршиликларни икки

шахсни юзлаштириш усули билан ҳал қилиш мумкин. Жиноятнинг умумий ҳолатига нисбатан жиддий қарама-қаршиликлар келиб чиқса, бошқа тергов ҳаракатлари ўтказиш лозим, жумладан янги гувоҳларни сўроқ қилиш, экспертиза ўтказиш, янги версиялар тузиб, уларни текшириш каби чоралар кўрилиши мумкин. 5-§ Юзлаштириб сўроқ қилиш тартиби Тергов амалиётида юзлаштириш илгари сўроқ қилинган икки шахсни бир-бирига юзлаштириб сўроқ қилишдир. Юзлаштириш икки гувоҳ, икки айбланувчи, жабрланувчи, гувоҳ ва айбланувчилар билан ўтказилади. Юзлаштиришнинг асосий вазифаси жабрланувчи, гувоҳларнинг, гумон қилинувчи ва айбланувчиларнинг кўрсатувларидаги жиддий қарама-қаршиликларни ва бошқа келишмовчилик вазиятларни бартараф қилишдир. Кўрсатилган ҳолатлар юзлаштириш билан ҳал этиш имкони бўлмаса, экспертиза, таниб олишга тақдим этиш ва бошқа тергов ҳаракатлари орқали ҳал этилади ва юзлаштиришнинг ҳожати бўлмайди. Баъзи маълумотларнинг вақти, куни, соати каби ахборотни муассаса ёки тегишли хизматчилардан билиб олиш мумкин. Шунинг учун юзлаштиришни зарурият туғилсагина, ўтказиш мумкин. Бу тергов ҳаракатининг ютуғи шундан иборатки, юзлаштиришда иштирок этган шахслар сўроқ даврида берган нотўғри кўрсатувларини ўзгартириб, тўғри сўзлашлари мумкин. Шу билан бирга улар ёдидан кўтарилган айрим фактларни эслашлари, ишга тегишли бўлган янги маълумотларни беришлари мумкин. Баъзида юзлаштириш пайтида сўроқ қилинувчилардан бири илгари берган кўрсатувидан бош тортиб уни ўзгартиради, янги воқеани, фактларни ўйлаб чиқади, шу билан сирини фош этади, яъни ёлғон кўрсатув берганлигини билдириб қўяди. Бундай гувоҳ ёки айбланувчи юзлаштиришдан сўнг қайта такроран сўроқ қилиниши мақсадга мувофиқ. Юзлаштириш тартиби қуйидагича: юзлаштириб сўроқ қилинувчилар гувоҳлар бўлса, улар ёлғон жавоб бериш ва жавоб беришдан бош тортиши учун жиноий жавобгарлик ҳақида огоҳлантириладилар ва бу ҳақда баённомага имзо чекадилар. Шундан сўнг бир-бирларини таниши, қандай муносабатда эканлиги ҳақидаги жавоблари баённомага ёзилади.

Савол-жавоб ҳар қайсиси билан алоҳида ўтказилади. Юзлаштирувчилардан бирига савол қўйилади ва унинг жавоби тингланади, сўнг иккинчисига ҳам шу савол берилиб, унинг жавоби олинади. Юзлаштириш баённомасининг чап томонига сўроқ қилинувчининг бирига қўйилган савол ва жавоб ёзилади. Ўнг томонида иккинчисининг савол-жавоби ёзилади. Терговчининг саволи тугагач, улар бир-бирларига савол беришлари мумкин, аммо бу ҳол уларнинг ўзаро тортишувига, жанжалига айланмаслиги лозим. Сўроқни тўғри бошқариш учун савол берилиб унга жавоб олиш, кейин навбатни кимга бериш терговчининг ихтиёрида бўлиши, юзлаштирилувчиларни ўз ихтиёрига қўймаслик лозим. Юзлаштиришни тўғри ўтказиш учун обдон тайёргарлик кўриш керак. Терговчи сўроқ қилинган шахсни кўрсатувларини яна бир бор ўқиб-ўрганиб таҳлил қилиб чиқиши лозим. Юзлаштириш вақтида қандай савол бериш, кимдан бошлаш, қандай далилларни аниқлаш ва шу каби масалалар олдиндан белгиланиб қўйилмоғи лозим. Юзлаштириб сўроқ қилинувчи шахслар илгари иш юзасидан мустақил равишда алоҳида сўроқ қилинганлиги учун, юзлаштириш жараёни бевосита савол-жавобдан бошланади. Юзлаштирилувчи шахсларни кўрсатувларида турли қарама- қаршиликлар бўлади. Масалан, маълум фактни бири тасдиқлайди, иккинчи эса инкор қилади. Савол жавобни ана шу тасдиқловчи шахсдан бошлаш мақсадга мувофиқдир. Ёки иш бўйича гувоҳ, жабрланувчи, айбланувчи бошқа сўроқ қилинган шахс билан юзлаштириш ўтказишни талаб қилади. Биринчи саволни ўша талаб қилган шахсдан бошлаш тўғрироқ бўлади. Баъзи айбланувчилар гувоҳларнинг кўрсатувидаги айрим фактларни инкор қилиб, уни ёлғон гапирганлигини айтадилар. Юзлаштириш пайтида бундай айбланувчилар иккинчи навбатда сўроқ қилиниши маъқул. Бундан ташқари, ҳар бир юзлаштиришда терговчи қайси қатнашувчининг кўрсатувига кўпроқ ишонч ҳосил қилса шу шахсдан биринчи навбатда савол жавобни бошлайди, сўнгра иккинчисига ўтади. Юзлаштирилаётган шахсларга, сўроқ қилинганда олинган кўрсатувларини бир-бирларига билдириш ёки таништириш мутлоқо мумкин эмас, акс ҳолда улар илгари берган кўрсатувларни маъқуллаб, бир-бирларини жавобини тасдиқлаш билан кифояланиб

қоладилар. Бу ҳол эса юзлаштириш натижасини ва аҳамиятини пасайтиради. Юзлаштирилувчи шахслар баённомасининг ҳар бирига ажратилган қисмларига савол ва жавоблари ёзилади ва ана шу жойларига ҳар иккаласи томонидан имзоланади. 6-§ Вояга етмаган шахсларни сўроқ қилиш Вояга етмаган шахсларни қайси ёшдан бошлаб гувоҳ сифатида сўроқ қилиш мумкинлиги қонунда кўрсатилмаган. Тергов амалиётида кичик, боғча ёшидаги болаларни гувоҳ сифатида сўроқ қилиш, яхши натижалар бергани учраб туради. Ёш боланинг кўрсатув бера олиш қобилияти унинг умумий ва руҳий тайёргарлигига боғлиқдир. Кўрсатувнинг ташкил топиши уни сўроқ вақтида қандай қайта тиклаб бериши болаларнинг турли ёшларида турлича амалга ошади, шунинг учун вояга етмаган гувоҳларни руҳий ҳолатини назарда тутиб сўроқ қилиш лозим. Уларни шартли равишда уч гуруҳга бўлиш мумкин. 1) Мактабгача ёшдаги бўлган болалар, 2) бошланғич синфдаги ўқувчи болалар, 3) ўрта ва юқори синф ўқувчилари, ўспиринлар. Учинчи гуруҳдаги ўспирин ёшларни сўроқ қилиш тартиби вояга етган гувоҳларни сўроқ қилишдан деярли фарқ қилмайди. Вояга етмаган гувоҳни сўроқ қилишга тайёргарлик кўришда терговчи унинг ёши, умумий ривожланиши, билими, қобилият даражаси, характери ва хулқ-атвори ҳақида етарли маълумот тўплаши зарур. Бу маълумотларни терговчи мактабдан, ўқитувчилардан ёки боланинг яқин одамларидан олиши мумкин. Ёш болалар баъзан жиноятчиларни улардан қасд олишидан қўрқиб, билган нарсаларни айтиб беришдан бош тортадилар. Терговчининг вазифаси вояга етмаган гувоҳларни хавфсизлигини таъминлаш жиноят ишилардан манфаатдор бўлган шахсларнинг таъсиридан қутқариш ва гувоҳга ҳеч қандай зарар ва хавф йўқлигини тушунтиришдан иборатдир. Ёш болаларни уларга қулай бўлган шароитда ва ўзига таниш бўлган жойда сўроқ қилиш маъқулроқдир. Қонунга биноан вояга етмаган гувоҳларни сўроқ қилишда уларнинг яқин одамлари, ота- оналари, ака ёки опалари, ўқитувчилари иштирокида бўлиши керак. Бу шахслар иш оқибатидан манфаатдор бўлмасликлари лозим.

Баъзи вақт кичик ёшдаги гувоҳлар яқинларидан, иштирок этувчи ўқитувчи ёки синф раҳбарларидан уялиб очиқ кўрсатув бера олмайдилар. Бу ҳолда педагогни бошқа мактабдан чақириш мумкин. Ёш болаларни сўроқ қилишда уларга қизиқарли бўлган суҳбатдан бошлаб ишончини қозониш керак, шундай кейин иш юзасидан савол беришга ўтиш мумкин. Сўроқ вақтида чарчатиб қўймаслик учун уларга танаффус қилиб дам бериш лозим. 16 ёшдан юқори бўлган гувоҳлар, жабрланувчилар кўрсатув беришдан бош тортиш ёки қасддан ёлғон кўрсатув бериш учун жиноий жавобгарлик ҳақида огоҳлантириладилар, 16 ёшдан кичик бўлган жабрланувчи ва гувоҳларга эса, уларнинг тўғри кўрсатувлари қанчалик аҳамиятга эга эканлигини ва жиноят иши учун зарурлигини тушунтириш лозим. Вояга етмаганларни сўроқ қилишда ёш болалар ва ўсмирлар психологияси ўзига хос хусусиятга эга эканлигини эътиборга олиш зарур. Шу сабабли ҳам вояга етмаганларни сўроқ қилиш унинг объектив бўлишини таъминлайдиган, махсус қўшимча процессуал кафолатларга эгадир. Сўроқ қилиш жараёни эса шу туфайли криминалистика фани ишлаб чиққан алоҳида тактик усуллардан кенг фойдаланишни кўзда тутади. 11 ёшдан 15 ёшгача бўлган болалар жиноятда қатнашган катталар билан мулоқотда бўлгани боис, уларда бурч ва мажбурият тушунчаси шаклланади ва катталарга тақлид қила бошлайдилар. Лекин, улар ўз хусусиятига кўра, катта ёшдагиларнинг ҳамма хатти-ҳаракатларини тўғри қабул қила олмайдилар. Мана шундай шароитда болалар баъзан ўртоқлик ва дўстликни нотўғри тушуниб, улар учун жиноий йўлга киришдан ёки бошқанинг жиноятини ўз бўйнига олишдан ҳам тоймайдилар. Вояга етмаган шахсларни сўроқ қилишнинг ўзига хос услублари бўлганлиги туфайли тайёргарлик кўриш ҳам алоҳида бўлмоғи лозим. Сўроқни қаерда, қачон, кимлар иштирокида ўтказиш, қандай тартибда олиб бориш, қандай саволлар қўйиш каби масалаларни олдиндан белгилаб олиш тергов ҳаракатини муваффақиятли ўтказишига ёрдам беради. Ёш болаларни сўроқ қилишда процессуал қонун нормаларига зид бўлмаган умумий процессуал тартибни ўзгартириб, бошқача тактик услубларни қўллаш мумкин. Кичик ёшдаги сўроқ қилинувчиларнинг шахсини аниқлагандан сўнг, бевосита савол жавобга ўтиш мумкин, ”эркин

сўзлаб бериш” босқичини савол қўйиш йўли билан алмаштириш мумкин. Саволлар аниқ ва тушунарли шаклда тузилмоғи лозим. Вояга етмаган айбланувчи ва гумон қилинувчиларни сўроқ қилиш аҳамияти, уни ўтказиш жойи, процессуал тартиби, нима учун уни айбланувчи (гумон қилинувчи) сифатида сўроқ қилинаётганлигини, тушуниб олишига боғлиқ. Вояга етмаган айбланувчини сўроқ қилиш текширилаётган жиноят иши бўйича тутган ўрнини, у билан тергов ҳаракати ўтказилаётганини ва у ўзини масъулиятини англаб содир қилган жиноий ҳаракатини қандай оқибатга олиб келганини тушунишига қаратилган бўлмоғи лозим. Вояга етмаган шахсларни сўроқ қилиш жараёнида терговчи улар билан руҳий контакт ўрнатиши, улардан ҳаққоний ва тўла маълумот олиши, сўроқ уларнинг тақдирини тўғри ҳал қилишга ҳам қаратилганлигини тушунтириши лозим. Сўроқ қилинувчига мулойим, хайрихоҳ ва мақсадли тарзда муомала қилинмаса, унинг онгига, қалбига йўл топиш мураккаб бўлади ва тўғри кўрсатув олиш қийин кечади. Сўроқ шахснинг ёши, умумий савияси ва психологик хусусиятига мос равишда суҳбат тариқасида ўтказилиши ҳам мумкин. Вояга етмаган шахснинг жиноят ишида иштирокчи бўлиши катта ёшдаги айбланувчилар томонидан унинг ҳаётига хавф туғдириши мумкин. Терговчи бундай ҳолатда тегишли чора кўриб болага унинг хавфсизлигини таъминлашини айтади. Шундагина вояга етмаган гумон қилинувчи ва айбланувчилар сўроқда тўғри ва объектив маълумот беришга мойил бўладилар. 7-§ Сўроқ натижаларини процессуал расмийлаштириш Жиноят ишини текшириш жараёнида тўпланган маълумотлар, ашёвий далиллар ўтказилган тергов ҳаракатларининг натижалари Ўзбекистон Республикаси процессуал қонуни асосида расмийлаштирилиши лозим. Сўроқ баённомаси умумий тергов ҳаракатларининг баённомаси каби кириш, асосий ва якунловчи қисмлардан иборатдир. Сўроқ ўтказилган жойи, вақти, қандай иш юзасидан кимни сўроқ қилганлиги ва бошқа маълумотлар баённоманинг кириш қисмида акс эттирилади.

Сўроқ қилинувчи шахслардан олинган маълумот баённомага биринчи шахс номидан ёзилиши ва имкони борича сўзма-сўз саводли, тушунарли ва ўчирувларсиз бўлиши, саволлар ва уларга олинган жавоблар қандай шаклда бўлса шундайлигича акс эттирилиши лозим. Сўроқ баённомаси тушунарли ва кўрсатув берувчининг тилига яқинроқ бўлиши зарур. Баённомада гувоҳга ёки айбланувчига ноъмалум бўлган атама ва жумлалар ишлатилмаслиги лозим. Вояга етмаган шахсларнинг кўрсатувларини расмийлаштиришда уларнинг ёши ва мактаб тарбиясига тегишли маълумотларини ҳам келтириб ўтиш лозим. Баённоманинг иккинчи қисми сўроқ қилинувчи билан суҳбатлашиб бўлгандан кейин, жиноят ишига алоқадор фактларни маълум тизимда галма-галига ёзиб бориш лозим. Агар, сўроқ вақтида кўрсатув берувчига бирор далил, далилий ашё кўрсатилган бўлса, бу ҳол ва унга олинган тушунча баённомада кўрсатилиши лозим. Қонун сўроқ қилинувчиларга кўрсатувларни ўз қўллари билан ёзиб бериш ҳуқуқини беради. Бунинг яхши томони шундан иборатки, кўрсатув берувчи воқеа-ҳодисаларни, айрим маълумотларни аниқроқ ёзиб бериш имконияти яратилади. Шунингдек, сўроқ қилинган шахс кўрсатув бергандан сўнг ўз қўли билан ёзган фактлардан бош тортиши ёки уларни ўзгартириши қийинроқдир. Гувоҳ ёки айбланувчи кўрсатувларини ўз қўли билан ёзиб беришга розилик берса, аввал кўрсатувини тинглаб, кейин тўлдириладиган ва мавҳум жойларини савол бериш орқали аниқлаб, сўнгра ёзиб беришга шароит туғдирилади. Кўрсатув ёзиб бўлгандан кейин баённомани кўрсатув берувчи ўқиб чиқиши ва ҳар бир саҳифасини алоҳида имзоси билан тасдиқлаши даркор. Сўроқда қатнашган процессуал шахслар: прокурор, мутахассис, таржимон ва бошқалар кириш қисмида кўрсатилган бўлиб, улар ҳам баённомага имзо чекадилар. Баённома сўроқ қилинган шахсга ўқиб берилади ёки ўзи танишиб чиқишига имкон яратилади. Қўшимча ҳолатлар, тузатишлар ҳосил бўлиб қолса, баённоманинг охирги қисмига киритилиб, сўроқ иштирокчиларининг имзолари билан тасдиқланади.

Гувоҳ ва айбланувчиларни сўроқ қилишда илмий-техник воситалари, жумладан, овоз ва тасвир ёзиш аппаратларидан фойдаланиш мумкин. Ҳозирги кунда амалиётда сўроқ натижасини магнит тасмасига қайд қилиш кенг қўлланилмоқда. Бунинг сабаби шундаки, магнитофон тергов ҳаракатларини тўғри ташкил қилишга, уни қонуний ва объектив ўтказишга, кўрсатувни сифатли расмийлаштиришга ва терговчи меҳнатини енгиллаштиришга имкон яратади. Техник воситалардан фойдаланиш ҳақида ЖПК 91- моддасида кўрсатилган бўлиб, умумий процессуал тартиб асосида расмийлаштирилади. Сўроқ натижаларини расмийлаштиришда фонограммалар сўроқ баённомасини тўлдирувчи восита бўлиб ҳисобланади. Магнит тасмасини далил манбаи сифатида ишлатиш учун, баённома тузиб расмийлаштирилади. Тасмада қаерда, ким томонидан, қай вақт, қандай иш бўйича ва ким сўроқ қилинганлиги кўрсатилади. Сўроқ натижаларини расмийлаштиришда овоз ва тасвир ёзиш услубини қўллаш сўроқ баённомасини тўлдирувчи восита бўлиб ҳисобланади. Сўроқ жараёнида овоз ёзиб олишни қуйидаги тартибда олиб бориш мақсадга мувофиқ: 1. Терговчи овоз ёзиб олиниши тўғрисида сўроқ қилинувчиларга сўроқни бошлашдан олдин маълум қилади ва уни баённомада қайд қилади. Овознинг ёзиб олинишига сўроқ қилинувчининг розилиги талаб қилинмайди. Терговчи сўроқ қилинувчига овоз ёзишнинг нима учун кераклиги, унинг аҳамияти ва тартиби тўғрисида батафсил тушунтириб бермоғи лозим. 2. Фонограммада сўроқ қилиш муддати ва жойи кўрсатилади, шунингдек, сўроқ бошланган ва тамом бўлган вақт, сўроқ иштирокчиларининг исми, отасининг исми ва фамилияси ёзилади. 3. Фонограмма сўроқнинг айрим қисмларини эмас, балки бутун процессини акс эттириши керак. 4. Сўроқ тугагач, овоз ёзиш тасмаси бошдан қайта қўйилади. Сўроқ қилинувчи эшитиб бўлгач, ҳақиқатдан ҳам тўғри эканлиги ҳақидаги баёнотига қўл қўяди. 5. Агарда фонограммада тергов ҳаракати жараёнида тўғри кўрсатувлар олиш мақсадида бошқа тактик усуллардан

фойдаланилган бўлса, терговчи бу ҳақда тегишли ҳужжатда қайд қилиб қўяди. Процесс иштирокчилари иш материаллари билан танишиб чиққанларидан сўнг фонограмма муҳрланиб, ишда сақланади. Овоз ёзиш магнитофони қўлланилганда аввал фонограммани қайд қилиб, сўнгра баённомага ёзиб қўйиш керак. Чунки бир вақтнинг ўзида плёнкага ҳам, баённомага ҳам ёзиш анча қийинчиликлар туғдиради. Бундан ташқари, кўрсатувларни ўқиб кейин фонограммани эшитиб бўлгач терговчи албатта уларнинг мазмунини яхши эслаб қолади ва уларнинг бири иккинчисини тўлдирганлигига ишонч ҳосил қилади. Овоз ёзиш билан бир қаторда тасвир ёзиш воситаси кўрсатув мазмунини бир мунча кенгайтиради ва қулайлик туғдиради. Қонунга асосан қўлланилган аппаратларни ва видео- фонограммаларни процессуал мустаҳкамлаш мақсадида уларни баённома қандай магнитофон, қандай тасвир ёзиш камерасида ёзилган, қачон ва қаерда қўлланилган, кимнинг овози ёзиб олинганлиги ҳақида қайд қилинмоғи лозим. Баённома терговчи ва сўроқ қилинган шахс томонидан имзоланиши лозим.

Похожие

Тафтиш тайинлаш ва уни ўтказиш тактикаси

Тергов экспериментини утказиш тактикаси

Кўрсатувларни ҳодиса жойида текшириш тактикаси ( курсатувларни ходиса жойида текшириш тактикаси

Тинтув ва олиб қўйиш тактикаси ( Тинтув ва олиб куйиш тактикаси

Криминалистик тактиканинг умумий қоидалари