Tadbirkorlik sohasida yakkahokimlikka qarshi kurashish qoidalari - Юриспруденция - Рефераты

Tadbirkorlik sohasida yakkahokimlikka qarshi kurashish qoidalari

Загружено в:

16.09.2022

Скачано:

0

Размер:

93 KB

Tadbirkorlik sohasida yakkahokimlikka qarshi kurashish qoidalari Reja: 1. Monopolistik faoliyatni cheklash va raqobatni tartibga soluvchi qonun hujjatlari va ular ahamiyati. 2. Monopolistik faoliyatni cheklash va insofsiz raqobatning oldini olishning huquqiy shakllari. 3. Monopolistik faoliyatni tartibga solishni amalga oshiruvchi davlat organlari va ularning vakolatlari . 4. Monopolistik korxonalar, tashkilotlar va birlashmalarning davlat reyestri. 5. O‘zbekiston Respublikasining monopoliyaga qarshi qonun hujjatlarini buzganlik uchun qo‘llaniladigan javobgarlik va chora turlari. 6. Tabiiy monopoliyalarni huquqiy tartibga solish.

1. Monopolistik faoliyatni cheklash va raqobatni tartibga soluvchi qonun hujjatlari va ular ahamiyati. O‘zbekiston Respublikasi bozor munosabatlariga o‘tish oqibatid a tadbirkorlik faoliyatiga o‘tish keng miqyosda amalga oshirilib bormokda. Ushbu turdagi iqtisodiy faoliyatni yuqori darajada ta’minlash uchun asl raqobatni rivojlantirishga kumaklashadigan shartlarni ta’minlamasdan tadbiq etish mumkin emas. Shu tarzda davlatga kerakli asoslarni yaratish majburiyati yuklatilgan. Ushbu asoslar huquqiy, tashkiliy va boshqalar bo‘lib, ular raqobatni bozorning asosiy harakat kuchi sifatida ta’minlash va foyda olishni ko‘zlab normal bozor munosabatlarni aylanib (chetlab) o‘tishga qaratilgan monopolistik yo‘nalishni cheklashga qaratilgan huquqiy tartibga solish muhim o‘rin tutadi. Binobarin, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 53-moddasiga ko‘ra, O‘zbekiston iqtisodiyotining asosini bozor munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan, har xil shakldagi mulk tashkil etadi. Ushbu konstitutsiyaviy norma davlatga iqtisodiy faoliyatni erkinligini, tadbirkorlikni, hamma shakldagi mulkni tengligini va huquqiy himoyasini, iste’molchilar huquqini himoyasini kafolatlash majburiyatini yuklaydi. Boshqacha aytganda, raqobat va monopolistik faoliyatini cheklashni ta’minlash va tartibga solishni umumiy asoslarni belgilaydi. Monopolistik faoliyatni va insofsiz raqobatni ogohlantirish, cheklash, to‘xtashish kabi tashkiliy va huquqiy asoslarini aniqlab beradigan asosiy me’yoriy huquqiy hujjat bo‘lib 1996 yil 26 dekabrdagi (1999 yil 20 avgustdagi o‘zgartirishlar bilan) O‘zbekiston Respublikasining "Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to‘g‘risida"gi Qonun hisoblanadi. Qonunning asosiy maqsadi tovar bozorlarini yaratish va samarali amal qilishi uchun sharoitlar bilan ta’minlash hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasining 1999 yil 19 avgustdagi qabul qilingan "Tabiiy monopoliyalar to‘g‘risida"gi Qonun muhim o‘rin egallaydi. Ushbu Qonunning asosiy vazifasi - tabiiy monopoliyalar sharoitidagi munosabatlarni tartibga solish. Shuningdek, tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishda monopoliyaga qarshi kurash talablariga rioya qilishi kerak bo‘lgan bir qancha normalar mavjud bo‘lib, ular har xil qonun hujjatlarida aks ettirilgan (xususan, O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksida, "Yer osti boyliklari to‘g‘risida", "Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida", "Reklama to‘g‘risida" va boshqa qonunlarda). Monopoliyaga qarshi qonunchilik tizimida me’yoriy hujjatlarning, shu jumladan, monopoliyaga qarshi davlat organining normativ hujjatlari katta ahamiyatga ega. 2. Monopolistik faoliyatni cheklash va insofsiz raqobatning oldini olishning huquqiy shakllari. Eng avvalo, raqobat, insofsiz raqobat va monopolistik faoliyat tushunchalarini aniqlab olish muhim o‘rin tutadi. Raqobat - xo‘jalik yurituvchi subyektlarning musobaqalashuvi bo‘lib, bunda ularning mustaqil harakatlari har bir subyekt tomonidan tegishli tovar bozoridagi

tovarlar muomalasining umumiy shart-sharoitlariga ta’sir ko‘rsatish imkoniyatini cheklaydi. Insofli raqobat har xil vositalar yordamida ta’minlanib, ular ichida huquqiy ta’minlash katta mavqeni egallaydi. Raqobatning maqsadi tadbirkorlarning bir tomonlama tartibda tovarlarning muomalasi umumiy shart- sharoitiga ta’sir etadigan mustaqil harakatlarga yo‘l qo‘ymaslikdir. Raqobat, ishlab-chiqaruvchining ham, iste’molchining ham manfaatlarini aks ettiradi. Raqobatning maqsadi xo‘jalik yurituvchi subyektlarning musobaqalashuvida amalga oshirilib, undan sotib oluvchilariga kerakli (ehtiyojli) bo‘lgan mahsulotlarni ishlab-chiqarishni rivojlantiradi. Shundan kelib chiqqan holda bozorning hamda narxning normal konyunkturasi ishlab chiqiladi. Raqobatning mohiyati shundaki, u tovarlar bozorining ideal holatini o‘rnatadi. Chunonchi raqobatchi muhitga ko‘maklashish va uni rivojlantirish, hamda insofsiz raqobatning har xil ko‘rinishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun kerakli huquqiy kafolatlarning bo‘lishini taqazo qiladi. O‘zbekiston Respublikasining "Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to‘g‘risida"gi Qonunining 3-modda, 1-qism, 6-bandiga muvofiq, insofsiz raqobat deganda xo‘jalik yurituvchi subyektlarning tadbirkorlik faoliyatida ustunlikni qo‘lga kiritishga qaratilgan, qonun hujjatlariga va ish muomalasi odatlariga zid bo‘lgan, ular o‘rtasida musobaqalashuvni istisno etadigan va amalga oshirilishi natijasida xo‘jalik yurituvchi subyektlarga tegishli tovar bozorida tovarlar muomalasining umumiy shart-sharoitlariga ta’sir ko‘rsatish imkonini beradigan harakatlar tushuniladi. Shunga o‘xshash harakatlar to‘g‘rilik, oqilonalik va adolatga zid bo‘lib boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlarga va ularning ishchanlik obro‘siga zarar va putur yetkazishi mumkin. Adabiyotda insofsiz raqobatning bir necha belgilari ajratiladi: - insofsiz raqobat faqat aktiv harakatlar amalga oshiriladi, passiv harakat, ya’ni, harakatsizlikni nazarda tutmaydi; - ushbu harakatlar, nafaqat qonunchilik, balki ish muomalasi odatlariga zid bo‘lib, ular huquqbuzarlik deb tan olinadi; - insofsiz raqobatning subyekti sifatida O‘zbekiston Respublikasida tadbirkorlik faoliyatini yuritadigan xo‘jalik yurituvchi subyektlar, ya’ni tashkilotlar (shu jumladan chet el yuridik shaxslari) hamda yakka tartibdagi tadbirkorlar hisoblanadi; - insofsiz raqobat subyektlarining aktiv harakatlarining maqsadi - tadbirkorlik faoliyatining imtiyozlarini qo‘lga kiritish; - raqobatchining harakati oqibatida zararlar, shu jumladan ishchanlik obro‘siga putur yetkazilishi mumkin. Shu tufayli ushbu xuquqbuzarlikni insofsiz raqobat sifatida tan olishi uchun zararlar yoki ishchanlik obro‘siga putur yetishi mumkin bo‘lgan xavfning o‘zi kifoya. Insofsiz raqobatchi tadbirkorning aniq harakatlari, maqsadi va mazmuni bo‘yicha farqlanadi. Misol uchun, xo‘jalik yurituvchi subyektlar, insofsiz raqobat holatini vujudga keltirib, ishlatib tadbirkorlik faoliyatining aniq bir sohasida yoki tovar bozorida o‘zining monopoliyasini o‘rnatishni maqsad qilishi mumkin.

O‘zbekiston Respublikasining «Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to‘g‘risida»gi Qonunining 8-moddasida insofsiz raqobatning taqiqlangan shakllari ifoda etilgan: 1. Boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlarga zarar keltiradigan yoki uning tadbirkorlik obro‘siga putur yetkazadigan yolg‘on, noaniq yoki o‘zgartirib ko‘rsatilgan ma’lumotlarni tarqatish. Ushbu shaklning xavfli tomoni shundaki, raqobatchi muhitni va bozor munosabatlari tashkil etishni buzadi, hamda bir xo‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan boshqasining sha’ni va tadbirkorlik obro‘siga putur yetkazadigan ma’lumotlarni asossiz tarqatishida namoyon bo‘ladi. Bu harakatlar aniq bir ishlab chiqaruvchi va sotuvchilarga ishonchini yo‘qotishga qaratilib, sotib oluvchilarni o‘z mahsulotlariga qiziqtiradi. Ushbu harakatlar, jumladan, radio, televideniye, ro‘znoma va boshqa ommaviy-axborot vositalari reklamasida tarqatiladi. Ammo reklama faoliyatidagi insofsiz raqobatchilarning ushbu harakatlarini 1998 yil 25 dekabrda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining «Reklama to‘g‘risida»gi Qonuni cheklaydi. Ushbu Qonunning asosiy vazifasi yolg‘on, noaniq ma’lumotlarni reklama vositasi orqali tarqatilishini va buning oqibatida iste’molchilarni tovarning xususiyati, uni tayyorlash usuli va joriy, iste’mol xossalari, sifati xususida, sotish shartlari to‘g‘risida chalg‘itishga olib keladigan ma’lumotlarni ta’kidlaydi. Bunday yolg‘on va noaniq ma’lumotlarni tarqatish nafaqat asossiz yomonlangan subyektga, balki chalg‘itishga olib kelingan sotib oluvchiga ham zarar keltirishi mumkin; 2. Yuridik shaxsning intellektual faoliyati natijalaridan va ularga tenglashtirilgan individuallashtirish vositalaridan noqonuniy foydalanib tovar sotish. Ushbu harakatlar sifatida boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektning tovar belgisidan foydalanib o‘z mahsulotini sotish bilinadi. Bu esa O‘zbekiston Respublikasining 1993 yil 6 mayda (1997 yil 26 dekabrdagi o‘zgartirishlar bilan) qabul qilingan "Tovar belgisi va xizmat ko‘rsatish belgilari to‘g‘risida"gi Qonuniga zid bo‘lib, ular tovar belgisi egasining mutloq foydalanish va tasarruf etish huquqini tan olib, uning ruhsatisiz ishlatish yoki almashtirib yuborish darajasida unga o‘xshash bo‘lgan belgini xo‘jalik muomalasiga kiritish tovar belgisi egasining huquqlari buzilganligi haqida dalolat beradi va insofsiz raqobatchiga nisbatan javobgarlikni nazarda tutadi. Insofsiz raqobatchi tovar belgisining egasi huquqi buzilganligi tufayli va uning talabi bilan, o‘z hisobidan tadbirkorlik obro‘sini tiklagan sud hal qiluv qarorini ijro etishi, qonunga xilof ravishda tovar belgisidan foydalanishni to‘xtatish, tovar belgisi tasvirlarini idishi va o‘rovidan yo‘qotish shart va shu bilan birga tovar belgisining qonuniy egasiga yetkazilgan zararlarni qoplash yoki tovar belgisidan qonunga xilof ravishda foydalangandan olingan hamma daromadni berishi lozim.

Tovarning xususiyati, uni tayyorlash usuli va joyi, iste’mol xossalari, sifati xususida iste’molchilarni chalg‘itishga xo‘jalik yurituvchi subyektning, shu jumladan, uning reklama faoliyati jarayonida ham, o‘zi ishlab chiqaradigan yoki sotadigan tovarlarni boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlarining tovarlari bilan qo‘pol taqqoslashiga yo‘l qo‘yilmaydi. Bu boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektning tovarlariga nisbatan ko‘pol, kamsitish axborotni tarqatish yo‘li bilan, o‘zining tovarlarini ustun qo‘yish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Oqibatda bunday axborot bozor munosabatlari ishtirokchilarining insofsiz raqobatchining tovari bahosiga nisbatan (yangilishishiga) chalg‘ishiga olib keladi. Ilmiy-texnikaviy, ishlab chiqarish yoki savdo axborotini, shu jumladan, tijorat siri egasining roziligisiz olish, undan foydalanish, uni oshkor etishga yangi xo‘jalik yurituvchi subyektning tovarlar va xizmatlar bozorida kirishini to‘sishga yo‘l qo‘yilmaydi. Monopolistik faoliyat deganda xo‘jalik yurituvchi subyektlarning, davlat boshqaruvi organlari va mahalliy davlat hokimiyati organlarining monopoliyaga qarshi kurash haqidagi qonun hujjatlariga xilof bo‘lgan, raqobatga yo‘l qo‘ymaslikka, uni cheklash yoki bartaraf etishga qaratilgan harakatlari yoki harakatsizligi tushuniladi. Insofsiz raqobatdan monopolistik faoliyat quyidagi belgilari bilan farqlanadi: birinchidan, monopolistik faoliyat tadbirkorlik subyektining qonun hujjatlariga mos kelmaydigan faoliyati bo‘lib hisoblanadi; ikkinchidan, subyektlar tarkibi nihoyatda keng: bunda xo‘jalik yurituvchi subyektlardan tashqari, ijro hokimiyatining davlat organlari va mahalliy davlat organlari ularga berilgan vakolatlar doirasida ishtirok etishi mumkin; uchinchidan, monopolistik faoliyat nafaqat harakatda, balki harakatsizlikda ham aks etadi. Bu, albatta subyektlar tarkibiga kiritilgan organlar va ularning tegishli vakolatidan kelib chiqadi; to‘rtinchidan, faoliyatni monopolistik sifatida tan olish uchun u har xil yomon oqibatlarni keltirishi shart emas, raqobatga yo‘l qo‘ymaslik, cheklash va bartaraf etish maqsadida qilingan harakatlar (harakatsizliklar) o‘rnatilishi kifoya qiladi. Beshinchidan, O‘zbekiston Respublikasining "Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to‘g‘risida"gi Qonunida monopolistik faoliyatlarni turlari berilgan bo‘lib, ularning har biridagi monopolistik harakatlar (harakatsizliklar) har xil bo‘lishi mumkin. Monopolistik faoliyatining turlariga quyidagilar kiradi: I. Xo‘jalik yurituvchi subyektning o‘zining mavqesini suiiste’mol qilgan xolda foydalanish ("Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat

to‘g‘risida"gi Qonuni 5-moddasi). Ushbu vaziyatda qo‘yidagi belgilar bo‘lishi kerak: 1. Ushbu faoliyat turining subyekti sifatida alohida xo‘jalik yurituvchi subyektlar yoki ularning guruhlari (korxona, tashkilot, uyushma va boshqa yig‘indilar yoki korxonalar, tashkilotlar va boshqalar fuqaro tadbirkorlar bilan yig‘indisi) bo‘lib, ularga taalluqli bo‘lgan shartlardan iborat: a) bitim yoki kelishib olingan harakatlar natijasida, shu jumladan oldi-sotdi, mol-mulkni ishonchi boqarish, birgalikdagi faoliyat, topshiriq, ijara shartnomalari asosida yoki boshqa bitimlar asosida hal etuvchi ta’sir ko‘rsatish uchun yetarli bo‘lgan aksiyalar nazorat paketini yoki ovozlar sonini bevosita yoki bevosita birgalikda tasarruf etish huquqiga ega bo‘lgan shaxs yoki bir necha shaxslar; b) ikki yoki undan ortiq shaxslar o‘rtasida shartnoma tuzilib, unga ko‘ra shartnoma qatnashchilaridan biri yoki bir qanchasining yoxud boshqa shaxslarning tadbirkorlik faoliyatini yuritish shartlarini belgilash yoinki ular ijroiya organi vazifalarini bajarish huquqi qo‘lga kiritiladi; v) shaxs yuridik shaxs ijroiya organi va (yoki) direktorlar kengashi (kuzatuv kengashi) tarkibining 50% ortig‘ini tayinlash huquqiga ega bo‘ladi; g) ayni bir jismoniy shaxslarning o‘zi ikki va undan ortiq yuridik shaxs ijroiya organi va (yoki) direktorlar kengashi tarkibining 50% ortiqrogini tashkil etadi. 2. Ustunlik mavqeini borligi, ya’ni ustivorlik, boshliqlik. Ustun mavqe - xo‘jalik yurituvchi subyektning yoki bir qancha xo‘jalik yurituvchi subyektlarning o‘rnini bosuvchisi bo‘lmagan tovar bozorida yoxud bir- birining o‘rnini bosadigan tovarlar bozorida o‘ziga (o‘zlariga) raqobatga hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatish, boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlarning bozorga kirishini qiyinlashtirish yoki ularning iqtisodiy faoliyat erkinligini o‘zga tarzda cheklash imkoniyatini beradigan hukmron mavqei. Qonunda ko‘rsatilgan prezumpsiya bo‘yicha xo‘jalik yurituvchi subyektning bozordagi tovarlar miqdori 65% va undan ko‘p bo‘lsa, bu holat ustun mavqe deb hisoblanadi. Shu tufayli ko‘rsatilgan miqdordan oshib ketish faktining o‘zi kifoya qiladi va boshqa qo‘shimcha faktlarni isbotlash shart emas. Shuningdek xo‘jalik yurituvchi subyektning bozordagi ulushi 35%dan - 65%gacha bo‘lsa, bu holat ham ustun mavqe hisoblanadi. Lekin ushbu faktning o‘zi xo‘jalik yurituvchi subyektning mavqeini ustivorligini avtomatik tarzda tan olishga asos bo‘la olmaydi, buning uchun monopoliyaga qarshi kurash organidan ushbu faktni aniqlash uchun quyidagi asoslar talab etiladi: xo‘jalik yurituvchi subyektning bozordagi ulushi barqarorligiga; bozordagi raqobatchilarga tegishli ulushlarning nisbiy miqdoriga;

ushbu bozorga yangi raqobatchilarning kirishi mumkinligiga; muayyan tovar bozorini tavsiflovchi boshqa mezonlarga qarab aniqlangan bo‘lsa, uning bozordagi mavqei ustun mavqe deb hisoblanishi mumkin. 3. Nafaqat ustunlik mavqei, balki uni suiiste’mol qilishning oqibatida yuzaga keladigan boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektning manfaatini buzish va raqobatni bartaraf etishga qaratilgan harakatlar mavjudligi. Qonunning 5-moddasida shunday mumkin bo‘lgan harakatlarning ro‘yxati berilgan: a) tovarlarni muomaladan olib qo‘yishi, bundan ko‘zlangan maqsad yoki erishilgan natija bozorda taqchillikni keltirib chiqish yoki saqlab turishda yoxud narxlarni oshirishdan iborat bo‘lsa; b) monopol qimmat yoki monopol arzon narxlarni belgilash; v) kontragentga shartnoma mohiyatiga taalluqli bo‘lmagan shartlarni, shu jumladan moliya mablag‘lar (O‘zbekiston Respublikasining "Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to‘g‘risida"gi Qonunining 3-moddasi 15-bandi). Boshqa mol-mulk, mulkiy huquqlarni o‘tkazishga doir asossiz talablarni majburan qabul qildirish; g) kontragentni boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlarga nisbatan teng bo‘lmagan vaziyatga solib qo‘yadigan kamsituvchi shartlarni shartnomaga kiritish; d) kontragent tomonidan boshqa tovarlarni sotib olish yoki sotish yoxud kontragentning boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlardan tovarlar sotib olishdan yoki boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlarga tovarlar sotishdan o‘zini tiyish sharti bilangina shartnoma tuzishga rozilik berish; ye) mutloq monopoliyachi bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi subyektning tegishli tovarni ishlab chiqarish yoki yetkazib berish imkoniyatlari mavjud bo‘lganda shartnoma tuzishdan asossiz bosh tortishi; j) boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlarning bozorga kirishga to‘sqinlik qilish (huquqiy, tashkiliy, texnik, iqtisodiy, moliyaviy mohiyatga ega bo‘lgan to‘siqlar). II. Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning raqobatini cheklab qo‘yadigan bitimlar (kelishib qilingan harakatlar). Shunga o‘xshash harakatlar ta’qiqlanadi, agar xo‘jalik yurituvchi subyektlarning bozordagi bir tovarning umumiy ulushi 35%dan oshsa. Shunga o‘xshash bitimlar gorizontal darajada (raqobatchilar o‘rtasida bir bozorda) tuzilib ular qat’iy narxlar, tariflar, chegirmalar, ustamalar, qo‘shimcha to‘lovlar yoki ortiqcha narxlar belgilash yoki ularni saqlab turishga; erkin bozor narxlari qaror topishga to‘sqinlik qilib, ularni sun’iy ravishda o‘stirish yoki pasaytirish; auksionlar, birjalar va boshqa kim oshdi savdolarida narxlarni oshirish, pasaytirish yoki saqlab turishga; bozorni xudud bo‘yicha, sotuv yoki xarid

hajmi, tovarlar xillari bo‘yicha, sotuvchilar va xaridorlar, buyurtmachilar doirasi bo‘yicha bo‘lib olishga va boshqalarga olib keladi, bundan tashqari, vertikal darajada (raqobatlashmayotgan xo‘jalik yurituvchi subyektlar va ularning biri ustunlik mavqeiga ega bo‘lib boshqalari esa uning mahsulot yetkazib beruvchisi yoki xaridori bo‘lgan taqdirda) ular o‘rtasida tuzilgan bitimlar bo‘lib, ular xaridorlar xududini yoki doirasini cheklaydigan; o‘zidan haridor sotib olgan tovarlarni qayta sotish uchun narxga cheklashlar belgilaydigan; xo‘jalik yurituvchi subyektlarga raqobatchilar ishlab chiqargan tovarlarni sotishni man etishga olib keladigan bitimlar (kelishib qilinadigan harakatlar) deb tan olinadi. Aytib o‘tish kerakki, shunga o‘xshash bitimlar qonuniy deb hisoblanishi mumkin, basharti xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘z harakatlarining bozorda savdo qilish sharoitlarini yaxshilashga, tovarning raqobat bardoshligini oshirishga ko‘maklashuvchi, haridorlarga sezilarli naf keltiruvchi ijobiy samarasi ko‘rib chiqilayotgan tovar bozori uchun salbiy oqibatlardan ortiq bo‘lishni isbotlab bera olmasalar. III. Davlat boshqaruvi organlari va mahalliy davlat hokimiyati organlarining hujjatlari va harakatlari (Qonunning 7-moddasi). Ularga xo‘jalik yurituvchi subyektlarning erkinligini cheklaydigan (misol uchun, qonun hujjatlarida belgilangan hollardaan tashqari, biron-bir faoliyat sohasida ayrim faoliyat turlarini amalga oshirish); ayrim xo‘jalik yurituvchi subyektlarning faoliyati uchun boshqa kamsituvchi yoki imtiyozli shart-sharoitlarni yaratadigan (misol uchun, soliq imtiyozlari va boshqalar), agar bularning hammasi boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlar va fuqarolar manfaatini kamsitsa (tabiiy ofatlar, falokatlarning oqibatini tugatish hamda kasalliklar tarqalib ketishining oldini olish maqsadida qilingan bo‘lmasa) hujjatlarni qabul qilish yoki harakat qilish taqiqlanadi. O‘zbekiston Respublikasining qonun hujjatlarida monopoliyaga qarshi kurashni tartibga solish bir necha huquqiy vositalarni (shakllarni) ko‘zlab, ular bozorda sog‘lom raqobatni ta’minlashi kerak. Ko‘pincha shunday shakl sifatida monopoliyaga qarshi davlat organining ko‘rsatmasi bo‘lib, hamma xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan ijro etilishi shart. Shunday ko‘rsatmalarning mazmuni monopoliyaga qarshi qonun hujjatlariga rioya etmaslik mohiyatiga qarab har xil bo‘lishi mumkin. Xususan, ko‘rsatma dastlabki holatni tiklashni (misol uchun, monopol narxlarni barpo etishi oqibatida, raqobatini rivojlantirishni cheklaydigan har xil bitimlar tuzish oqibatida), monopoliyaga qarshi qonun hujjatlariga xilof shartnomalarni bekor qilish yoki o‘zgartirishni talab etishi mumkin. Monopolistik faoliyatni cheklash va insofsiz raqobatni bartaraf etishga qaratilgan yana bir shakl axborot olish huquqi (Qonunning 11-moddasi) bo‘lib, quyidagi tarzda amalga oshiriladi:

1) Monopoliyaga qarshi davlat organining xodimlari o‘z majburiyatlarini bajarish maqsadida xo‘jalik yurituvchi subyektning xududiga kirish hamda so‘rov asosida zarur hujjatlar va ma’lumotlardan foydalanish huquqiga egadir. 2) Militsiya organlari monopoliyaga qarshi xodimlarining majburiyatlarini bajarishda amaliy yordam ko‘rsatishi shart. 3) Xo‘jalik yurituvchi subyektlar, davlat boshqaruv organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari va boshqa tashkilotlar monopoliyaga qarshi davlat organining talabiga binoan unga hujjatlar va boshqa axborotlar taqdim etishlari shart (Qonunning 12-moddasi). 4) Monopoliyaga qarshi davlat organi xodimlari berilgan vakolatlarni amalga oshirish chog‘ida olgan tijorat siri hisoblangan ma’lumotlarni oshkor qilmasligi shart. Monopoliyaga qarshi tartibga solishning keyingi shakli xo‘jalik yurituvchi subyektlarini tashkil etish, qayta tashkil etish, tugatish ustidan davlat nazorati bo‘lib (Qonunning 14-moddasi) uning maqsadi tashkil etishdan tortib kelajakda ustunlik mavqeini suiiste’mol qilish ehtimoli bo‘lgan hamda shunga o‘xshash boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektning tugatilishiga olib kelayotgan oqibatlarini oldini olish va yo‘l qo‘ymaslik hisoblanadi. Bunday vaziyatda ikki xil nazorat mavjud: oldingi va keyingi shular jumlasidandir. Monopoliyaga qarshi davlat organi oldingi nazoratni faqat xo‘jalik yurituvchi subyektning tashkil etishi, qayta tashkil etishi va tugatilishi qisqa muddat ichida bozor munosabatlariga, iqtisodiyotga sezilarli darajada salbiy ta’sir etib, bozorda monopolizmni kuchaytirib yuborsa, erkin raqobatni bartaraf etsa, bu nazorat amalga oshiriladi. Bundan tashqari, oldingi nazorat yuridik shaxslar birlashmalarini tashkil etish, qo‘shib yuborish va birlashtirish; xo‘jalik yurituvchi subyektlarni qo‘shib yuborish va birlashtirish, moliya - sanoat guruhlari, xolding kompaniyalari tashkil etish; korxonalarni tugatish va bo‘lish ustidan, agar bu bozorda ustun mavqeini egallab turgan xo‘jalik yurituvchi subyektning paydo bo‘lishiga olib kelishi, agar bu tugatish sudning kdroriga muvofiq amalga oshirilgan bo‘lmasa, ustida nazorat qilinadi. Shuni aytish kerakki, oxirgi ikki vaziyatda, ushbu qarorni qabul qiluvchi shaxslar yoki organlar monopoliyaga qarshi organiga quyidagi hujjatlarni taqdim etishi kerak: -xo‘jalik yurituvchi subyektlarni tashkil etish, qayta tashkil etish, tugatishga rozilik berish to‘g‘risidagi iltimosnoma; -birlashayotgan xo‘jalik yurituvchi subyektlardan har birining asosiy faoliyat turlari, ularning tegishli tovar bozoridagi ulushi va birlashmaga kirishga roziligi to‘g‘risidagi ma’lumotlar.

Oldingi nazoratda monopoliyaga qarshi organi xo‘jalik yurituvchi subyektni ro‘yxatga olish uchun roziligini berish lozim (aksincha ro‘yxatga olish oshirilmaydi), agar da xo‘jalik yurituvchi subyektni tashkil etilishi, qayta tashkil etilishi monopoliyaga qarshi qonun hujjatlariga xilof ravishda amalga oshirilgan bo‘lsa (xususan, Qonunning 14-moddasi), davlat ro‘yxatiga olish monopoliyaga qarshi organining da’vosiga binoan sud tartibida haqiqiy emas deb topilishi mumkin. Keyingi nazorat xo‘jalik yurituvchi subyektlar tashkil etilib, ularning faoliyati jarayonida aktivlar jami qiymati ushbu subyektning tovar bozorlarida monopolizatsiyaga olib kelsa hamda xo‘jalik yurituvchi subyektlarning qo‘shilishi va birlashishi shunga xavf solsa, bu nazorat amalga oshiriladi. Ushbu vaziyatda xo‘jalik yurituvchi subyekning muassislari, qo‘shib yuborish, birlashtirish to‘g‘risida qaror qabul qilgan shaxslar yoki organlar monopoliyaga qarshi davlat organining talabiga binoan raqobat uchun zarur sharoitlarni tiklash chora-tadbirlarni ko‘rishlari shart (Qonunning 14-moddasi, 8- qismi). Monopoliyaga qarshi tartibga solishni yana bir shakli aksiyalar, ulushlar va boshqa mulkiy huquqlarni olish vaqtida monopoliyaga qarshi kurashga doir qonun hujjatlariga rioya etilishi ustidan davlat nazorati hisoblanadi. Bu yerda ham ikki xil nazorat mavjud: oldingi nazorat (monopoliyaga qarshi kurash organiga xo‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan aksiyalarni, Ustav kapitalidagi ovoz huquqiga ega bo‘lgan ulushlarni olishi, bunda mazkur aksiyalar, ulushlarning 35%dan ortigini tasarruf etish huquqini olishga iltimosnomasini yuboradi. Ushbu talab xo‘jalik yurituvchi subyektning tashkil etish borasida uning ta’sischilariga tadbiq etilmaydi, moliya-sanoat guruhlari, xolding kompaniyalarni tashkil etish hollari bundan mustasno hamda xo‘jalik yurituvchi subyektning tadbirkorlik faoliyatini olib borish yoxud uning ijroiya organi vazifalarini amalga oshirish shartlarini belgilash imkonini beruvchi huquqlarni olishi ustidan nazorat) va keyingi nazorat (oldin aytib o‘tilgan bitimlarni amalga oshirish haqida bildirish shakli ustidan nazorat). Monopolistik faoliyatni cheklash va insofsiz raqobatni bartaraf etishning oxirgi shakli xo‘jalik yurituvchi subyektlarni majburiy tarzda bo‘lib yuborish (Qonunning 16-moddasi) hisoblanadi. Ushbu shakl faqat xo‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan, birinchidan, bozorda O‘zbekiston Respublikasining Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to‘g‘rsida"gi Qonunning 15-moddasi ustun mavqeini egallab tursa, ikkinchidan, monopoliyaga qarshi qonun hujjatlarni buzgan taqdirda ishlatiladi, faqat shunday vaziyatda monopoliyaga qarshi davlat organi raqobatni rivojlantirish maqsadida uni majburiy tarzda bo‘lib yuborish yoki unda tarkibiy bo‘linmalar negizida bir yoki bir necha yuridik shaxsni

ajratib chiqarish (xo‘jalik yurituvchi subyektlarning tarkibidan) haqida sudga da’vo arizasi berishga haqdidir. Xo‘jalik yurituvchi subyektni majburiy tarzda bo‘lib yuborish quyidagi shartlarning hammasi bo‘lganida, ya’ni: - bo‘lib yuborilayotgan tarkibiy bo‘linmalar tashkiliy va xududiy jihatdan ajralib chiqishi mumkin bo‘lsa; - uning tarkibiy bo‘linmalari o‘rtasida texnologiya jihatidan o‘zaro uzviy bog‘lanish bo‘lmaganida; - bo‘lib yuborish natijasida tarkibiy bo‘linmalar muayyan tovar bozorida mustaqil ishlash imkoniyatiga ega bo‘lganida amalga oshirilishi mumkin. 3 Monopolistik faoliyatni tartibga solishni amalga oshiruvchi davlat organlari va ularning vakolatlari . O‘zbekiston Respublikasida monopolistik faoliyatni tartibga solish monopoliyaga qarshi kurash, maxsus davlat organi - monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish Davlat Qo‘mitasiga yuklatilgan. Bu organ O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2000 yil 2 avgust Farmoyishi bilan tashkil etilgan. Organ, sog‘lom raqobatbardosh muhitni tashkil etish, O‘zbekiston Respublikasining bozorlarida erkin va sog‘lom raqobatni rivojlanitirish uchun kerakli bo‘lgan tashkiliy — huquqiy va iqtisodiy sharoitlarni yaratish, bozorlarda monopoliya o‘rnatishga qaratilgan xatti-harakatlarning oldini olish, monopoliyaga qarshi kurashni tartibga solish tizimini takomillashtirish va shu kabi bozor iqtisodiyoti talablariga javob beradigan davlat siyosatini yurgizishi vakolatlari berilgan. Bundan tashqari, insofsiz raqobatdan iste’molchilarning huquqini himoya etish ham kumitaga yuklatilgan. Davlat Qo‘mitasi organlar tizimida bosh o‘rinni egallab, vakolati doirasida chiqarilgan qarorlar O‘zbekiston Respublikasining barcha xududida hamma vazirliklar, idoralar, mahalliy hokimiyat organlari, mulk shaklidan qat’iy nazar barcha xo‘jalik yurituvchi subyektlar hamda mansabdor shaxslar va fuqarolar tomonidan bajarilishi shart. Qo‘mitaning xududiy bo‘linmalari sifatida quyidagi organlar ish olib boradi: Qoraqalpog‘iston Respublikasida - monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish, tegishli qo‘mitasi bo‘lib, uning vakolati Qoraqalpog‘iston Respublikasining tegishli xududida kuchga ega; viloyat va Toshkent shahar esa tegishli xududiy boshqarmalar tomonidan bajarilib, uning vakolatlar viloyat yoki Toshkent shahrining tegishli xududida kuchga ega. Monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish Davlat Qo‘mitasi asosiy yo‘nalishlariga quyidagilar kiradi. Xususan, monopoliyaga qarshi qonun hujjatlari

va iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga rioya etilishi ustidan davlat nazoratini olib borish; davlat mulkini boshqarish davlat organi bilan birgalikda tovar bozorlarida raqobat muhitini yaratishga, monopoliyadan chiqarishning tarmoq va mintaqaviy dasturlarini ishlab chiqish hamda amalga oshirishni muvofiqlashtirishga nisbatan yagona uslubiy yondoshuvni ta’minlash; O‘zbekiston Respublikasida sog‘lom raqobat muhitiga kerakli bo‘lgan tashkiliy, iqtisodiy, moliyaviy sharoitlarni hamda mustahkam huquqiy bazani yaratishga qaratilgan mujassamlashtiruvchi va muvofiqlashtiruvchi yo‘nalishlarni amalga oshirish; bozor iqtisodiyoti talablariga javob beradigan raqobat qonunlarini, umum qabul qilingan me’yorlar va qoidalarni samarali bajarishni ta’minlaydigan monopoliyaga qarshi kurashni tartibga solishni kuchli tizimini yaratish; raqobat va tadbirkorlikni rivojlantirish asosida bozor munosabatlarini shakllantirishga ko‘maklashish; tovarlar va moliyaviy bozorlarni, va birinchi navbatda iste’molchilar tovarlari bozorini insofsiz raqobatchilar tomonidan monopoliya o‘rnatishga qaratilgan xatti-harakatlarining oldini olish, to‘xtatish va cheklash kabilar; Monopoliyaga qarshi qonun hujjatlariga amal qilish ustidan, hamda tegishli vakolatiga ega bo‘lgan taqdirda tabiiy monopoliya subyektlari faoliyati ustidan nazorat qilish; monopoliyachi korxonalarning, shu jumladan tabiiy monopoliya subyektlarining ham, davlat reyestrini yuritish; iste’mol tovarlari narxi ustidan monitoring olib borish; monopoliyaga qarshi kurashni tartibga solish va iste’molchilar huquqlarini himoya qilish sohasidagi chet el tajribasini taxlil etish ham ishlar qatoriga kiradi. Bundan tashqari, mazkur Davlat Qo‘mitasiga ushbu vazifa va yo‘nalishlarni amalga oshirish uchun "Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to‘g‘rsida"gi Qonunni va 2000 yil 2 avgustda qabul qilingan ??? Farmoyish bilan quyidagi vakolatlar taqdim etilgan: xo‘jalik yurituvchi subyektning taqdim etgan tekshirish aktlari, axborot va hujjatlar asosida tovar bozorlarida xo‘jalik yurituvchi subyektlarining ustun mavqei mavjudligini aniqlash; - xo‘jalik yurituvchi subyektlarga monopoliyaga qarshi qonun hujjatlarini buzishni to‘xtatish yoki bunday buzishning oqibatlarini bartaraf etish to‘g‘risida bajarilishi majburiy bo‘lgan ko‘rsatmalar berish, monopoliyaga qarshi qonun

hujjatlarning buzish natijasida qo‘lga kiritilgan foydani olib qo‘yish va tegishli budjetga o‘tkazish; - o‘z vakolati doirasida monopoliyaga qarshi qonun hujjatlarini buzishi natijasidagi qo‘zg‘atilgan ishlarni ko‘rib chiqish va xo‘jalik yurituvchi subyektlarni va ularni mansabdor shaxslarini javobgarlikka tortish to‘g‘risida qarorlar qabul qilish; - davlat boshqaruv organlari va mahalliy davlat hokimiyati organlariga o‘zlari qabul qilgan va monopoliyaga qarshi qonun hujjatlariga zid bo‘lgan hujjatlarni bekor qilish yoki o‘zgartirish to‘g‘risida ko‘rsatmalar berish; - monopoliyaga qarshi qonun hujjatlarini buzganligi to‘g‘risida sudga ariza bilan murojaat etish; - monopoliyaga karshi qonun hujjatlarini, tabiiy monopoliya to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini, iste’molchilarni huquqlarini himoya qilish Qonun hujjatlarini, reklama to‘g‘risida qonun hujjatlarini qo‘llash masalalari yuzasidan tushuntirishlar berish; - xo‘jalik yurituvchi subyektlarga va ularning mansabdor shaxslarga, boshqaruv organlari va mahalliy hokimiyat organlarining mansabdor shaxslariga jarimalar solish; - monopolistik faoliyat, iste’molchilar huquqini va reklama to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzish natijasida noqonuniy olingan vositalar (foyda, daromad), xo‘jalik yurituvchi subyektlardan tortib olinishi haqida qarorlarni qabul qilish; - qarorlar, iste’molchi huquqi kamsitilganligi tufayli, taqdim etgan ariza va shikoyatlar asosida, tekshirish (nazorat qilish) organlari faoliyatini muvofiqlashtirish bo‘yicha Respublika Kengashi bilan kelishilgan holda, ushbu huquqlarni buzgan xo‘jalik yurituvchi subyektlarni (moliyaviy — xo‘jalik faoliyati bundan mustasno) tekshirish; - qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa vakolatlarning amalga oshirish. 4 . Monopolistik korxonalar, tashkilotlar va birlashmalarning davlat reyestri. Tovar bozorlarida ustunlik mavqeiga, ya’ni 35% dan ortiq ulushga ega bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi subyektlar bo‘lib, ular Monopolistik korxonalar, tashkilotlar, birlashmalar davlat reyestriga yozib qo‘yiladi va shu tariqa xo‘jalik yurituvchi subyektlar nazorat osti holatida ekanligini bildiruvchi yuridik vosita hisoblanadi. Ushbu reyestrning maqomi axborot va nazorat maqomini oladi. O‘zbekistonda reyestrni olib borish monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish bo‘yicha Davlat Qo‘mitasiga yuklatilgan (aytib o‘tish kerakki, tabiiy monopoliya subyektlari alohida reyestri olib boriladi).

Ushbu reyestrni olib borish maqsadi ustunlik mavqeiga ega bo‘lgan bozorda 35% dan ortiq ulushga ega bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi subyektlari to‘g‘risida axborot bazasini tayyorlash va ularni monopoliyaga qarshi qonun hujjatlariga rioya etish ustidan davlat nazoratini olib borish. Monopliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish bo‘yicha Davlat qo‘mitasi o‘zining mintaqaviy organlari bilan birgalikda reyestrni olib borish tartibini takidlab o‘tish joiz. Agarda xo‘jalik yurituvchi subyekt respublikaning tegishli tovar bozorlarida ulushi 35%dan ortiq bo‘lsa, u (qaysi joyda davlat ro‘yxatidan o‘tgan bo‘lishidan qat’iy nazar) reyestrga kiritiladi va undan qo‘mitaning qarori asosida chiqarib yuboriladi. Boshqa vaziyatlarda esa reyestrga kiritilishi yoki undan chiqarilib yuborilishi ushbu qo‘mitaning tegishli mintaqaviy organi qarori asosida amalga oshiriladi. Reyestrga kiritish (undan chiqarilib yuborish) haqidagi qaror monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish bo‘yicha davlat qo‘mitasi raisining (mintaqaviy organning boshlig‘i) buyrug‘i bilan amalga oshiriladi. Bundan tashqari xo‘jalik yurituvchi subyektning asoslangan arizasi asosida yoki o‘zining harakati asosida qo‘mita mintaqaviy organning qarorini bekor qilishi mumkin, agar u amaldagi qonun hujjatlariga xilof ravishda yoki vakolati doirasidan chiqib ketgan ravishda qabul qilingan bo‘lsa. Xo‘jalik yurituvchi subyektga nisbatan qabul qilingan qarorlar ustidan sudga shikoyat qilinishi mumkin. Monopolist korxonalarni davlat reyestriga kiritish yoki chiqarib yuborish uchun xo‘jalik yurituvchi subyektning bozordagi mavqei to‘g‘risida yetarli va ishonarli ma’lumotlar lozim bo‘lib, u quyidagi elementlardan iborat: -monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish bo‘yicha Davlat Qo‘mitasi, statistika organlari, ilmiy-tekshirish tashkilotlari tomonidan tovar bozorlarini tekshirish natijasi; -monopoliyaga qarshi kurash organi tomonidan monopoliyaga qarshi qonun hujjatlarini buzish bilan bog‘liq bo‘lgan ishlarni, hamda monopoliyaga qarshi kurash organiga taqdim etilgan iltimosnoma, bildirgi va ma’lumotlarni ko‘rib chiqish natijasi asosida; -xo‘jalik yurituvchi subyektlariga, boshqaruv organlariga, mahalliy davlat hokimiyati organiga, jamoat tashkilotlariga, shu jumladan, iste’molchilar tashkilotiga, yuridik va jismoniy shaxslarga, shuningdek huquqni muhofaza qiluvchi va sud organlarriga taqdim etilgan axborotlar asosida; Xo‘jalik yurituvchi subyektning reyestriga kiritilishi oxirgi uchun foydali emas, chunki monopoliyaga qarshi kurash organi monopolist deb tan olingan korxonaning mahsuloti narxi ustidan nazorat olib boradi. Bundan tashqari,

reyestrga kiritilgan xo‘jalik yurituvchi subyekt uchun bir necha salbiy huquqiy oqibatlarga olib keladi. Shular jumlasiga, xususan: 1) monopolist-korxona tomonidan mahsulot tartibga solingan (o‘rnatilgan) narxlar asosida sotish tartibi belgilanadi; 2) monopolist-korxona tomonidan mahsulotni erkin narxlar asosida sotishi va narxlar o‘zgarishi tufayli har xil vaziyatda uni ro‘yxatdan o‘tkazishi kerak, agar ro‘yxatga olish narxlar o‘rnatish organi tomonidan amalga oshirilsa, monopolist narxni ro‘yxatdan o‘tkazib, tovarni yangi narx bo‘yicha sotish huquqiga ega, agarda ro‘yxatdan o‘tkazish ruxsat etilmasa, monopolist eski narxda mahsulotni sotishi majbur. 5. O‘zbekiston Respublikasining monopoliyaga qarshi qonun hujjatlarini buzganlik uchun qo‘llaniladigan javobgarlik va chora turlari. Monopoliyaga qarshi qonun hujjatlarini buzganligi uchun javobgarlik - bu o‘ziga xos salbiy oqibatlar bo‘lib, ular aybdor shaxslar tomonidan qilingan huquqbuzarliklardan kelib chiqadi. Monopoliyaga qarshi qonun hujjatlarini buzishga qaratilgan aybdor huquqbuzarlik harakatlar uchun 3 xil javobgarlik o‘rnatilgan: 1. Fuqarolik huquqiy javobgarlikning xususiyati xo‘jalik yurituvchi subyektga yoki boshqa shaxsga aybdor shaxsdan yetkazilgan zarar urnini qoplash uchun zararlarni undirishda mujassamlanadi. Ushbu vaziyatda davlat boshqaruv organi, mahalliy davlat hokimiyati organi, monopoliyaga qarshi kurash organi va uning mintaqaviy bo‘linmalari - agar ular monopoliyaga qarshi qonun hujjatlariga zid ravishda me’yoriy hujjat qabul qilib xo‘jalik yurituvchi subyektga zarar yetkazilgan bo‘lsa; xo‘jalik yurituvchi subyekt - agar uning harakatlari va harakatsizligi tufayli monopoliyaga qarshi qonun hujjatlari buzilgan bo‘lib, boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektga zarar yetkazgan bo‘lsa huquqbuzarlik sifatida ko‘riladi. Ushbu vaziyatda zararni qoplash Fuqarolik protsessual yoki Xo‘jalik protsessual kodekslari asosida da’vo tartibida umumiy sud yoki xo‘jalik sudi tomonidan hal qilinadi. 2. Ma’muriy javobgarlik monopoliyaga qarshi qonun hujjatlarda buzganligi uchun solingan jarimalarni bildiradi. Ushbu huquqbuzarlikni subyekti sifatida quyidagilar bo‘lishi mumkin: -xo‘jalik yurituvchi subyektning, davlat boshqaruv organlari va mahalliy davlat hokimiyati organlari mansabdor shaxslari. Ularga monopoliyaga qarshi kurash organiga va iste’molchilar huquqini himoya qilish organiga taqdim etmaslik yoki yolg‘on ma’lumotlarni taqdim etkanligi uchun eng kam ish haqining 3 dan 5 barobarigacha jarima solishi mumkin (Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksning 128-moddasi). Shuni eslab o‘tish kerakki monopoliyadan chiqarish va

raqobatni rivojlantirish bo‘yicha davlat qo‘mitasining raisi va uning o‘rinbosarlari eng kam ish haqining 5 barobarigacha, qo‘mitaning mintaqaviy organlarining boshlig‘i va uning o‘rinbosarlari eng kam ish haqining 4 barobarigacha jarima solishga haqlidir (Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksning 268-moddasi); - boshqaruv organlari xo‘jalik yurituvchi subyektlar -yuridik shaxslar. Monopoliyaga qarshi kurash davlat organi tomonidan qonunbuzarliklarni to‘xtatish, dastlabki holatni tiklash, shartnomalarni bekor qilish yoki o‘zgartirish to‘g‘risidagi ko‘rsatmalarni bajarishdan bo‘yin tovlaganlik yoki o‘z vaqtida bajarmaganlik uchun ularga eng kam ish haqining 100 barobaridan 500 barobarigacha bo‘lgan miqdorda jarima solishi mumkin; - xo‘jalik yurituvchi subyektlar - jismoniy shaxslar. Monopoliyaga qarshi kurash davlat organi tomonidan qonunbuzarliklarni to‘xtatish, dastlabki holatni tiklash, shartnomalarni bekor qilish yoki o‘zgartirish to‘g‘risidagi ko‘rsatmalarni bajarishdan bo‘yin tovlaganlik yoki o‘z vaqtida bajarmaganlik uchun ularga eng kam ish haqining 5 barobaridan 7 barobarigacha bo‘lgan miqdorda jarima solishi mumkin; Boshqaruv organlari va xo‘jalik yurituvchi subyektlar - yuridik shaxslar. Monopoliyaga qarshi kurash davlat organining oldindan roziligini olmasdan aksiyalarni, ustav kapitalidagi ovoz huquqiga ega bo‘lgan ulushlarni olishi, bundan mazkur aksiyalar, ulushlarning 35%dan ortigini tasarruf etish huquqini olishi, ushbu organ tomonidan eng kam ish haqining 40 barobaridan 50 barobarigacha bo‘lgan miqdorda jarima solishi mumkin; - xo‘jalik yurituvchi subyektlar - jismoniy shaxslar. Xuddi shu harakatlarni sodir etsa, eng kam ish haqining 5 barobaridan 7 barobarigacha bo‘lgan miqdorda jarima solinishi mumkin (Qonunning 18-moddasi). Monopoliyaga qarshi kurash davlat organi jarimani qo‘llashdan oldin, xo‘jalik yurituvchi subyektga bajarilishi shart bo‘lgan ko‘rsatma yuborishi mumkin. Agarda xo‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan jarima to‘langan bo‘lsa ham ko‘rsatmani bajarmaslikka asos bo‘la olmaydi. 3. Jinoiy javobgarlik. O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat Kodeksining 183-moddasida ko‘rsatilgan jinoyatni sodir etsa javobgarlikka tortilishi mumkin. Ushbu jinoyatning obyektiv tomoni ikki harakatdan iborat: -monopoliyaga qarshi faoliyatni olib boruvchi organga axborotlar bermaslik yoki haqiqatga to‘g‘ri kelmaydigan ma’lumotlarni bila turib taqdim qilish; -monopoliyaga karshi faoliyatni olib boruvchi organining talablarini, qonun qoidalarni buzishni to‘xtatish, dastlabki holatni tiklash, shartnomalarni bekor qilish yoki o‘zgartirish yoxud boshqa qonuniy ko‘rsatmalarni bajarishdan buyin tovlash yoki ularni o‘z vaqtida bajarmaganlik. Shuni aytish kerakki, shunday qilmishlar

uchun ma’muriy jazo qo‘llanilganidan keyin sodir etilgan va shunday qilmishlar bir yil ichida qayta sodir etilgan bo‘lsa jinoiy javobgarlik qo‘llaniladi. Ushbu jinoyatning subyekti bo‘lib xo‘jalik yurituvchi subyektning va mahalliy davlat hokimiyati hamda boshqaruv organlarining mansabdor shaxslari hisoblanadi. Ularga nisbatan eng kam ish haqining 25 barobarigacha bo‘lgan miqdorda jarima solinishi yoki 3 yilgacha muayyan huquqdan maxrum qilish jazo choralari -obyektiv tomonining 1-guruhini tashkil etadigan harakatlar uchun; hamda eng kam ish haqining 25 barobaridan 50 barobarigacha bo‘lgan miqdorda jarima solinishi yoki 3 yildan 5 yilgacha muayyan huquqdan mahrum qilish yoxud 3 yilgacha ahloq tuzatish ishlari jazo choralari - obyektiv tomonining 2-guruhini tashkil etadigan harakatlar uchun qo‘llanilishi mumkin. 6. Tabiiy monopoliyalarni huquqiy tartibga solish. Tabiy monopoliya deganda, texnologik xususiyatlar yoki iqtisodiy nazardan foydali bo‘lmagan aniq bir tovarlarga (ishlarga, xizmatlarga) talabini qondiradigan raqobat sharoitini yaratish mumkin bo‘lmagan tovar bozorining holati tushuniladi. Bunday holatni vujudga kelishi, rivojlanishi obyektiv tarzda shu tovarga, ishlarga, xizmatlarga tegishli ixtisosidan, odamlarning harakatidan mustaqil ravishda o‘tadigan hodisalar bilan bog‘liqdir. Tabiiy monopoliya quyidagi belgilar bilan ajralib turadi[1]: 1) bunday bozorda ishlab chiqarish texnologik xususiyatlari tufayli raqobatsiz bo‘lib, talabni qondirish samaraliroq (ishlab chiqariladigan tovar birligiga ketkaziladigan harajatlarning sezilarli darajada kamayishi oqibatida shu bilan birga ishlab chiqarishni hajmi oshib borishi). 2) tabiiy monopoliya subyektlari ishlab chiqadigan tovarlar iste’molda boshqa tovarlar bilan almashtirib bo‘lmasligi. 3) ushbu tovar bozorida tabiiy monopoliya subyektlari ishlab chiqaradigan tovarga talab ushbu tovarning boshqa tovarlarga nisbatan, narxi o‘zgarishidan kam darajada tobe’ligi. Tabiiy monopoliya subyektlari sifatida tabiiy monopoliya sharoitida tovarlarni ishlab chiqarish (sotish) bilan band bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi subyektlar (yuridik shaxslar) tan olinadi. Tabiiy monopoliyalar faoliyatini tartibga solishda asosiy qonun hujjati sifatida O‘zbekiston Respublikasining "Tabiiy monopoliyalar to‘g‘risida"gi 1999 yil 19 avgustda qabul qilingan Qonun muhim ahamiyatga ega.

Vir turdagi tovarlar (ishlar, xizmatlar) bilan bozorni ta’minlab turgan va boshqa raqobatchilarga nisbatan kam harajat ketkazadigan xo‘jalik yurituvchi subyektga teng ravishda boshqa shunga o‘xshash korxona kurish iqgisodiy nazardan maqsadga muvofiq emas bo‘lgan joyda tabiiy monopoliya paydo bo‘ladi. Tabiiy monopoliya subyektlarining faoliyat sohalari quyidagicha: -neft, gaz kondensati, tabiiy gaz va ko‘mir qazib chiqarish; -neft, neft mahsulotlari va gazni magistral quvurlar orqali uzatish; -elektr va issiqlik energiyasi ishlab chiqarish va uzatish; -temir yo‘llarda yo‘lovchi, bagaj va yuk tashish; -portlar va aeroportlarning xizmatlari; -hamma uchun mo‘ljallangan elektr va pochta aloqasi xizmatlari; -suv quvurlari va kanalizatsiya xo‘jaligi xizmatlari. Tabiiy monopoliyalarning afzallik tomoni shundan iboratki, xususan, katta hajmdagi ishlab chiqarishdagi iqtisodiy imkoniyatlari; raqobat tufayli kichik xarajatlarga erishishdir. Bunday holatning esa salbiy tomoni tabiiy monopoliya subyektlari tomonidan bozorda mutloq hokimiyatni o‘rnatish ehtimolining oldini olishga qaratilgan. Tabiiy monopoliyalarning o‘z mavqeini suiiste’mol qilishini cheklash ikki yo‘nalishda amalga oshiriladi: 1) tabiiy monopoliyalar sohasida davlat mulkining o‘rnatilishi. Misol uchun, davlat mulkida temir yo‘llar aloqalari, ularga xizmat ko‘rsatadigan stansiyalar, platformalar va boshqa, elektr, issiqlik energiyasi magistrallari, ularga xizmat ko‘rsatadigan tizimlar, neft va gaz quvurlari va boshqalar (O‘zbekiston Respublikasining "Tabiiy monopoliyalar to‘g‘risida"gi Qonunining 4-moddasi). 2) Tabiiy monopoliya subyektlari faoliyatini davlat tartibga solinishi. Bunday tartibga solish O‘zbekiston Respublikasining "Tabiiy monopoliyalar to‘g‘risida"gi Qonunining 4-moddasi, 3-qismiga asosan quyidagi organlar tomonidan amalga oshiriladi -O‘zbekiston Respublikasining Vazirlar Mahkamasi; -O‘zbekiston Respublikasining Vazirlar Mahkamasi tomonidan vakolat berilgan organlari, xususan, temir yo‘llari orqali tashish sohasida "O‘zbekiston temir yo‘llari" Davlat temir yo‘l kompaniyasi; pochta aloqasi sohasida - O‘zbekiston pochta va telekommunikatsiya agentligi; neft va gaz kompleksi qazib

olish va uzatib berishda - "Uzbekneftegaz" Davlat korporatsiyasi; Suv quvurlari va kanalizatsiya xo‘jaligi xizmatlari sohasida — Kommunal xo‘jaligi Vazirligi; havo orqali tashish xizmatlari sohasida - "O‘zbekiston havo yo‘llari" Milliy Aviakompaniyasi va boshqalar. Aytib o‘tish kerakki, O‘zbekiston Respublikasining Vazirlar Mahkamasi ushbu sohalar faoliyatini umumiy boshqarishni va vakolat berilgan organlarning faoliyatini muvofiqlashtirishni olib boradi, vakolat berilgan organlar esa maxsuslashgan bo‘lib, ular qonunda ko‘rsatilgan sohalarda tabiiy monopoliya subyektlar faoliyatini bevosita tartibga solishni amalga oshiradilar. Amaliyotda asosan har ikkala yo‘nalishidan foydalaniladi. Chunki, monopoliyaga qarshi qonun hujjatlarini qo‘llash va ularning bajarilishini faqatgina tekshirishni o‘zi kifoya qilmasdan har bir tabiiy monopolistni bevosita davlat tartibga solishining ta’sirning tatbiq etishining samaradorligini oshirishini ham taqazo etadi. Binobarin, rivojlangan bozor iqtisodiyotiga ega bo‘lgan davlatlarda monopollashgan jamoa transporti, suv bilan ta’minlash va axlatni, chiqindilarni yo‘qotish tizimida mavjud bo‘lib, ularni tartibga solish uchun umummilliy va mahalliy darajada organlar tuziladi (AQShda taxminan ichki mahsulotni 10%dan ortigini tartibga solinadigan tabiiy monopoliya sohalari ishlab chiqariladi).[2] Qonun tabiiy monopoliya subyektlarining faoliyatini tartibga solish uchun ikki asosiy usulni qo‘llaydi:[3] 1) narx usuli, narxlarni (tariflarni) yoki ularning eng yuqori darajasini belgilashda (o‘rnatilishida) namoyon bo‘ladi. Ushbu usul faqat alohida vaziyatlarda foydalaniladi, chunki bu usul tabiiy monopoliya tushunchasidan kelib chiqqan holda uning mohiyati tovarning narxi o‘zgaruvchan emasligiga asoslanadi Fukarolik huquqiy shartnomalarda esa narxni tartibga solish tomonlarning kelishuvi asosida belgilanadi. Tabiiy monopoliya subyektlari ishlab chiqaradigan (sotadigan) tovarlarning narxlarini (tariflarini) yoki ularning eng yuqori darajasini yoki ularning o‘zgarish ko‘rsatgichining eng yuqori va eng past darajasida belgilash orkali tartibga solish amalga oshiriladi; 2) narx bilan bog‘liq bo‘lmagan usul - xizmat ko‘rsatilishi shart bo‘lgan iste’molchilarni aniqlash va (yoki) ularni tabiiy monopoliya subyekti sotayotgan tovar, ish, xizmat bilan to‘liq hajmda qondirishning imkoni bo‘lmagan taqdirda, ta’minlashning eng kam darajasini belgilashda qillaniladi. Ushbu usul fuqarolarning huquqlari va manfaatlarini himoya qilish, davlat xavfsizligini,

tabiatni va madaniy boyliklarni muhofaza qilishni ta’minlash bilan bog‘liq bo‘lgan va hisobga olgan holda ishlatiladi. Tabiiy monopoliya subyektlari ishlab chiqaradigan tovarlar ko‘pincha obyektiv sabablarga ko‘ra zahiralari cheklangan yoki umuman tugatilgan (neft va gaz zahiralarini ishlatib bo‘lish, ularni qazib chiqarishni qisqartirish). Ushbu vaziyat tabiiy monopoliya subyektlariga tovarlarni bir iste’molchiga sotib, ikkinchisiga esa sotmaslikni taqazo etadi. Shunday holatlarda hamma iste’molchilarning manfaatlarini himoya qilish uchun davlat hokimiyatining aralashuvi vujudga keladi. Tabiiy monopoliya subyektlari faoliyatini tartibga soluvchi organ tomonidan muayyan tabiiy monopoliya subyektiga nisbatan tartibga solish usullarini qo‘llash to‘g‘risidagi qaror bu usullarning ishlab chiqarilayotgan (sotayotgan) tovarlarni sifatini oshirish va ularga bo‘lgan talabni qondirishdagi rag‘batlantiruvchi roli hisobga olingan holda qabul qilinadi. Bunda harajatlarning qanchalik asosli bo‘lishi baholanadi va quyidagilar hisobga olinadi: tovarlar ishlab chiqirish (sotish) harajatlari; soliqlar va boshqa to‘lovlar; asosiy ishlab chiqaruvchi vositalarning narxi, investitsiyalarga ehtiyojligi; tovarlarni sotishdan kutilayotgan foyda; turli guruh, iste’molchilarining tovarlar ishlab chiqariladigan joydan olisligi; ishlab chiqarilayotgan (sotilayotgan) tovarlar sifatining iste’molchilar talabiga muvofiqligi; davlat dotatsiyalari va davlat yordamining boshqa choralari; tabiiy monopoliya subyekti tovari to‘g‘risida iste’molchilar tomonidan taqdim etilgan axborotning xususiyati kabilar shular jumlasidandir.[4] Tabiiy monopoliya subyektlari faoliyati ustidan tegishli nazorat olib borishning, maqsadi tabiiy monopliya sohasida samarali davlat siyosatini yurgizishdan iboratdir. Nazorat tabiiy monopoliyalar to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzilishini oldini olishda qo‘llaniladigan huquqiy vositadir. Uning yordamida huquqiy tartibga solish usullari hayotga tadbiq etiladi. Nazoratning asosiy yo‘nalishlaridan biri - tabiiy monopoliya tovarlarni iste’mol qiluvchilarni himoya qilish, chunonchi, ular ushbu tovarlarni vakolatli organ tomonidan o‘rnatilgan narxlarda sotib olish, hamda tovar nuqsonlari oqibatida, tabiiy monopoliya subyektlarining noqonuniy harakatlari (harakatsizligi) tufayli yetkazilgan moddiy va ma’naviy zararlarni to‘liq hajmda qoplanishini talab etish huquqiga ega.[5] Ta’kidlab o‘tish kerakki, iste’molchilarning huquqlari va manfaatlarini kam sitadigan harakatlar nazoratga olinib, ushbu harakatlardan qonunchilikga tegishli bo‘lgan tabiiy monopoliya subyektlari faoliyatini tartibga solish davlat organi,

monopoliyaga qarshi faoliyat ko‘rsatadigan davlat organi va boshqa vakolat berilgan maxsus organ tomonidan himoya qilinadi[6]. O‘zbekiston Respublikasining "Tabiiy monopoliyalar to‘g‘risida"gi Qonunining 9-moddaning 1-qismiga asosan tabiiy monopoliya subyektlari faoliyati ustidan davlat nazorati monopoliyaga qarshi davlat orani tomonidan amalga oshiriladi. Bu organ sifatida yuqorida aytib o‘tgan monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish bo‘yicha davlat qo‘mitasi bo‘lib, ushbu organ tabiiy monopoliya subyektlari reyestrini olib borish, tabiiy monopoliya subyektlari bajarishi majburiy bo‘lgan kursatmalar berish, jarima solish va boshqa huquqlarga ega (O‘zbekiston Respublikasining "Tabiiy monopoliyalar to‘g‘risida"gi Qonunining 10-moddasi), shuningdek berilgan vakolat doirasi yuridik shaxslar (shu jumladan chet el), davlat boshqaruv va mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan tabiiy monopoliyalar to‘g‘risida qonun hujjatlarini buzilishlarini ko‘rib chiqish huquqiga ega (O‘zbekiston Respublikasining "Tabiiy monopoliyalar to‘g‘risida"gi Qonunining 11-moddasi). Shuning uchun nazorat organining mansabdor shaxslari talabiga binoan tabiiy monopoliya subyektlarining faoliyati to‘g‘risida hamma kerakli axborotni tabiiy monopoliya subyektlari, davlat boshqaruv va mahalliy davlat hokimiyati organlari taqdim etishlari shart. Bir necha aniq harakatlarni bajarish uchun tabiiy monopoliya subyektlari monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish bo‘yicha Davlat qo‘mitasidan rozilik olishi kerak, aks holda bunday harakatlarni bajarishga haqli emas. Ular jumlasiga qonun quyidagilarni kiritgan: -amalga oshirilishi natijasida tabiiy monopoliya subyekti asosiy vositalariga nisbatan mulk huquqini oladigan yoki tovarlar ishlab chiqarish (sotish) uchun mo‘ljallanmagan, ularga nisbatan davlat tartibga solishi qo‘llaniladigan asosiy vositalardan foydalanish huquqini qo‘lga kiritgach, bitimlar ustidan, agar bunday asosiy vositalarning balans qiymati tabiiy monopoliya subyekti o‘z kapitali qiymatining 10%dan ortiq bo‘lsa. Ushbu holatda, misol uchun, oldi-sotdi, pudrat, ijaraga berish shartnomalar ustidan nazorat boshqa xo‘jalik faoliyatiga tabiiy monopoliya yo‘nalishini kirib ketishiga yo‘l qo‘ymasligi kerak; - agar bunday asosiy vositalarning balans qiymati tabiiy monopoliya subyekti o‘z kapitali qiymatining 10%dan ortiq bo‘lsa, amalga oshirilishi natijasida tabiiy monopoliya subyekti asosiy vositalarga nisbatan davlat tartibga solish qo‘llaniladigan, tovarlar ishlab chiqarish (sotish) uchun mo‘ljallangan asosiy vositalarning bir qismiga nisbatan mulk huquqini yoxud ularga egalik qilish va

(yoki) ulardan foydalanish huquqini xo‘jalik yurituvchi boshqa subyektga o‘tkazadigan bitimlar ustidan. Ushbu vaziyatda tabiiy monopoliya subyektlarining tabiiy monopol tovarlarni ishlab chiqarishda foydalangan mulkni o‘tib ketishi oldini olishi maqsadida nazorat olib boriladi. Bu esa o‘z navbatida tegishli tovar bozorlari holatiga salbiy ta’sir etadigan va iste’molchilar manfaatiga zarar keltiradigan ishlab chiqarishning hajmini kamayib ketishi, harajatlar va narxlarni olib ketishi kabi xollarni oldini oladi. Aytib o‘tish lozimki, tabiiy monopoliya subyektning tashkiliy-huquqiy shaklidan kelib chiqqan holda uning shaxsiy kapital tarkibi aniqlanadi. Xo‘jalik jamiyatida bu ustav kapitali, davlat unitar korxonalarida - ustav fondini tashkil etadi. Bular jumlasiga har xil fondlar (rezerv va boshqa), bevosita daromad (foyda) va boshqa tabiiy monopoliya subyektining ish yuritish faoliyatida orttirgani ham kiradi. Sanab o‘tilgan har bir vaziyatda oldingi nazorat amalga oshiriladi. Keyingi nazorat quyidagi faoliyat ustidan olib boriladi: -iste’molchilar bilan tuzilgan shartnomaning tovar hajmiga rioya etish. Bu yerda iste’molchilar tabiiy monopoliya subyektlari tomonidan asossiz tovarlarni sotishdan bosh tortishidan himoya qilish, hamda o‘ziga olgan majburiyatlarni lozim darajada bajarishi ta’minlanishini nazorat kiladi; -tovarlarga narxni (tarifni) o‘rnatish va ishlatish tartibiga rioya etish. Ushbu nazorat yordamida tabiiy monopoliya subyektlarining o‘z ustunlik mavqeini suiiste’mol qilish va nazoratsiz tovarlarni narxini o‘stirishni oldi olinadi. Tabiiy monopoliya subyektlarini tashkil etish, qayta tashkil etish va tugatish bilan bog‘liq bo‘lgan harakatlar ustidan Qo‘mita tomonidan oldingi ham keyingi nazorat olib boriladi. Oldingi va keyingi nazoratning samarasini oshirishda tabiiy monopoliya subyektlari tabiiy monopoliya subyektlari faoliyatini tartibga soluvchi organga o‘z faoliyati to‘g‘risida hisobotlarni va kapital jamg‘arish rejalarini taqdim etishlari muhim ahamiyatga ega. Xulosa qilib aytganda, tabiiy monopoliyani huquqiy tartibga solishni o‘rganish, uni amaliyotga qo‘llashning samaradorligini oshirish o‘z navbatida, texnologik xususiyatlar yoki iqtisodiy nazardan foydali bo‘lmagan aniq bir tovarlarga (ishlarga, xizmatlarga) talabni qondiradigan raqobat sharoitini yaratish mumkin bo‘lmagan tovarlar bozorlarining holatini aniqlashda hal qiluvchi omil bo‘lib hisoblanadi.

Похожие

Tadbirkorlik sohasida majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash usullari

Tadbirkorlik faoliyati sohasida yuridik xizmat ko`rsatish

Tadbirkorlik faoliyati sohasida qo`llaniladigan shartnomalar tizimi

Tadbirkorlik sohasida qo'llanadigan shartnomalar to'g'risida umumiy qoidalar

Tadbirkorlik faoliyati uchun soliq undirishning huquqiy qoidalari