Tadbirkorlik sohasida qo'llanadigan shartnomalar to'g'risida umumiy qoidalar - Юриспруденция - Рефераты

Tadbirkorlik sohasida qo'llanadigan shartnomalar to'g'risida umumiy qoidalar

Загружено в:

16.09.2022

Скачано:

0

Размер:

154.5 KB

Tadbirkorlik sohasida qo`llanadigan shartnomalar to`g`risida umumiy qoidalar Reja: 1. Shartnoma tushunchasi, turlari va vazifalari. 2. Shartnomaviy munosabatlarni tartibga soluvchi qonun hujjatlari. 3. Shartnoma tuzish erkinligi. 4. Shartnomaning asosiy shartlari. 5. Shartnomalarni tuzish bo`yicha asosiy qoidalar. 6. Kim oshdi savdosi. 7. Auksionda shartnoma tuzish. 8. Shartnomani o`zgartirish, bekor qilish va uning oqibatlari. 9. Shartnomani bajarish tamoyillari va tartibi.

1. Shartnoma tushunchasi, turlari va vazifalari. Bozor iqtisodiyoti sharoitida shartnoma tushunchasining mazmuni tubdan o`zgarib, iqtisodiy muomala munosabatlarining asosiy tartibga soluvchi vositaga aylandi. Tadbirkorlik sohasidagi shartnoma (savdo bitimi) o`zining huquqiy tabiatiga ko`ra fuqarolik-huquqiy shartnomaning alohida ko`rinishidir. O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 353-moddasi 1-bandiga muvofiq, shartnoma ikki va undan ko`p shaxslarning fuqarolik huquq va majburiyatlarini belgilash, qo`llash va to`xtatish haqidagi kelishuvidir. Tadbirkorlik sohasidagi shartnoma tadbirkorlik faoliyati subyektlari - taraflar o`rtasidagi, yoki tadbirkor ishtirokidagi shu tadbirkorlikni amalga oshirish bilan bog`liq bo`lgan huquq va majburiyatlarini belgilash, o`zgartirish yoki to`xtatish haqidagi kelishuvdir. Tadbirkorlik sohasidagi shartnomaga shunday ta`rif berish mumkinki, u fuqarolik-huquqiy shartnomaning bir ko`rinishi bo`lib, uning taraflari tadbirkorlik faoliyatining subyektlari, shu jumladan talbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanish huquqiga ega bo`lgan jismoniy shaxslar bo`ladi. Tadbirkorlik sohasidagi shartnoma - aynan shunday huquqiy shakldirki, u tadbirkorlar - mustaqil tovar ishlab chiqaruvchilar va tijoratchilarga tovar-pul almashinuviga xos bo`lgan ekvivalentlik tamoyillari va imkoniyatlaridan to`liq foydalanishda o`z mustaqilligini namoyon qilishga imkon beradi. Fuqarolik-huquqiy shartnoma kabi, tadbirkorlik sohasidagi shartnoma ham fuqarolik-huquqiy tartibga solish bo`yicha umumiy tamoyillarga bo`ysunadi. Lekin iqtisodiy muomalaning barcha sohalaridagi shartnoma huquqiy shakl sifatida o`ziga xos xususiyatlarga ega bo`ladi. Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish bilan bog`liq bo`lgan munosabatlar tegishli huquqiy shaklni - tadbirkorlik sohasidagi shartnomani belgilab beradi. Tadbirkorlik faoliyati sohasidagi shartnoma tushunchasini ochib berish konsepsiyasi to`g`risida munozara olib borganda shunga e`tibor berish kerakki, savdo muomalasidagi bitimlar va tovar ishlab chiqarish yoki xizmat ko`rsatish sohasidagi shartnomalar subyektlarning imperativligi va vositalanganligi bilan shaklan o`zgaradi. Ayni paytda O`zbekiston Respublikasining amaldagi qonunlari xo`jalik shartnomasi tushunchasining klassik shaklini O`zbekiston Respublikasining 1998 yil 29 fevralda qabul qilingan "Xo`jalik yurituvchi subyektlarning shartnomaviy- huquqiy bazasi haqida"gi Qonunida belgilab bergan. Unda shartnoma tomonlarning biri mahsulotni, xizmat yoki ish bajarilishini qabul qilib olish va buning evaziga haq to`lash majburiyatini oladigan kelishuv, deb ta`rif beriladi.

O`zbekiston Respublikasida fuqaroviy huquqi nazariyasining rivojlanishi nuqtai nazaridan "xo`jalik" va "savdo" atamalari sovet davridan o`tib kelgan ma`noda ham, savdo huquqining tarixiy ahamiyatiga nisbatan olganda ham birmuncha ziddiyatli qo`llaniladi. «Al Ґidoya Al Furur`» nomli diniy traktatda dinshunos olim va huquqshunos Burhoniddin Al-Marg`inoniy musulmon qonunchiligida savdo huquqi, jumladan, oldi-sotdi shartnomasining huquqiy muammolari tahliliga alohida e`tiborni qaratadi. Musulmon huquqi bo`yicha shartnomaning xususiyatlari quyidagicha belgilanadi: - shariatga muvofiq keladigan yoki muvofiq kelmaydigan (qonuniy yoki noqonuniy); - o`z xohishi bilan tuzilgan yoki majburan tuzilgan; - muomalaga layoqatli yoki muomalaga layoqatsiz shaxslar bilan. Shariatda shartnomalar shakliga nisbatan qo`yilgan talablar bo`sh deb bo`lmaydi. Ko`p hollarda shartnomalar og`zaki shaklda tuzilgan, chunki taraflar o`zaro ishonchga va va`dalarga asoslanganlar. Ishonchni oqlamagan taraf jamiyatda o`z obro`sini yo`qotishi mumkinligini va keyinchalik jiddiy munosabatlarda ishtirok etish imkonidan mahrum bo`lishini bilgan. Iqtisodiy muomalada qo`llaniladigan shartnomalarning asosiy turlari O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksida belgilab berilgan. Shartnomalarning aksariyat qismi uchun ularni tayyorlash, amalga oshirish va bajarishni tartibga soluvchi maxsus milliy va xalqaro me`yorlar qabul qilingan. Misol tariqasida 1998 yilgi "Xo`jalik yurituvchi subyektlarning shartnomaviy- huquqiy bazasi haqida"gi Qonunni keltirish mumkin, bu qonun tadbirkorlar o`rtasidagi shartnomaviy-huquqiy munosabatlarni huquqiy tartibga solishning asosiy qoidalarini, shuningdek iqtisodiy muomalada shartnomaviy-huquqiy faoliyatni amalga oshirishda davlat hokimiyati organlarining faoliyat doirasini belgilab bergan. O`ki 1980 yilgi Xalqaro oldi-sotdi kontraktlari to`g`risidagi Vena konvensiyasini olaylik. Bu kontrakt munosabatlari amaliyotida keng qo`llaniladigan hujjat bo`lib, 110 moddadan iborat. Ґuquqiy tabiatiga ko`ra shartnomalar konsensual va real bo`lishi mumkin. Ko`pgina shartnomalarni tuzish uchun taraflarning roziligi yetarli, shuning uchun bunday shartnomalar konsensual shartnomalar deb ataladi. Real shartnomalarni tuzish uchun muayyan harakatlar, masalan, bank kafolati, kredit, mulk garovi, mulkdorning yoki ta`sischining roziligi bo`lishi lozim.

Ko`p shartnomalar orasida asosiy va ta`minlovchi (tovar harakati, vositachilik) shartnomalarini ajratish mumkin. Ta`minlovchi shartnomalar tovarning sotuvchidan sotib oluvchigacha bo`lgan yo`li bilan bog`liqdir. Asosiy shartnomalarga oldi-sotdi, ijara, lizing va boshqa shartnomalar kiradi. Tijorat tovar muomalasini ta`minlovchi shartnomalarga yuk va yo`lovchi tashish, sug`urta, faktoring, bank hisob-kitobi bo`yicha xizmat ko`rsatish va boshqa shartnomalar kiradi. Quyida shartnoma turlarining qisqa bayonini keltiramiz. Oldi-sotdi shartnomasi Oldi-sotdi shartnomasi mulkiy munosabatlarni tartibga solishning asosiy huquqiy shaklidir. Rejali taqsimlash tizimi sharoitida oldi-sotdi shartnomasini qo`llash sohalari ancha cheklangan edi, xo`jalik yuritishning bozor sharoitida mahsulot va tovarlarni erkin sotishga o`tish bu shartnomani keng qo`llanila boshlashiga zarur sharoitlarni yaratib berdi. O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 386-moddasiga muvofiq, "Oldi-sotdi shartnomasi bo`yicha bir taraf (sotuvchi) tovarni boshqa taraf (sotib oluvchi)ga mulk qilib topshirish majburiyatini, sotib oluvchi esa bu tovarni qabul qilish va uning uchun belgilangan pul summasi (baho si)ni to`lash majburiyatini oladi". Shartnoma bo`yicha sotuvchi sotib oluvchiga mulkni berishga majbur. Mulk berilishi deganda nafaqat sotib oluvchiga buyumning fakt bilan berilishi emas, balki O`zR FK 185-moddasida ko`rsatilgan boshqa harakatlarning bajarilishidan ham e`tirof etiladi. Korxonalarga "qonunda taqiqlanmagan hamma narsaga ruxsat berilgan" degan tamoyilga asosan berilgan huquqlardan kelib chiqqan holda, ular muayyan hollarda tovar uchun to`lovlarni amalga oshirish tartibini, ya`ni bank muassasalari orqali yoki naqd pul bilan to`lanishini mustaqil belgilashlari mumkin. Ushbu fikrning isboti tariqasida yana shuni ta`kidlash lozimki, korxonalar va tadbirkorlar mustaqil tovar ishlab chiqaruvchilar sifatida qimmatbaho qog`ozlar bozorida ishtirok etishlari va qo`shimcha moliyaviy resurslarni jalb qilish uchun aksiyalar chiqarishi, maqsadli zayomlarni amalga oshirishlari mumkin. Xo`jalik amaliyoti ham aynan shu yo`nalishda rivojlanib bormoqda. Naqd to`lovlar birja bitimlarida, mahsulot yetkazib berish munosabatlarida, iqtisodiyotning boshqa sohalarida oddiy hol bo`lib qoldi. Yuqorida keltirilgan fikrga muvofiq oldi-sotdi shartnomasi tushunchasi quyidagi tahrirda berilishi mumkin:

«Oldi-sotdi shartnomasi bo`yicha sotuvchi sotib oluvchiga mulkni (buyum, tovar)ni mulk qilib (yoki to`la egalik qilishga) berish, sotib oluvchi esa mulk uchun belgilangan pul summasini (bahosini) to`lab, uni qabul qilib olish majburiyatini oladi». Bu ta`rifdan kelib chiqadiki, oldi-sotdi shartnomasi taraflari sifatida mulk huquqi subyektlari yoki to`la xo`jalik yuritish huquqi subyektlari bo`lgan fuqarolar ham, korxonalar ham, tashkilotlar ham bo`lishi mumkin. Ayni holatda shunday qoida belgilab qo`yilganki, unga ko`ra oldi-sotda shartnomasiga ko`ra iste`molchi mahsulot yetkazib berish shartnomasidan farqli ravishda mulkni qabul qilib olish va uning bahosini to`lash bilan bog`liq harakatlarni bir vaqtda bajarishi lozim. Mahsulot yetkazib berish shartnomasi Barcha fuqarolik-huquqiy shartnomalar kabi, mahsulot yetkazib berish shartnomasi ham ekvivalent haq to`lash asosidagi munosabatlarni, ya`ni tovarni uning bahosini pul bilan qoplash orqali sotish munosabatlarini tartibga soladi. Mahsulot yetkazib berish shartnomasi bo`yicha tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirayotgan yetkazib beruvchi (sotuvchi) shartlashilgan muddat ichida o`zi ishlab chiqargan yoki xarid qilayotgan tovarni sotib oluvchiga shaxsiy, oilaviy yoki boshqa shunga o`xshash maqsadlarda foydalanish uchun yetkazib berish majburiyatini, sotib oluvchi esa tovarning haqini to`lab, uni qabul qilib olish majburiyatini oladi. Mahsulot yetkazib berish shartnomasining O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi 437-moddasida ta`riflangan xususiyatlari bugungi kunda o`zining avvalgi ahamiyatini yo`qotgan. Endi mahsulot yetkazib berish shartnomasini oldi-sotdi shartnomasidan bajarilishi bo`yicha alohida xususiyatiga ko`ra ajratish mumkin. U sotib oluvchining oldindan bergan buyurtmasiga asoslangan bo`lishi, bajarilish muddati esa shartnoma tuzilgan muddat bilan mos kelmasligi ham mumkin. Yuridik adabiyotlarda mahsulot yetkazib berish shartnomasiga boshqa turdagi shartnomalarga nisbatan ko`proq e`tibor beriladi. Ayniqsa, davlat mulki asosida shakllanadigan munosabatlar keng tadqiq etilgan (FK 29-bob, 457-464 moddalar). Buning ma`nosi shuki, mahsulot yetkazib berish shartnomasi davlat reja topshiriqlarini bajarish bo`yicha munosabatlarni tartibga solishning optimal huquqiy shakli bo`lgan bo`lsa kerak. Bozor munosabatlari sharoitida mahsulot yetkazib berish shartnomasi umuman boshqacha ahamiyat kasb etadi. Unga avvalo taraflarning erki, xohishini aks ettiruvchi hujjat deb qaralmog`i darkor, ya`ni bu shartnomada taraflarning o`zaro roziligi mustahkamlab qo`yilgan holdagina u haqiqiy deb tan olinishi lozim.

Mahsulot yetkazib berish shartnomasining huquqiy tabiati, mohiyati va tushunchasi, uning iqtisodiy mazmuni, tuzilish, bajarilish asoslari va tartibi, shartnoma majburiyatlari buzilishi uchun javobgarlik masalalari muhim ilmiy va amaliy ahamiyatga ega. Davlat ehtiyojlari uchun mahsulot yetkazib berish shartnomasi Bunday shartnoma umumiy amaliyotdan istisnolardan biri bo`lib, qonun bo`yicha kontrakt deb ataladi. Davlat ehtiyojlari uchun mahsulot yetkazib berish shu maqsadda tuzilgan davlat kontrakti asosida, shuningdek, unga muvofiq tuziladigan shartnomalar asosida amalga oshiriladi (462-moddaning 2-bandi). Davlat ehtiyojlari deb O`zbekiston Respublikasining qonunda belgilangan tartibda aniqlanadigan hamda budjet mablag`lari va budjetdan tashqari moliya manbalari hisobidan ta`minlanadigan ehtiyojlari tan olinadi. Davlat ehtiyojlari uchun mahsulot yetkazib berish bo`yicha munosabatlarga nisbatan, agar FK va boshqa qonuniy va me`yoriy hujjatlarda boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo`lsa, mahsulot yetkazib berish shartnomasiga oid qoidalar qo`llaniladi. Davlat ehtiyojlari uchun tovar yetkazib berish davlat kontrakti bo`yicha yetkazib beruvchi (bajaruvchi) tovarni davlat buyurtmachisiga yoki uning ko`rsatmasiga binoan boshqa shaxsga berish majburiyatini, davlat buyurtmachisi esa yetkazib berilgan tovarlarning haqini to`lashni ta`minlash majburiyatini oladi. Davlat kontrakti davlat buyurtmachisining davlat ehtiyojlari uchun tovar yetkazib berish to`g`risida yetkazib beruvchi (bajaruvchi)ga bergan buyurtmasi asosida tuziladi. Buyurtma bergan davlat buyurtmachisi uchun, agar yetkazib beruvchi buyurtmani qabul qilgan bo`lsa, davlat kontraktini tuzish majburiydir. Yetkazib beruvchi (bajaruvchi) uchun esa faqat qonunda belgilangan hollarda, unda ham agar davlat buyurtmachisi yetkazib beruvchi (bajaruvchi) davlat kontraktini bajarayotgan paytda unga yetkazilishi mumkin bo`lgan zarar davlat buyurtmachisi tomonidan qoplanadigan bo`lsagina, davlat kontraktini tuzish majburiydir. Agar tovar yetkazib berish uchun buyurtma tanlov bo`yicha amalga oshirilayotgan bo`lsa, davlat buyurtmachisining tanlov g`olibi bo`lgan yetkazib beruvchi (bajaruvchi) bilan davlat kontraktini tuzishi majburiydir. Kontraktatsiya shartnomasi

Kontraktatsiya shartnomasi o`zining iqtisodiy mazmuni jihatidan oldi-sotdi shartnomasidan farq qilmaydi, lekin ayni vaqtda FK 465-467-moddalarida ta`riflangan shartnomaning mustaqil turi sifatida xarakterlovchi xususiyatlarga ega. Kontraktatsiya shartnomasining alohida xususiyatlari shundaki, uning vositasida hali ishlab chiqarilmagan, lekin ishlab chiqarilishi kerak bo`lgan mahsulot (texnik ekinlar, meva-sabzavot mahsulotlari)ni, shuningdek, sanoatda qayta ishlanmagan mahsulotni sotish bo`yicha munosabatlar rasmiylashtiriladi. Bu belgilar tabiiy sharoit, qishloq xo`jalik ishlab chiqarishining mavsumiyligi va shu bilan bog`liq ravishda qishloq xo`jalik mahsulotlarini ishlab chiqarish va sotish bo`yicha munosabatlarning alohida xususiyatlaridan kelib chiqadi. Yuqorida ko`rsatilgan xususiyatlar kontraktatsiya shartnomasini tuzishda va uni bajarishda ishtirok etuvchi shaxslar tarkibini belgilab beradi. Mahsulot ishlab chiqaruvchi shartnomada taraf sifatida va tovar mahsulotini sotishni amalga oshirish bo`yicha shartnoma majburiyatlarini bajaruvchi sifatida ishtirok etadi. O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksida kontraktatsiya shartnomasi tushunchasining ta`rifi berilmagan. FK 465-moddasida gap asosan shirkatlardan, dexqon va fermer xo`jaliklaridan, shuningdek, qonunda nazarda tutilgan hollarda boshqa shaxslardan qishloq xo`jalik mahsulotlarini tayyorlov rejasiga muvofiq davlat tomonidan sotib olinishi to`g`risida boradi. Keyingi yillarda qishloq xo`jalik korxonalari huquqlarining hajmi va mazmunida yangi qonunlarga muvofiq ravishda ro`y bergan o`zgarishlarni hisobga olgan holda bu me`yorlar qayta ko`rib chiqishga muhtoj. Qishloq xo`jalik mahsulotlari boshqa shartnoma shakllarini, avvalo oldi-sotdi shartnomasini qo`llagan holda sotilishi mumkin. Xo`jaliklarga: - mahsulotning rejadagi hajmidan muayyan qismini; - kontraktatsiya shartnomasi bo`yicha majburiyatlar bajarilgandan so`ng davlat buyurtmasi bo`yicha yetishtirilgan mahsulotning rejadan ortiq qismini; - tayyorlov tashkiloti qabul qilishni rad etgan mahsulotni mustaqil sotish huquqi berilgan. Umumiy iqtisodiy sharoitda qishloq xo`jalik mahsulotlari faqat kontraktatsiya shartnomasi bo`yicha emas, balki oldi-sotdi, mahsulot yetkazib berish, komissiya va boshqa turdagi shartnomalar bo`yicha ham sotilishi mumkin. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 29 avgustda qabul qilingan №438 qarori bilan "Qishloq xo`jalik mahsulotlari bo`yicha kontraktatsiya shartnomalarini tuzish tartibi to`g`risidagi Nizom" tasdiqlangan bo`lib, bu Nizomga muvofiq shartnomalar tuzishda taraflarga xohish-istaklarini bildirish

erkinligi berilgan va kontraktatsiya shartnomasini majburiy tuzish qonuniy taqiqlangan. Ko`chmas mulkni sotish shartnomasi Ko`chmas mulkni sotish shartnomasiga binoan sotuvchi yer maydoni, bino, inshoot, kvartira yoki boshqa ko`chmas mulkni sotib oluvchiga mulk qilib topshirishni o`z zimmasiga oladi. Ko`chmas mulkni sotish shartnomasi taraflar imzolagan yozma ravishdagi bitta hujjat shaklida tuziladi. Ko`chmas mulkni sotish shartnomasi shakliga rioya qilmaslik uning haqiqiy bo`lmasligiga olib keladi. Ko`chmas mulkni sotish shartnomasi bo`yicha ko`chmas mulkka bo`lgan mulk huquqining boshqa shaxsga o`tishi davlat ro`yxatiga olinishi shart. Ko`chmas mulkni sotish shartnomasida shu shartnoma bo`yicha sotib oluvchiga berilayotgan ko`chmas mulkni aniq belgilashga imkon beruvchi ma`lumotlar, shu jumladan ko`chmas mulkning muayyan yer maydonida joylashganligini yoki boshqa bir ko`chmas mulkning tarkibida ekanligini aniqlovchi ma`lumotlar ko`rsatilgan bo`lishi kerak. Bu ma`lumotlar mavjud bo`lmasa, ko`chmas mulkni sotish shartnomasidagi tegishli shartlari kelishilmagan, shartnomaning o`zi esa tuzilmagan hisoblanadi. Bino, inshoot yoki boshqa ko`chmas mulkni sotish shartnomasi bo`yicha sotib oluvchiga shu ko`chmas mulkka nisbatan mulk huquqi bilan birga shu ko`chmas mulk joylashgan va undan foydalanish uchun zarur bo`lgan yer maydonining muayyan qismiga bo`lgan huquqlar ham topshiriladi. Sotuvchi sotilayotgan ko`chmas mulk joylashgan yer maydonining mulkdori bo`lgan taqdirda sotib oluvchiga yer maydonining tegishli qismiga nisbatan mulk huquqi, yoki ijara huquqi, yoki ko`chmas mulkni sotish shartnomasida nazarda tutilgan boshqa huquq beriladi. Korxonani sotish shartnomasi Korxonani sotish shartnomasi bo`yicha sotuvchi sotib oluvchiga butun korxonani mulkiy majmua sifatida topshirish majburiyatini oladi, sotuvchi boshqa shaxslarga berishga haqli bo`lmagan huquq va majburiyatlar bundan mustasno. Firma nomi, tovar belgilari, xizmat ko`rsatish belgilari va sotuvchini hamda uning mahsulotini, u bajaradigan ish yoki ko`rsatadigan xizmatlarni shaxsiylashtiradigan boshqa vositalardan foydalanish huquqlari, agar korxonani sotish shartnomasida boshqacha tartib nazarda tutilgan bo`lmasa, sotib oluvchiga o`tadi.

Sotuvchining tegishli faoliyat bilan shug`ullanishi uchun berilgan maxsus ruxsatnoma (litsenziya) asosida olgan huquqlari, agar qonun hujjatlarida boshqacha tartib nazarda tutilgan bo`lmasa, korxonani sotib oluvchiga berilmaydi. Shartnoma bo`yicha topshiriladigan korxona bilan birga maxsus ruxsatnoma (litsenziya)ga ega bo`lmagani tufayli sotib oluvchi bajara olmaydigan majburiyatlarni topshirish sotuvchini kreditorlar oldidagi tegishli majburiyatlardan ozod qilmaydi. Bunday majburiyatlarni bajarmaganlik uchun sotuvchi va sotib oluvchi kreditorlar oldida solidar javobgar bo`ladilar. Korxonani sotish shartnomasi taraflar imzolagan yozma shakldagi bitta hujjat tarzida tuzilib, unga qonunda belgilangan hujjatlar albatta ilova qilinadi. Shartnomaning shakliga rioya qilmaslik uning haqiqiy bo`lmasligiga olib keladi. Korxonani sotish shartnomasi davlat ro`yxatiga olinishi lozim va shunday ro`yxatga olingandan keyingina u tuzilgan hisoblanadi. 2. Shartnomaviy munosabatlarni tartibga soluvchi qonun hujjatlari. O`zbekiston Respublikasining qonunlari tadbirkorlik sohasidagi shartnomaviy munosabatlarni yetarlicha keng va har taraflama tartibga soladi. Iqtisodiy muomalada shartnoma eng muhim omillardan biridir va shartnomaning huquqiy asoslari rivojlanib bormoqda. Bu huquqiy asoslarning maqsadi shartnomaviy-huquqiy va iqtisodiy aloqalarning aniq va ratsional tashkil etilishiga ko`maklashish, hamkorlarning tengligini ta`minlovchi huquqiy muhit yaratish, har turdagi iqtisodiy tadbirkorlik munosabatlarini bozor iqtisodiyotidagi turli tuzilmalarning o`zaro samarali ishlashini ta`minlovchi yagona huquqiy tizimga birlashtirishni ta`minlashdan iborat. Shu bilan birga hujjatlar jamiyatning manfaatlari hamda iste`molchilar va ishlab chiqaruvchilarning huquqlaridan kelib chiqqan holda, iqtisodiy muomala va tadbirkorlik sohasidagi qonuniylik mezonlarini belgilaydi. Savdo va tadbirkorlik muomalasidagi tovar-pul munosabatlarini tartibga soluvchi umumiy xususiyatdagi hujjat - bu O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksidir. Unda shartnomalar to`g`risidagi umumiy qoidalar, ularning mazmuniga va tuzilish tartibiga nisbatan qo`yiladigan talablar, shartnoma majburiyatlarining asosiy ko`rinishlari, fuqarolik-huquqiy javobgarlik tamoyillari, shartnomani (bitimni) haqiqiy emas deb topilishiga sabab bo`ladigan shart- sharoitlar belgilab qo`yilgan. O`zbekiston Respublikasining fuqarolik qonunlari shartnomalarning alohida turlarini tartibga soluvchi qator qonunlar va maxsus aktlarni o`z ichiga oladi. 1993 yil 7 mayda qabul qilingan O`zbekiston Respublikasi Ґavo kodeksi, 1998 yil 29 avgustda qabul qilingan "Xo`jalik yurituvchi subyektlarning shartnomaviy-huquqiy bazasi to`g`risida"gi, "Garov to`g`risida"gi, "Sug`urta to`g`risida"gi,

"Iste`molchilarning huquqlarini muhofaza qilish to`g`risida"gi, "Bankrotlik to`g`risida"gi va boshqa qator qonunlar, maxsus me`yoriy hujjatlar – O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari, hukumat qarorlari, xususan: O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1997 yil 31 yanvarda chiqqan № PF-1702 sonli "Kichik va o`rta tadbirkorlikni qo`llab-quvvatlash va rivojlantirish bo`yicha qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risida"gi, 1998 yil 4 martda chiqqan "Xo`jalik yurituvchi subyektlarning iqtisodiy nochorligi va shartnoma majburiyatlarining bajarilishi uchun mansabdor shaxslarning javobgarligini kuchaytirish to`g`risida"gi Farmonlari, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1995 yil 28 avgustda qabul qilingan № 344 sonli "Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish bo`yicha davlat dasturi to`g`risida"gi, 2000 yil 4 martda qabul qilingan № 75 sonli "Fermerlar, xususiy tadbirkorlar hamda kichik va o`rta biznesning boshqa subyektlarini qo`llab-quvvatlash chora-tadbirlari to`g`risida"gi qarorlari shular jumlasidandir. Shartnoma munosabatlarini tartibga soluvchi qonuniy va boshqa me`yoriy hujjatlarni qo`llaganda hujjatlar o`zaro muvofiqligining umumiy tamoyillaridan: qonunning boshqa meyoriy hujjatlarga nisbatan ustivorligi, keyinroq qabul qilingan hujjatlarning avvalgilariga nisbatan ustivorligi, shuningdek, maxsus huquqiy me`yorlarning umumiy me`yorlarga nisbatan ustivorligi tamoyillaridan kelib chiqish lozim. Shartnomalarga oid ilgari qabul qilingan me`yorlarning O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksiga zid bo`lmagan qismigina qo`llaniladi. O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksida shartnoma munosabatlarini tartibga solishda dispozitivlik tamoyili keng amal qiladi. Tabiiyki, tegishli me`yoriy hujjatlar ham dispozitiv ravishda qo`llanishi, ya`ni taraflarga shartnomada o`z istagiga binoan u yoki bu masalani hal eta olishi imkoniyati berilishi lozim. Muayyan masalada qonunda imperativ reglamentatsiya zarur bo`lishi mumkin bo`lgan holatlar istisno hisoblanadi (masalan, "Xo`jalik yurituvchi subyektlarning shartnomaviy-huquqiy bazasi to`g`risida"gi Qonunning 21-moddasida ko`rsatilganidek, "...shartnomani yuridik bo`lim yoki jalb qilingan advokat imzosisiz tuzishga yo`l qo`yilmaydi"). Bu iste`molchilarning huquqlarini muhofaza qilish, jamiyat manfaatlarini himoya qilish, atrof-muhit haqida qayg`urish bilan bog`liqdir. Bunday hollarda qonunda belgilab qo`yilgan legal qaror (ko`rsatma) majburiy kuchga ega bo`ladi va shartnoma tuzishda u hisobga olinishi lozim. 3. Shartnoma tuzish erkinligi. O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 1-moddasida fuqarolik- huquqiy munosabatlar ishtirokchilarining tengligi, mulkning daxlsizligi bilan bir qatorda shartnoma erkinligi ham fuqarolik huquqining asosi sifatda ta`riflanadi.

Shartnoma erkinligining mohiyati va ma`nosi FK 354-moddasida ochib berilgan. Bu moddada shartnoma tuzishda barcha fuqarolar va yuridik shaxslar erkin deb e`tirof etiladilar. Shartnoma tuzishga majburlashga yo`l qo`yilmaydi, Fuqarolik kodeksida, qonunda yoki o`z xohishi bilan olingan majburiyatda shartnoma tuzilishi nazarda tutilgan hollar bundan mustasno. Tegishli shartlar qonunda belgilab qo`yilgan hollardan tashqari shartnoma shartlari taraflarning istagicha belgilanadi. Masalan, agar tegishli mahsulot turiga davlat buyurtmasi tushgan bo`lsa, davlat ehtiyojlari uchun mahsulot yetkazib berish shartnomasini tuzish majburiydir. Qishloq xo`jalik mahsulotlari kontraktatsiya shartnomasida boshqa shartlar bilan bir qatorda xo`jalikni avanslash ham nazarda tutilmog`i lozim. Jamiyatning demokratlashishi, shaxs erkinligi, xususiy mulk va uning daxlsizligi, tashabbus va tadbirkorlikni namoyish etish imkoniyati kishilarga o`z masalalarini hal etishda hech qayerda yozilmagan, lekin qonunga zid bo`lmagan qoidalarni qo`llashga da`vat etadi. FK 354-moddasida agar shartnoma shartlari taraflar tomonidan yoki dispozitiv me`yorlar bilan belgilanmagan bo`lsa, bunday shartlar ishbilarmonlik muomalasining an`analari muvofiq belgilanadi deb aytilgan. Shunday qilib, kodeks shartnomani majburiy tuzishga yo`l qo`yilmasligini e`tirof etadi. Bu bilan ko`p yillardan beri hukmronlik qilib va mamlakat iqtisodiy hayotining barcha jabhalarini qat`i cheklab kelgan reja shartnomalari tizimi yuqqa chiqdi. Bu tizim bo`yicha bo`lajak kontragentlarga mo`ljallangan ma`muriy hujjatlarni (fondlar, naryadlar, titul ro`yxatlari, tashish rejalari va b.) qabul qilish huquqi tegishli ijroiya organlariga – mahsulot ishlab chiqaradigan korxonalar bo`ysunadigan vazirlik va idoralardan tortib to SSSR Ministrlar Sovetigacha berilgan bo`lib, bu hujjatlar ularni ijro etishi kerak bo`lgan korxonalarni shartnoma tuzish majburiyatini keltirib chiqarar va shartnomaning mazmuni ham shu hujjatda belgilab qo`yilar edi. Yuqorida aytib o`tilganidek, bu tizimga bajarilishi majburiy bo`lgan naryad shaklidagi shartnomalar ma`naviy yakun yasadi. Bu shartnomalar bo`yicha taraflar hech narsani kelishib olmas, o`zaro shartnoma tuzish istagini esa sukut saqlash bilan bildirar edilar. Reja akti yuborilgan taraflar belgilangan muddat ichida sukut saqlab turaversa, bu sukut aktda belgilangan shartlarda shartnoma tuzishga rozilik alomati deb qabul qilinar edi. Ta`riflanayotgan tizim haqida kengroq tasavvur hosil qilish uchun shuni ham aytib o`tish o`rinliki, shartnoma tuzishdan bosh tortgan taraf ma`muriy tartibbuzarlik hisoblanib, davlat hisobiga jarima to`lash bilan jazolangan. Rejaga asoslanuvchi shartnomalardan voz kechish 1991 yildayoq Fuqarolik qonunlari asoslarida birinchi marta izchil o`tkazib borildi. Bu hujjatdan reja, rejani bajarish uchun majburiy tuziladigan xo`jalik shartnomalari (mahsulot yetkazib berish, qishloq xo`jalik mahsulotlarini davlat tomonidan xarid qilinishi, kapital qurilish pudrati, tashkilotlarga tegishli yuklarni tashish nazarda tutilmoqda)

umuman chiqarib tashlandi, mahsulot yetkazib berish va kontraktatsiya – oldi-sotdi shartnomasiga, kapital qurilish pudrati – qurilish pudrati shartnomasiga, korxonalarga tegishli yuklarni tashish – yuk tashish shartnomasiga aylandi, bunda shartnomalarning turini belgilashda yuridik belgilarni aniqlash bilangina amalga oshirila boshlandi. Shartnomalarni huquqiy tartibga solishda yuz bergan bu o`zgarishlar keyinchalik MDҐ mamlakatlari Fuqarolik kodekslarida oxirigacha o`z yechimini topdi. O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi shartnoma erkinligini faqat quruq so`z bilan ta`kidlamaydi, balki kafolatlaydi ham. Bu kafolatlar avvalo aldov, zo`rlik, qo`rqitish, bir tarafning ikkinchi taraf bilan yomon niyatda kelishishi ta`siri ostida tuzilgan bitimlarni yoki bir taraf vakilining og`ir holatlar yuz berishi tufayli o`zi uchun o`ta noqulay shartlar bilan tuzishga majbur bo`lgan, ikkinchi taraf esa bundan foydalanib qolgan bitim (asoratli bitim) haqiqiy emas deb topilishida aks etadi. Avvalo bu istisnolar asosiy masalaga – shartnomani tuzish erkinligi masalasiga taalluqlidir. Aniq belgilangan hollardagina shartnoma tuzishga majburlashga yo`l qo`yiladi. Bu qatorga shunday majburiyat o`z xohishi bilan zimmasiga olingan hollargina (qisman, ilk shartnoma tuzish, mukofotni oshkora va`da qilish yoki ommaviy tanlov) emas, balki Fuqarolik kodeksi yoki boshqa qonunlar belgilab qo`yilgan holatlar ham kiradi. Shartnomaning mazmuni qonunga muvofiq bo`lishi kerak. Bu shuni anglatadiki, majburiyat olgan shaxs bajarishi kerak bo`lgan harakat qonunga zid bo`lishi mumkin emas. Shartnomaning buzilishi uchun javobgarlikka oid muayyan shartlarni taqiqlash shartnoma mazmunini cheklash bilan bog`liqdir. Masalan, so`z majburiyatni qasddan buzganlik uchun javobgarlikni avvaldan kelishib olgan holda cheklash yoki bekor qilish yoki kreditor fuqaro bo`lgan shartnomada qarzdorning shartnoma bo`yicha javobgarligi hajmini cheklash haqida bormoqda, bunda javobgarlik hajmi qonunda belgilab qo`yilgan, bitim esa javobgarlikni keltiri chiqargan holatlar yuzaga kelmasdan avval tuzilganligi hisobga olinishi kerak. Fuqarolarning hayoti yoki salomatligiga yetkazilgan zararni qoplash bo`yicha majburiyatlarga, shuningdek, aliment to`lash bo`yicha majburiyatlarga nisbatan novatsiyani nazarda tutgan shartnomalarni tuzishni, yoki ijaraga beruvchi ijaraga oluvchining ijara shartnomasini uzaytirish to`g`risidagi taklifini rad etgan bo`lsa yoki sug`urtachi bilan o`z mulkini sug`urtalash shartnomasini tuzishdan bosh tortgan bo`lsa, eski ijara shartnomasi muddati tugagandan so`ng bir yil o`tmasdan yangi ijara shartnomasini tuzishini taqiqlash hollari boshqa hollarga kiradi (FK III- V bo`limlariga qarang).

Shartnoma erkinligini cheklash uchun qonunga yoki boshqa huquqiy hujjatga muvofiq bo`lmagan bitimlarni haqiqiy emas deb topish to`g`risidagi umumiy qoidalar va huquqiy tartib asoslariga qarshi maqsadda, shuningdek, yolg`ondan tuzilgan bitimlarni tuzish kabi maxsus hollarni belgilash muhim ahamiyat kasb etadi. Fuqarolik qonunlari shartnomalar erkinligini cheklabgina qolmay, balki bu cheklashlarning chegaralarini ham belgilaydi. So`z FK 1-moddasi haqida bormoqdaki, unda muomala ishtirokchilarining o`z huquq va majburiyatlarini va shartnomaning qonunga zid bo`lmagan har qanday shartlarini belgilashdagi erkinligi ta`kidlangan holda, faqat qonun asosidagina fuqarolik huquqlarini cheklashga yo`l qo`yiladi va shu bilan birga amalga oshirish cheklanishi mumkin bo`lgan maqsadlar ro`yxatini o`z tarkibiga oladi. Bu ro`yxatga boshqa shaxslar ma`naviyatini, salomatligini, huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilish, davlat xavfsizligini ta`minlash kabilar kiradi. Fuqarolik kodeksida tegishli ravishda cheklashlarni kirish uchun muayyan chegaralarning mustahkamlanganligi, masalan, majburiyatning bajarilishi yuridik jihatdan mumkin bo`lmaganligi bilan bog`liq nizo kelib chiqqanda ahamiyatga ega bo`lishi mumkin. Bunda davlat hokimiyati organi tomonidan qabul qilingan me`yoriy hujjat bilan qarzdorga o`z majburiyatini bajarishga imkon bermaydigan biror taqiq kiritilgan hollar nazarda tutilmoqda. Masalan, mamlakatga olib kirish keyinchalik taqiqlab qo`yilgan tovarlar importi bilan shug`ullanuvchi firma yoki litsenziyasidan mahrum bo`lgan tadbirkor aynan shunday ahvolda qolishi mumkin. Oxirigacha tovar yetkazib berilmaganligi yuzasidan kelib chiqqan nizoni hal etayotgan sud bunday holatda FK 1-moddasidan kelib chiqqan holda, tegishli hujjatning qonuniyligini baholaydi. Shartnoma erkinligining ahamiyati shundaki, muomala ishtirokchilariga shartnomani tuzish yoki tuzmaslikni, agar shartnoma tuziladigan bo`lsa, uning mazmuni qanday bo`lishini hal etish imkoniyati beriladi. Shu bilan birga, shartnoma erkinligining asosini tashkil etuvchi individual erkinlik nisbiydir. Tegishli qarorni qabul qilayotganda fuqarolar va yuridik shaxslar bu boradagi qonunlarga qarab ish tutishlari lozim. Bu holda qonun shartnoma erkinligini cheklovchi omil rolini ijro etadi. Yuqorida keltirilgan va boshqa cheklashlarni ikki guruhga ajratish mumkin. Birinchi guruhda cheklashlar negativ, ikkinchisida esa pozitiv xususiyatga ega bo`ladi. Birinchi guruh qonunda kimlar o`rtasida qanday shartnomalar tuzilishi mumkin emasligi oldindan nazarda tutilgan holatlarni o`z ichiga oladi. Ikkinchisi esa shartnomalarni majburiy tuzish va (yoki) ularga muayyan shartlarni majburiy kiritishni nazarda tutadi. Ikkala guruh tarkibidagi cheklashlar ham subyektlarga, ham obyektlarga nisbatan qo`llanishi mumkin. Subyektlar bo`yicha cheklashlar faqat tadbirkorlar ishtirokiga mo`ljallangan. Masalan, aynan tadbirkorlar chakana oldi-sotdi shartnomasida sotuvchi sifatida, maishiy pudrat shartnomasida pudratchi

sifatida, mahsulot yetkazib berish yoki tijorat konsessiyasi shartnomasida ikkala taraf sifatida ham ishtirok etishlari mumkin. Yuqorida sanab o`tilgan cheklashlarga shunday ahamiyat beriladiki, ular shartnomaning tegishli ko`rinishi (turi) uchun asosiy belgi bo`lib xizmat qiladi. Yuridik shaxslarga nisbatan qo`llanganda muayyan cheklash notijorat tashkilotlari va ayrim turdagi tijorat tashkilotlari uchun saqlanib qolgan maxsus, ya`ni, ta`sis hujjatlarida belgilab qo`yilgan faoliyat maqsadlari bilan cheklangan huquqiy layoqat bo`lishi mumkin. Bank tashkilotlari va tovar birjalari uchun muayyan shartnomalarni tuzishni taqiqlovchi me`yorlar ham ana shunday cheklovchi me`yorlardandir. Qonunda qator boshqa cheklovchi me`yorlar ham mavjud. Shartnoma suyektlariga qo`yiladigan talablarning buzilishi muayyan holatlarda shartnomaning haqiqiy emas deb topilishi (vaziyatga qarab – nizoli yoki o`z- o`zidan haqiqiy emas deb topilishi) o`rniga, uning boshqa huquqiy rejimga o`tkazilishiga olib kelishi ham mumkin. Masalan, chakana oldi-sotdi shartnomasida sotuvchi yoki maishiy pudrat shartnomasida pudratchi sifatida tadbirkor bo`lmagan har qanday shaxs ishtirok etayotgan bo`lsa, bu shartnoma uchun umumiy rejim qo`llaniladi va oldi-sotdi yoki maishiy pudrat shartnomalari uchun belgilangan rejim bu shartnomaga nisbatan amal qilmaydi. Ba`zi holatlar uchun qonun qat`i belgilangan turdagi shartnomalarni nazarda tutadi. Masalan, FK 34-moddasiga binoan, bedarak yo`qolgan fuqaroning mulkini boshqarish uchun vasiylik va homiylik organi biror shaxs bilan ishonchli boshqaruv to`g`risida shartnoma tuzishi lozim. Aksincha, moliya ijarasi (lizing) shartnomasi tabiatiga ko`ra, iste`mol qilinmaydigan, yer maydonlari va boshqa tabiat obyektlaridan tashqari har qanday ashyolar uning obyekti bo`lishi mumkin (FK 588-moddasi). Mulkning muayyan turlarini boshqalarga berish bilan bog`liq shartnomalarni tuzishga imkon bermaslikka yo`naltirilgan boshqa ko`plab maxsus hujjatlar ham mavjud. Masalan, ustav kapitali (fondi)da davlat ulushi 25 % dan ortiq bo`lgan yuridik shaxslar o`rtasida o`zaro ulushlarni (ulushning bir qismini, aksiyalarni) bir- biriga berish, ayirboshlash taqiqlangan. Nihoyat, shartnoma erkinligining cheklanishi uning asosi bilan bog`liq bo`lishi mumkin. Buning ma`nosi shuki, ko`plab shartnomalarning asosiy belgisini ularning maqsadi tashkil qiladi. Shu bilan bog`liq ravishda, agar muayyan shartnomaning asosi taraflar tanlagan modelga tegishli maqsadga mos keladigan bo`lsa, shundagina taraflar aynan shu modeldagi shartnomani tuzishlari mumkin. Masalan, chakana oldi-sotdi va maishiy xizmat shartnomalari tegishli ehtiyojlarni qondirishga yo`naltirilgan bo`lishi lozim. Aks holda bu shartnomalarni na chakana oldi-sotdi va na maishiy pudrat shartnomalari deb atab bo`lmaydi va taraflarning

munosabatlariga nisbatan oldi-sotdi va maishiy pudratning faqat umumiy qoidalarini qo`llash mumkin bo`ladi, xolos. 4 Shartnomaning asosiy shartlari. Shartnoma shartlari – bu o`zaro huquq va majburiyatlarni belgilab olish usulidir. Shu sababdan, shartnomaning huquqiy munosabat jihatidan mazmuni haqida gap ketganda kontragentlarning huquq va majburiyatlari nazarda tutiladi. Undan farqli ravishda shartnoma-bitimning mazmunini shartnoma shartlari tashkil etadi. Muayyan vaqtdan beri qonunchilikda va adabiyotlarda shartnomaning shartlari sinonimi sifatida uning bandlari qo`llanib kelinganligiga sabab shartnoma shartlarining fiksatsiya rolini ijro etishi bilan bog`liq. Shartnoma shartlari muayyan guruhlarga ajratiladi. Shartlarning uchta asosiy guruhlari ayniqsa keng qo`llaniladi, bular: muhim shartlar, oddiy shartlar va tasodifiy shartlar. Qonunchilikda faqat birinchi guruh, ya`ni muhim shartlarning ma`nosi ochib beriladi. Muhim shartlarni bir guruhga birlashtiruvchi belgi haqida bahslashmasa ham bo`ladi. So`z umuman shartnomalarni va qisman ularning alohida turlarini shakllantiruvchi shartlar haqida bormoqda. Shundan kelib chiqqan holda, shartnomani tuzilgan deb hisoblash hamda uning taraflari uchun huquq va majburiyatlarni yuzaga keltirish uchun zarur va yetarli bo`lgan shartlar muhim shartlar deb ataladi. Muhim shartlardan farqli ravishda oddiy va tasodifiy shartlar faqat adabiyotlarda alohida ta`riflanadi. Qonunning dispozitiv me`yorlaridan kelib chiqadigan shartlar oddiy shartlarga kiradi. Bu me`yorlar shartnomaning o`zida hech qanday aks etmasligi ham mumkin, biroq, shunga qaramasdan, ular shu me`yorlardan kelib chiqadigan munosabatlarga nisbatan albatta qo`llanishi lozim. Muayyan turdagi barcha bitimlar (shartnomalar) uchun asosiy shart bo`lmasa ham, taraflar o`rtasida kelishilgan va ba`zan qonunning dispozitiv me`yorlariga mos kelmaydigan shartlar tasodifiy shartlar deb e`tirof etiladi. Yana shunday fikrlar ham mavjudki, shartnomaning oddiy shartlari – bu shunday shartlarki, ularning bor yoki yo`qligi shartnomaning tuzilishiga hech qanday ta`sir ko`rsatmaydi. Buning ustiga, oddiy shartlarni shartnomaga kiritishga ehtiyoj ham yo`q, chunki ular qonunda va me`yoriy hujjatlarda allaqachon belgilab qo`yilgan; kontragentlar muayyan shartnomani tuzishga kelishib olgan bo`lsalar, demak, ular qonun bo`yicha barcha shartnomaviy munosabatlarga tegishli bo`lgan shartlarga bo`ysunishga rozi deb hisoblanadilar. Nihoyat, tasodifiy shartlar ham shartnomaning tuzilishi uchun ahamiyatga ega bo`lmagan shartlardir, lekin oddiy

shartlar qonunda nazarda tutilgan va shartnoma tuzilishi fakti bilan kuchga kiradigan bo`lsa, tasodifiy shartlar esa shartnomaga kiritilgan holdagina yuridik ta`sirga ega ega bo`ladi. Bundan tashqari, shartnomaning oddiy yoki muhim sharti taraflarning o`zaro kelishuvini aks ettiradigan bo`lsa, u holda majburiy, imperativ me`yor ma`nosida kelib chiqadiki – so`z taraflar tegishli me`yorning amal qilishiga rozi yoki yo`qligi haqida bormayotir. Bu yerda taraflar shartlarni kelishib olgan holda shartnoma tuzgan bo`lib chiqadi. Taraflar huquqiy tartibga bo`ysunish haqida kelishib olmaydilar, faqat shartnomaning alohida shartlarini belgilashda va uni tuzishda shu huquqiy tartibning zarurligini e`tiborga oladilar. U yoki bu me`yorni shartnomaning sharti deb e`tirof etishga olib keluvchi g`oya masalasiga kelganda, taraflar shartnoma tuzgandagina u qoidaga aylanadi. Masalan, shaxs yoki yuk mamlakat chegarasidan o`tgandan keyingina Bojxona qoidalari, shaxs avtomashina ruliga o`tirganda esa yo`l harakati qoidalari amal qila boshlaydi. 5. Shartnomalarni tuzish bo`yicha asosiy qoidalar. Shartnoma ikki va undan ortiq taraflar o`rtasida tuziladigan bitim bo`lganligi sababli u kamida ikki bosqichdan o`tadi: bu bosqichlar shartnomani tuzish haqidagi taklif va shu taklifning qabul qilinishidan iborat. Taklif oferta, taklifni kiritgan shaxs esa oferent deb ataladi. Taklifning qabul qilinishi aksept, taklifni qabul qilgan shaxs esa akseptant deb ataladi. Shartnomani tuzish bo`yicha umumiy tartib va yuqoridagi bosqichlarning yuridik me`yorlari O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 27-bobida belgilab qo`yilgan. Shartnomani tuzish ofertadan boshlanadi. Ofertalar ikki turga bo`linadi: bular javob muddati ko`rsatilgan va ko`rsatilmagan ofertalardir. Ofertada unga berilishi kerak bo`lgan javob muddati ko`rsatilgan bo`lsa, oferent shu muddat ichida o`z ofertasiga javob kutishi lozim. Aks holda, agar u muddatning oxirigacha kutmay turib, boshqa shaxs bilan shartnoma tuzsa, ofertani birinchi qabul qilgan va shu bilan shartnoma tuzgan deb hisoblangan tarafga yetkazilgan zararni qoplashga majbur bo`ladi. Masalan, biror uyni ijaraga berish haqidagi taklifni qabul qilgan shaxs shu uy joylashgan joyga kelib, oferent belgilangan muddat ichida uni kutmasdan uyni boshqa shaxsga ijaraga berib yuborgan bo`lsa, u holda shu shaxs yo`lga sarflangan xarajatlarni qoplashni talab qilishga haqli.

Ofertada javob muddati ko`rsatilmagan bo`lsa, u holda muzokaralar qanday usulda olib borilayotganligi muhim ahamiyat kasb etadi. Muzokaralar og`zaki va yozma tarzda olib borilishi mumkin. Og`zaki berilgan oferta, muzokaralar yuzma-yuz muloqot, telefon yoki radio orqali olib borilayotganligidan qat`i nazar, agar u darhol akseptlansa, oferentni «bog`lab» qo`yadi. Yozma berilgan oferta esa avval uning matni bilan tanishib chiqishni, javob matni tuzishni va uni oferentga topshirishni talab qiladi. Shuning uchun oferent javob yetib kelishi uchun zarur bo`lgan muddat ichida oferta bilan «bog`langan» bo`ladi. Ofertada ko`rsatilgan yoki javob yetib kelishi uchun zarur bo`lgan muddat ichida aksept yetib kelganligi shartnoma tuzilganligi bilan teng. Aksincha, agar ko`rsatilgan muddat ichida aksept kelmasa, u holda ofertaning oferentni «bog`lab» turgan kuchi yo`qoladi va oferent avval o`zi bergan taklifdan kelib chiqqan majburiyatlardan ozod bo`ladi. Biroq, agar aksept o`z vaqtida yuborilgan-u, lekin aloqa organlarining aybi bilan oferentga kechiqib yetib kelgan bo`lsa, unda nima qilish kerak? Axir oferent bu vaqtga kelib boshqa shaxs bilan shartnoma tuzishi yoki umuman shartnoma tuzish fikridan voz kechishi ham mumkin edi-ku. Shartnoma tuzildi deb o`ylagan holda muayyan miqdorda mablag` sarflab shartnoma bo`yicha ishga kirishgan akseptantning xarajatlari nima bo`ladi? O`z vaqtida yuborilgan aksept oferentga kechiqib kelgan bo`lsa, shartnoma tuzilmay qolgani tufayli yetkazilgan zararni kim qoplashi kerak? Bir qaraganda bu majburiyatni shunday oqibatlarning kelib chiqishiga sababchi bo`lgan aloqa organlariga yuklab qo`yishdan osoni yo`qdek ko`rinadi. Lekin amaldagi qonunlarda yuborilgan narsaning bahosi ko`rsatilgan holdagina uning kechiqib yetib borishi uchun aloqa organlariga javobgarlik yuklatiladi, u ham bo`lsa nisbatan kichik summa bilan cheklangan. Bu qoidaning maqsadga muvofiqligiga shubha bo`lishi mumkin emas, chunki aloqa organlari juda ko`p sonli mijozlarga xizmat ko`rsatadi va har bitta kechikkan korrespondensiya uchun haq to`layversa, umuman ish to`xtab qolgan bo`lar edi. Shuning uchun zararni qoplashni oferentga yoki akseptantga yuklatilishi lozim. Agar kechiqib kelgan akseptdan uning o`z vaqtida yuborilganligi ma`lum bo`lsa va oferent shartnomani tuzilgan deb hisoblashni istamasa, u darhol akseptantga bu haqda xabar berishi lozim. Shunda shartnoma tuzilmagan deb hisoblanadi va zarar akseptantning zimmasida qoldiriladi. Agar oferent bu majburiyatni bajarmasa, u holda u akseptning kechiqib kelganiga qaramasdan shartnomani bajarishi yoki akseptantga yetkazilgan zararni qoplashi kerak bo`ladi. Shunday qilib, oferta va aksept ularni amalga oshirayotgan shaxslar uchun muayyan majburiyatlarni keltirib chiqaradi. Oferent belgilangan muddat ichida

ofertaning qabul qilinishi mumkinligi tufayli oferta bilan «bog`langan» bo`ladi, aksept esa shartnomani tuzilgan deb hisoblashni taqozo etadi. Biroq, shartnoma tuzish haqidagi har qanday taklif ham oferta bo`la olmaydi va taklifning qabul qilinishi har doim ham aksept bo`lavermaydi. Shartnomani tuzish uchun berilgan taklif quyidagi hollarda oferta deb hisoblanadi: - agar unda bo`lg`usi shartnomaning barcha muhim shartlari aks ettirilgan bo`lsa; - agar u yuborilayotgan shaxs aniq ko`rsatilgan bo`lsa. Agar berilgan taklifda bu bandlardan bittasiga rioya qilinmagan bo`lsa ham, u oferta deb emas, balki ofertaga da`vat deb hisoblanadi va uni bergan shaxsga hech qanday majburiyatlarni yuklamaydi. Bunday da`vatga turli javoblar kelishi mumkin. Balki ulardan ba`zilarida shartnomani tuzish uchun zarur bo`lgan barcha shartlar sanab o`tilgan va ofertaga da`vat etgan shaxs nomiga yuborilgan bo`lishi ham mumkin. Bunday javob oferta kuchiga ega bo`ladi, lekin uni shartnomaning tuzilishiga olib keladigan aksept deb bo`lmaydi, chunki u huquqiy ma`nodagi shartnoma tuzish haqidagi taklifga kelgan javob emas. Ofertaga qo`yiladigan birinchi talab (unda bo`lg`usi shartnomaning muhim shartlari aks ettirilishi lozimligi) FK 364-367-moddalaridan kelib chiqadi. Bu moddalarda bayon etilgan qoida bo`yicha, shartnomaning barcha muhim shartlari yuzasidan kelishuvga erishilgan holdagina shartnomani tuzilgan deb hisoblash mumkin. Lekin bu shartlardan birortasi taklifda tilga olinmay qolgan bo`lsa, u holda taklifning qabul qilinishi shartnomani tuzilgan deb hisoblash imkonini bermaydi va taklifning o`zi ham oferta kuchiga ega bo`lmaydi. Oferta javob berishi lozim bo`lgan ikkinchi talab (muayyan shaxsga shartnoma tuzish to`g`risidagi taklif bilan murojaat qilish) quyidagi sabablarga bog`liq. Aytaylik, shartnoma tuzish to`g`risidagi bir qancha noaniq shaxslarga qaratilgan taklif oferta kuchiga ega (masalan, gazetada berilgan yoki e`lonlar taxtasiga osilgan e`lon). Bunday taklifga son-sanoqsiz akseptlar kelib, ularning har biri shartnoma tuzilganligini anglatgan bo`lar edi. Oqibatda bitta akseptant bilan shartnoma tuzib, qolganlariga yetkazilgan zararni qoplab berishga va kelgusida bunday sharoitda gazeta e`lonlari, reklama va boshqa shunday murojaat turlaridan umuman voz kechishga to`g`ri kelgan bo`lar edi. Mana shuning uchun ham bunday takliflar oferta emas, ofertaga da`vat deb hisoblanadi. Biroq, bunday vaziyat har doim ham yuzaga kelavermaydi. Masalan, bekatda turgan taksini yoki do`kon peshtaxtasiga qo`yilgan tovarni olaylik. Bu holda ham taklif aniq bir shaxsga qaratilgan emas. Lekin bunday vaziyatda bir ofertaga bir necha aksept kelishi mumkin emas: oxirgi taksiga yo`lovchi o`tirib ketgandan

keyin yoki tovarning oxirgisi sotilgandan keyin oferta o`z-o`zidan yo`q bo`ladi va akseptga ham o`rin qolmaydi. Ofertaning qabul qilinishi ham aksept kuchiga ega bo`lishi uchun muayyan talablarga javob berishi lozim. Agar oferta shundayligicha, ya`ni hech qanday qarshi takliflar kiritilmagan holda qabul qilinsa, bunday qabul qilinish to`laqonli aksept deb e`tirof etiladi. Lekin shunday holatlar ham bo`ladiki, yuborilgan ofertaga rozilik berib javob yo`llagan taraf shartnomani biroz o`zgartirishni, masalan, narxlarni birmuncha tushirishni yoki shartnomaning bajarilish muddatini uzaytirishni taklif etishi mumkin. Bunday javob aksept emas, balki yangi oferta deb hisoblanadi va oqibatda taraflar o`rni almashadi: ofertani qabul qilgan taraf o`zi oferent bo`lib qoladi, birinchi taraf esa o`zi birinchi yuborgan ofertadan kelib chiqqan majburiyatlardan ozod bo`ladi. Shartnoma tuzish haqidagi muzokaralar ba`zan uzoq vaqt davom etadi, muzokara olib borayotgan shaxslar esa ko`pincha bir-biridan uzoq joylarda bo`ladilar. Shuning uchun shartnomani qachon va qayerda tuzilgan deb hisoblanishi juda muhim, chunki shartnomaning bajarilish muddati uning tuzilgan vaqtiga bog`liq, shartnoma tuzilgan joy esa unga nisbatan qaysi mamlakat qonunlari amal qilishini belgilaydi. FK 366-moddasidan shunday qoida kelib chiqadiki, bitim muayyan hollarda tegishli ko`rinishda shakllangandan so`ng shartnoma tuzilgan deb hisoblanadi. Agar shartnoma yozma yoki notarial rasmiylashtirilishi lozim bo`lmasa, u holda aksept oferentga yetib kelgan paytdan boshlab va aynan shu joyda tuzilgan deb hisoblanadi. Agar taraflarning kelishuviga binoan shartnoma muayyan ko`rinishda shakllangan bo`lsa, u holda shartnoma shunday ko`rinishda shakllangan paytdan boshlab tuzilgan deb hisoblanadi. Shartnomaning notarial shakli notariat organlarida tasdiqlangan yagona hujjat ko`rinishida bo`lsa, oddiy yozma shakli esa taraflar tomonidan imzolangan bitta hujjat yoki taraflar o`rtasidagi xatlar, telegrammalar, telefonogrammalar ko`rinishida ham bo`lishi mumkin. Lekin agar shartnoma haqiqiy emas deb topilmasligi uchun yagona hujjatda aks ettirilishi lozim bo`lsa, undan oldingi muzokaralar va xatlar yuridik kuchga ega bo`lmaydi. Bunday hollarda har bir taraf hujjatga imzo qo`ygandan so`ng yuridik jihatdan «bog`liq» deb hisoblanadi. Yuqoridagi umumiy tartibdan tashqari shartnoma tuzishning soddalashgan shakli ham mavjud. U buyurtmani bajarishga qabul qilish deb ataladi va fuqarolarning ba`zi savdo tashkilotlari bilan munosabatlarida qo`llanadi. Buyurtma muayyan xizmatga muhtoj tarafdan (masalan, xaridordan) shu xizmatni ko`rsatuvchi shaxsga (masalan, savdo tashkilotiga) tushishi mumkin. Buyurtmaning qabul qilinishi uni tasdiqlash yoki bevosita bajarish orqali amalga oshiriladi.

6 Kim oshdi savdosi. Kim oshdi savdosi – sotiladigan mahsulotga tanlov asosida da`vogarlarni tanlab olishning tashkiliy shaklidir. Dunyo amaliyotida kim oshdi savdosi chuqur an`analarga ega. Kim oshdi savdosining mohiyati o`ziga xos qoidalarga binoan o`tkaziladigan da`vogarlar tanlovidan iborat. Kim oshdi savdosining asosiy tamoyillari – barcha ishtirokchi-da`vogarlar uchun teng tanlov sharoitlarini yaratish, oshkoralik, xolis baholash, qo`yiladigan talablarning bir xilligidir. Nisbatan umumiy ta`rifga ko`ra, kim oshdi savdosi – eng foydali shartlarni taklif qilgan har qanday shaxs bilan yuridik bitim tuzish demakdir. Mahsulotlar va xizmatlar savdosida vositachilikni tashkil qilish nazariyasi va texnikasi nuqtai nazaridan, kim oshdi savdosi – oferta va aksept mexanizmini qo`llagan holda tuziladigan bitimlardan bir turidir. Asosan davlat tashkilotlari va jamoatchilik idoralari pudrat shartnomasiga qo`shilish paytida oshkora kim oshdi savdosi va mahsulotni birjaga qo`yish kabilardan foydalanadilar. Kim oshdi savdosini o`tkazishdan maqsad masalan, biror yirik obyekt, ya`ni zavod, kombinat qurilishi yoki foydali qazilmalar konini o`zlashtirish uchun hamkor topish, biror kvota yoki litsenziyaga tushgan ariza-takliflardan eng samaralisini tanlab olishdir. Kim oshdi savdosining shakli va usullari savdoga nima qo`yilganiga bog`liq. Ularning har biriga oid alohida qoidalar, reglament va protseduralar ishlab chiqiladi. Kim oshdi savdosining oshkora, nooshkora, ochiq va yopiq turlari mavjud. Oshkora kim oshdi savdosida tender qo`mitasi da`vogar-ishtirokchilar oldida tender takliflarini ochadi va asosiy shartlarni e`lon qiladi. Kim oshdi savdosining natijalari ochiq matbuotda chop etiladi, buyurtma hajmi va imzolangan kontraktning summasi ham e`lon qilinadi. Nooshkora kim oshdi savdosida esa tender qo`mitasi da`vorgar ishtirokchilar oldidat konvertlarni ochmaydi va natijalarni ham e`lon qilmaydi. o`olib va kontrakt to`g`risidagi ma`lumotlar matbuotda chop etilmaydi. Bunday kim oshdi savdolarini odatda takrorlanib turadigan buyurtmalarni joylashtirish bilan shug`ullanuvchi va da`vogarlar o`rtasidagi raqobatning pasayishini istamaydigan firmalar o`tkazadi. Ochiq kim oshdi savdosida mulkchilik shaklidan qat`i nazar, O`zbekiston Respublikasi hududida ro`yxatga olingan xo`jalik yurituvchi subyektlar ishtirok etishlari mumkin. Yopiq kim oshdi savdosida esa ishtirokchilar soni cheklangan bo`ladi va unda tender qo`mitasidan rasmiy taklifnoma olgan da`vogarlar ishtirok etishlari mumkin. Tashkilotchilar da`vogarlar to`g`risida yetarlicha ma`lumotga ega bo`lgani uchun, bu savdo haqida axborotlar matbuotda chop etilmaydi. Ishtirokchilar kamchilik bo`lgani uchun raqobat kurashi ham unchalik keskin bo`lmaydi.

Kim oshdi savdosida raqobat mexanizmini qo`llagan holda mahsulot va xizmatlar narxini nazorat qilib turish, shuningdek, sifat kafolatlari va shartnomadan kelib chiqadigan majburiyatlarning tegishli ravishda bajarilishi yuzasidan qat`i talablarni qo`yish mumkin. Kim oshdi savdosining tashkilotchisi – hukumat, vazirlik, idora yoki boshqa tashkilot savdoga nima qo`yilishini belgilaydi,savdoning o`tkazilishi to`g`risida qaror qabul qiladi va tender qo`mitasini tayinlaydi. Tender qo`mitasi – kim oshdi savdosi tashkilotchisi tomonidan tuzilgan kollegial organdir. Uning tarkibiga tashkilotchi vakillaridan tashqari jalb qilingan shaxslar – maslahatchilar va ekspertlar ham kiradi. Tender qo`mitasi kim oshdi savdosini e`lon qilish to`g`risida qaror qabul qiladi, savdo nizomini, savdoga qo`yiladigan narsa, savdoning o`tkazilishi shartlari va shakli to`g`rsidagi nizomlarni ishlab chiqadi va ularni chop etadi. Yopiq kim oshdi savdosi o`tkaziladigan bo`lsa, ma`lumotlar ishtirokchilarga pochta yoki boshqa aloqa vositalari orqali yuboriladi. Tender qo`mitasi tender hujjatlarini tayyorlaydi. Tender hujjatlari odatda to`rt bo`limdan tashkil topadi: - kim oshdi savdosi ishtirokchilarining yo`riqnomasi. Yo`riqnomada savdoning o`tkazilishi uslubi, arizalar va boshqa hujjatlarni taqdim etish tartibi va muddatlari, qo`mitaga tender taklifini yuborish va rasmiylashtirish tartibi, tender qo`mitasiga yuborilayotgan taklifning qaytib olinmasligini kafolatlovchi pul depozitini kiritish va qaytarish tartibi, savdo g`olibi bilan kontrakt rasmiylashtirish va imzolash tartibi va muddati, axborotning konfidensialligi kafolatlari ko`rsatilgan bo`ladi. Tender qo`mitasi va maslahatchilar bilan aloqa o`rnatish uchun rekvizitlar keltiriladi; - tenderning texnik qismi ishtirokchilar taklif etayotgan mahsulotning ko`rsatkichlari va xarakteristikalari ta`rifidan iborat; - tenderning tijorat qismi tovarlar yoki mahsulotlarning narxiga, yetkazib berilishi va sug`urtalanishiga, to`lov uslublari va muddatlariga, moliyalash va kreditlash manbalariga, mahalliy va davlat budjetiga o`tkaziladigan mablag`larga nisbatan talablar ta`rifidan iborat; - bitim yoki kontrakt proformasi. Tender hujjatlari kim oshdi savdosiga pul to`lab qatnashayotgan ishtirokchilarga taqdim etiladi. Ularning to`lagan pullaridan tushgan mablag`lar tashkiliy xarajatlarni qoplashga yo`naltiriladi. Kim oshdi savdosida chet ellik ishtirokchilar ham qatnashadigan bo`lsa, hujjatlarning qaysi tilda tayyorlanishi,

tarjimaning to`g`riligi, kafolatlar, litsenziyalar va boshqa hujjatlarga nisbatan qo`shimcha talablar qo`yiladi. Taqdim etilgan tender takliflarini qabul qilish, ko`rib chiqish va baholash tender qo`mitasining vakolatiga kiradi. Tender qo`mitasi kim oshdi savdosining natijalarini chiqaradi va g`olibni aniqlaydi. Kim oshdi savdosida da`vogar mulk shaklidan, shuningdek, muayyan hollarda qaysi davlatda ro`yxatga olinganligidan qat`i nazar, savdo shartlari va qonunga asosan savdoda ishtirok etish huquqiga ega bo`lgan har qanday huquqiy subyekt bo`lishi mumkin. Kim oshdi savdosini tashkil etish va o`tkazish bir necha bosqichda amalga oshiriladi. Tender qo`mitasi savdoga nima qo`yilishini, sotiladigan narsaga va ishtirokchilarga nisbatan qo`yiladigan talablarni aniqlaydi, savdo uslubini va reglamentini ishlab chiqadi va tasdiqlaydi. Yopiq kim oshdi savdosi o`tkazilayotganda tender qo`mitasi potensial da`vogarlarni avvaldan belgilaydi va ularga taklifnomalar yuboradi. Bir vaqtning o`zida kim oshdi savdosinpng o`tkazilishi to`g`risida ommaviy axborot vositalari uchun e`lon tayyorlanadi va chop etiladi. Unda: kim oshdi savdosining tashkilotchisi, uning rekvizitlari, pochta manzili, telefon, telefaks, teletayp yoki teleks raqamlari, e-mail; kim oshdi savdosining turi va savdoga nima qo`yilishi; buyurtma yoki obyekt qurilishining shartlari va bajarilish muddatlari; savdoda ishtirok etish uchun da`vogarlarni avvaldan tanlash muddati; tender hujjatlarining bahosi va unga buyurtma berish joyi; tender taklifi beruvchi ishtirokchilar uchun bank rekvizitlari va hisob raqamlari, depozit summasi; tender takliflarini taqdim etish muddatlari aks ettiriladi. Tenderni tayyorlash muddatlarining e`lon qilinishi ayniqsa muhim ahamiyatga ega. Ommaviy axborot vositalarida e`lon berilgan sana ochiq kim oshdi savdosi ochiladigan sana hisoblanadi. Yopiq kim oshdi savdosi uchun esa potensial ishtirokchilariga taklifnomalar yuborilgan kun ochiladigan sana hisoblanadi. Kim oshdi savdosida ishtirok etish uchun da`vogarlarni malaka jihatidan oldindan tanlash maqsadida maxsus yo`riqnomalar ishlab chiqiladi. Faol ravishda tender hujjatlarini tayyorlash ishlari olib boriladi. Bu ishga tegishli yo`nalishda ish olib boruvchi maslahatchilar va mutaxassislar jalb qilinadi. Kim oshdi savdosining potensial ishtirokchilaridan arizalar va hujjatlarni qabul qiluvchi hay`at tuziladi. Tushgan arizalar asosida da`vogarlar tanlab olinadi. Tanlab olishda amaliy tajribaga va tovarlarni samarali eksport qilish va tashqi savdo operatsiyalarini amalga oshirish imkoniyatiga ega bo`lgan da`vogarlarga alohida e`tibor qaratiladi. Kim oshdi savdosida ishtirok etishga yozma ariza bergan va yuqoridagi tanlovdan muvaffaqiyatli o`tgan da`vogarlarga savdoda ishtirok etishiga ruxsat beriladi. Arizani telefaks yoki e-mail orqali yuborish ham mumkin. Qayta tashkil etilish, tugatilish yoki bankrotlik arafasida turgan; o`zi haqida yolg`on ma`lumotlar

bergan; tanlovda ishtirok etish uchun zarur va yetarli hujjatlarni taqdim etmagan; moliyaviy, tijorat yoki boshqa ko`rsatkichlar bo`yicha tender qo`mitasining talablariga javob bermaydigan tashkilotlar kim oshdi savdosida ishtirok etishiga ruxsat berilmaydi. Da`vogarlar tender hujjatlarini to`ldiradilar, davlat budjetiga tovarlarni yetkazib berish va valyuta to`lovlarini to`lash yuzasidan bank kafolatlarini taqdim etadilar. Tender qo`mitasiga taqdim etiladigan hujjatlar qatoriga qo`shimcha quyidagi hujjatlar ham talab qilinishi mumkin: savdo ishtirokchisining to`la rekvizitlari, ta`sis hujjatlarining nushalari, alohida faoliyat turlari uchun mavjud litsenziyalar va h.k. Bundan tashqari, ishtirokchining prezentatsiya-taqdimnomasi – umumiy ma`lumotlar, ishlab chiqarish salohiyati, tijorat muomalasi bo`yicha moliyaviy ko`rsatkichlari, tashkiliy tuzilmasi, shartnomalar geografiyasi; joriy yildagi moliyaviy hisobotlari, balans hisoboti nusxasi, to`lov qobiliyati to`g`risidagi bank kafolati, so`nggi 12 oy ichida tuzilgan shartnomalar ro`yxati; tashkilotning kim oshdi savdosida ishtirok etuvchi va yuridik hujjatlarni imzolash huquqiga ega bo`lgan vakillari familiyalari ham taqdim etilishi lozim. Tanlovdan o`tgan va kim oshdi savdosida ishtirok etishga ruxsat olgan ishtirokchilardan tender takliflari qabul qilib olinadi va bu takliflar tender qo`mitasi tomonidan mutaxassislar ishtirokida baholanadi. Tender takliflarini tayyorlash muddati tender qo`mitasining alohida qaroriga binoan uzaytirilishi mumkin. Tender takliflari muhrlangan ikki qavatli qalin konvertlarda qabul qilinadi. Tashqi konvertda kim oshdi savdosi tashkilotchisining nomi va manzili ko`rsatiladi. Uning ichida ishtirokchining depozit kiritganligini tasdiqlovchi bank kafolati yoki boshqa hujjat solinadi. Ichki konvertda tender taklifining o`zi solingan bo`ladi. Bunday ko`rinishdagi banderol buyurtma qilib yuboriladi yoki tender qo`mitasining kotibiga bevosita tilxat bilan keltirib beriladi. Qabul qilingan tender hujjatlari maxsus seyfda saqlanadi. Tashqi konvert ustiga u olingan kun va vaqti yozib, deloga tikib qo`yiladi. Tender qo`mitasi kim oshdi savdosi yopiladigan kunni, tenderlar solngan kovertlarning ochilishi vaqti va joyini belgilaydi. Kim oshdi savdosi yopilgandan so`ng tushgan materiallar qabul qilinmaydi va konvertlar ochilmasdan egalariga qaytarib yuboriladi. Qabul qilingan konvertlar tender qo`mitasining majlisida ochiladi. Ґay`at qabul qilingan tenderlarni yo`riqnomada e`lon qilingan muayyan muddat ichida ko`rib chiqadi. Kim oshdi savdosi ishtirokchilari tenderlarni ko`rib chiqishda qatnashishlariga yo`l qo`yilmaydi, lekin qo`mita yoki maslahatchilar da`vogar ishtirokchini qo`shimcha ma`lumotlar olish maqsadida taklif qilishlari mumkin. Tenderlarning ko`rib chiqilishi to`g`risidagi ma`lumot sir saqlanadi va u

tenderlarni ko`rib chiqishga rasman aloqador bo`lmagan uchinchi shaxslarga berilishi mumkin emas. Ma`lumotlarning oshkor bo`lib qolishi uchun tender qo`mitasining barcha a`zolari, maslahatchilar va ekspertlar teng ravishda javobgardirlar. Tender materiallarini ko`rib chiqish natijalariga ko`ra tender qo`mitasi tender hujjatlarida bayon etilgan mezonlar asosida eng yaxshi taklifni tanlab oladi va g`olibni aniqlab, e`lon qiladi. Tender qo`mitasining qarori tegishli tartibda bayonnoma orqali rasmiylashtiriladi. Tender qo`mitasi o`zining qarori yuzasidan tushuntirish berishga majbur emas. Kim oshdi savdosining g`olibi 5 kun ichida xabardor etiladi va bitim yoki kontrakt imzolash uchun muzokaraga taklif qilinadi. Agar g`olib kim oshdi savdosi tashkilotchisi bilan bitim loyihasini muhokama qilish paytida qat`i va qabul qilib bo`lmaydigan talablarni qo`yadigan bo`lsa, tender qo`mitasi bu ishtirokchidan voz kechib, undan keyingi o`rinni olgan ishtirokchi bilan muzokaraga kirishishi mumkin. Kim oshdi savdosi tashkilotchisi g`olib e`lon qilingan kundan boshlab 5 bank kuni ichida boshqa ishtirokchilarga depozitlarni qaytarib yuboradi. Agar biror ishtirokchi o`z taklifini qaytarib olgan bo`lsa yoki savdo boshlangandan so`ng o`z shartlarini o`zgartirsa, uning depoziti qaytarilmaydi. Agar g`olib kim oshdi savdosi tashkilotchisi bilan tender shartlariga ko`ra bitim imzolashni rad etsa, uning ham depoziti qaytarilmaydi. Quyidagi hollarda kim oshdi savdosi o`tkazilmagan deb e`lon qilinadi: - belgilangan muddat ichida birorta ham taklif tushmagan bo`lsa; - barcha tenderlarda depozit to`langanligi to`g`risidagi bank kafolati yoki boshqa shunday hujjatlar mavjud bo`lmasa; - barcha tenderlar talabga va samaradorlik ko`rsatkichlariga yoki boshqa muhim mezon talablariga javob bermasa. Tender qo`mitasi o`tkazilmagan deb e`lon qilingan kim oshdi savdosi bo`yicha hech qanday da`volarni qabul qilmaydi va unga mulkiy yoki yuridik javobgarlik ham yuklatilmaydi. Bunday hollarda faqat ishtirokchilarga depozitlar qaytarib yuboriladi. Tashkilotchilar muvaffaqiyatsiz o`tgan kim oshdi savdosini yana qaytadan tashkil qilish va o`tkazish huquqiga egadirlar. Birja doimiy faoliyat ko`rsatuvchi ulgurji bozorning asosiy shaklidir. Birja qimmatbaho qog`ozlar (fond birjasi), valyuta (valyuta birjasi) yoki standartlar va namunalar asosida sotiladigan tovarlar (tovar birjasi) oldi-sotdisi amalga oshiriladigan idoradir.

Birjalar muayyan turdagi mahsulot bo`yicha shartnomalar tuzilishida vositachilik faoliyatiga ixtisoslashgan. Birja bitimlari – milliy qonunlar va birja ustavlarida belgilangan tartibda birja savdosida brokerlar yoki brokerlik idoralari tomonidan tuziladigan alohida turdagi bitimlardir. Birjaning asosiy xususiyatlari: - savdolarning doimiyligi; - savdolarning doimo bir joyda o`tkazilishi; - tovar sifati, uni yetkazib berish shartlari va muddatlariga nisbatan qo`yiladigan asosiy talablarning bir xilligi; - xaridorlar va sotuvchilarning takliflari asosida savdo olib borilishi; - tovarni to`g`ridan-to`g`ri ombordan va kelajakda yetkazib berish sharti bilan bitimlar tuzilishi. Tovar birjasi – ulgurji bozorni shakllantiruvchi, yuridik shaxs huquqlariga ega bo`lgan maxsus tashkilot tomonidan amalga oshiriladigan ochiq kim oshdi savdosidir. Aksariyat hollarda birjalar yopiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlari shaklida bo`ladi, chunki bu holda ishtirokchilar doirasi cheklangan bo`lib, nazorat qilib turiladi. Aksiyalarning egalari aksiyalarni o`zlari istaganicha sotib yubora olmaydi, har qanday istagan shaxs bu aksiyalarni sotib ham ololmaydi – bunga Birjaning direktorlar kengashi ruxsati bo`lishi zarur. Birjada ko`p millionlik bitimlar tuziladi va ko`pincha ularning bajarilish muddati kechiktirilgan bo`ladi. Ishtirokchilar sha`niga dog` tushmagan bo`lishi lozim, yopiq aksiyadorlar jamiyati sharoitida da`vogarlarni sinchiklab tanlab olish mumkin. Mahalliy shaxslar ham, chet ellik shaxslar ham birja a`zolari bo`lishlari mumkin, faqat bu shaxslarga tadbirkorlik bilan shug`ullanish qonun bilan taqiqlanmagan bo`lishi, ular birja a`zolariga nisbatan qo`yiladigan talablarga javob berishlari, brokerlik joyiga haq to`lashga qodir bo`lishlari va uni to`lab borishlari lozim. Fyuchers birjasi tovar birjasining zamonaviy va istiqbolli shaklidir. Bunday birjada kelajakda turli tovarlarni yetkazib berish bo`yicha fyuchers kontraktlari bilan savdo qilinadi. Fyuchers birjasi kapital muomalasida narx-navoning nomaqbul ravishda o`zgarib borishi xavfini kamaytirishga, nomaqbul konyunktura vaziyatida talab qilinadigan zahira kapitali hajmini pasaytirishga, avanslangan kapitalning pul shaklida qaytarilishini tezlatishga, savdoni kreditlashni arzonlashtirishga yordam berdi. 7. Auksionda shartnoma tuzish.

Auksion milliy va xalqaro savdoning an`anaviy shakli bo`lib, u ochiq kim oshdi savdosining bir ko`rinishidir. Unda muayyan nomenklaturaga mansub auksion tovarlari (baliq, tamaki, taxta, choy, mo`yna, otlar, qimmatbaho qog`ozlar va h. k.), qimmatbaho buyumlar, antiqa gilamlar va san`at asarlari sotiladi. Auksion uchun tovarlar bir xil xususiyatlari bo`yicha partiyalarga – lotlarga, bir xil xususiyatli lotlar undan ham yirikroq guruhlarga – stringlarga ajratiladi. Ґar bir lot va stringdan namunalar tanlab olinadi. Auksion boshlanishidan avval xaridorlar namunalarni va maxsus chop etilgan auksion kataloglarini ko`rib chiqadilar. Savdo qilish paytida faqat sotuvga qo`yilgan lot va stringlarning raqamlari e`ln qilinadi. Savdoni auksionist va uning assistentlari ochiq (xaridorlar ochiq ravishda narxlarni oshirib boradilar) yoki yopiq (xaridorlar shartli ishoralar berib turadilar va auksionist xaridorni aytmay turib, yangi narxni e`lon qiladi) tarzda olib boradilar. Agar e`lon qilingan narxdan balandroq narxga xaridor topilmasa, auksionist bolg`achani urib, lotning sotilganini ma`lum qiladi. Qalbaki auksionlar o`tkazilishiga yo`l qo`yimaslik maqsadida ishtirokchilar muayyan summada depozit kiritishlari lozim. Bu depozit ishtirokchi lotni sotib olishdan voz kechgan taqdirda jarima sanksiyalari uchun garov vazifasini o`taydi. Auksionda g`olib chiqqan shaxs bilan shartnoma tuzishda u to`lagan zakalat summasi shartnoma majburiyatlarining bajarilishida hisobga olinadi. Auksionda g`olib chiqqan shaxs va auksion tashkilotchisi auksion o`tkazilgan kuni savdo natijalari to`g`risida bayonnoma imzolaydilar va bu bayonnoma shartnoma kuchiga ega bo`ladi. Auksion g`olibi bayonnomani imzolashdan bosh tortsa, u to`lagan zakalatidan mahrum bo`ladi. Agar auksion tashkilotchisi bayonnomani imzolashdan bosh tortsa, u zakalatni ikki hissa qilib qaytarishi va g`olibga auksionda qatnashganligi tufayli yetkazilgan zararning zakalat pulidan ortiq bo`lgan qismini to`lashi shart. Agar auksionga shartnoma tuzish huquqi qo`yilgan bo`lsa, bunday shartnomani taraflar auksion tamom bo`lganidan hamda bayonnoma rasmiylashtirilganidan keyin kechi bilan 20 kunda yoki xabarnomada ko`rsatilgan boshqa muddatda imzolashlari kerak. Taraflardan biri shartnoma tuzishdan bosh tortgan taqdirda ikkinchi taraf sudga murojaat qilib, shartnoma tuzishga majbur etishni, shuningdek, uni tuzishdan bosh tortish natijasida yetkazilgan zararni to`lashni talab qilishga haqli. Xaridorlar narxni oshirib boradigan an`anaviy auksiondan farqli ravishda «golland auksioni» (Dutch auction) ham mavjudki, unda auksion sun`iy ravishda oshirilgan narxdan boshlanadi va narx borgan sayin pasayib boradi. Lotni birinchi bo`lib «ha» degan xaridor sotib oladi. Bunday auksionlar aksariyat hollarda avtomatlashtirilgan bo`ladi. Narxning o`zgarib borishini siferblatda pastga qarab borayotgan strelkadan bilish olish mumkin. Strelkani to`xtatuvchi tugmani birinchi

bo`lib bosgan xaridor lotni qo`lga kiritadi. Aynan shunday auksionlarda ba`zi Yevropa mamlakatlarda sabzavotlar va AQShda xazina veksellari sotiladi. Auksionlar – odatda yirik tijorat firmalari bo`lib, ular auksion savdolarini, auksionga qo`yiladigan tovarlar ekspertizasini amalga oshiradi, ular shaxsiy yoki ijaraga olingan maxsus binolarga, uskunalarga va malakali xodimlarga ega. Auksionlar xaridorlar va sotuvchilarga pul va tovar shaklida kreditlar beradi va shu kreditlardan foyda oladi. O`zbekistonda antikvariat va zamonaviy san`at asarlari auksionlari faol o`tkazib kelinmoqda. 8. Shartnomani o`zgartirish, bekor qilish va uning oqibatlari. Shartnoma taraflarning kelishuviga muvofiq o`zgartirilishi va bekor qilinishi mumkin. Quyidagi hollarda shartnoma taraflardan birining talabi bilan sud tomonidan o`zgartirilishi yoki bekor qilinishi mumkin: - ikkinchi taraf shartnomani jiddiy ravishda buzsa; - Fuqarolik kodeksi, boshqa qonunlar va shartnomada nazarda tutilgan o`zga hollarda. Shartnoma tuzishda taraflar uchun asos bo`lgan vaziyatning jiddiy o`zgarishi shartnomani o`zgartirish yoki bekor qilish uchun asos bo`ladi. Vaziyatning taraflar oldindan ko`ra bilganlarida shartnomani umuman tuzmasliklari yoki katta farq bilan tuzishlari mumkin bo`lgan darajada o`zgarishi uning jiddiy o`zgarishi deb hisoblanadi. Vaziyatning jiddiy o`zgarishi munosabati bilan shartnomaning o`zgartirilishiga shartnomani bekor qilish ijtimoiy manfaatlarga zid bo`lgan holatlarda yoki taraflarga shartnomani sud tomonidan o`zgartirilgan shartlar asosida bajarish uchun talab qilinadigan xarajatlardan ancha ortiq zarar keltiradigan favqulodda hollarda sud qarori bilan yo`l qo`yiladi. Shartnoma qanday shaklda tuzilgan bo`lsa, uni o`zgartirish yoki bekor qilish haqidagi kelishuv ham shunday shaklda tuziladi. Shartnoma o`zgartirilganda taraflarning majburiyatlari o`zgartirilgan holda saqlanib qoladi.

Shartnoma abadiy bo`lishi mumkin emas. U doimo biror sabab bilan bekor qilinadi. Bundan tashqari, uzoq muddatga tuzilgan shartnomalarni muttasil ravishda kontragent bilan muhokama qilib va zarur hollarda unga tuzatishlar kiritib turish lozim. Shartnoma va undagi majburiyatlarning ko`rib chiqilishi, shartnoma mazmunining o`zgartirilishi yoki o`zgarishsiz qoldirilishi to`g`risida tegishli shaklda akt yoki bayonnoma tuzish lozim. Ґammasi me`yordagidek kechgan holatlarda majburiyatlar bajarib bo`lingandan so`ng shartnoma bekor bo`ladi va unda ko`rsatilgan muddat o`tgandan so`ng amal qilmaydi. Taraflar bitimning muvaffaqiyatli yakunlanishi bilan bir-birlarini tabriklashlari va bu voqeani bayram qilishlari ham mumkin. Yirik loyihalar yakunlanganda erishilgan natijalar jamoatchilik oldida taqdim marosimlari o`tkaziladi. Ba`zi holatlarda shartnomani bekor qilish zaruriyatini keltirib chiqaruvchi vaziyatlar yuzaga keladi. Shartnomaning bekor qilinishi ekstremal harakat bo`lib, hujjatlarni rasmiylashtirishda alohida e`tiborni talab qiladi. Yaxshisi, bunday harakat taraflar tomonidan nazarda tutilishi va shartnomaning bekor qilinishi tartibi shartnoma shartlarida aks ettirib qo`yilgani ma`qul. Xaridor taraf uchun shartnomani bekor qilishga quyidagilar sabab bo`lishi mumkin: - ishlarni davom ettirishga to`sqinlik qiluvchi holatlar mavjud; - ilmiy-texnik mahsulotlar shartnoma shartlaridan sezilarli darajada og`ib ketgan yoki shu mahsulotlar xaridor tomonidan foydalanishga yaramaydigan holga keltiruvchi boshqa kamchiliklarga ega; - ishlarni davom ettirishga uchinchi shaxslar tomonidan to`sqinlik qilingan (masalan, vazirlik ishni moliyalashni rad etgan); - yetkazib beruvchi taraf ishni o`z vaqtida boshlamagan yoki ishni shunday sekin olib boryaptiki, uni shartnomada ko`rsatilgan muddatda tugallashga hech qanday umid yo`q; - ish jarayonida yetkazib beruvchi taraf ilmiy-texnik mahsulotni keraklicha sifatli darajada bajara olmasligi ma`lum bo`lgan; - xuddi shunday mahsulot yoki tovarni nisbatan foydali shartlar bilan yoki nisbatan sifatlirog`ini olish imkoniyati paydo bo`lgan. Yetkazib beruvchi taraf ham quyidagi hollarda shartnomadan voz kechishi mumkin:

- ish jarayonida salbiy natija olinishi muqarrar ekanligi ma`lum bo`lsa; - xaridor taraf qo`ygan shartlar texnik jihatdan bajarilishi mumkin bo`lmasa va u yetkazib beruvchi tarafning bu shartlarni o`zgartirish to`g`risidagi taklifini bajarmasa; - xaridor taraf shartnoma shartlari bo`yicha xom ashyo, materiallar va uskunalarni yetkazib bermasa; - mahsulot uchun nisbatan yuqori narx taklif qilayotgan boshqa xaridor yoki buyurtmachi chiqib qolsa. Yuqorida keltirilgan variantlardan ba`zilari kishining g`ashini keltirishi mumkin, biroq doimo o`zgarib turuvchi bozor konyunkturasi hamkorlarga o`z ta`sirini o`tkazmay qolmaydi va ularni yo shartnoma shartlariga o`zgartirish kiritishga, yo bo`lmasa shartnoma munosabatlarini to`xtatib, boshqa hamkor topishga majbur qiladi. Boshqa tomondan, uzoq muddatga tuzilgan shartnomalar qat`i shartlar bilan narxlarni o`zgarishsiz qoldiradi. Bunday shartnomalar iqtisodiy emas, balki siyosiy sabablarga bog`liq. Shartnomaning bekor qilinishi taraflarning o`zaro roziligi bilan, vakillar yig`ilishi majlisining bayonnomasi orqali tasdiqlangan holda, shuningdek, sudning qaroriga ko`ra amalga oshiriladi. Shartnoma bir taraflama ham bekor qilinishi mumkin. Agar taraflar vaziyatni to`g`ri baholay olsalar, shartnomani belgilangan tartibda tinch yo`l bilan bekor qilishlari mumkin. Lekin baribir shartnomaning bekor qilinishi taraflarning manfaatlari cheklanishiga olib kelmasligi kerak. Masalan, quyidagilar e`tibordan chetda qolmasligi lozim: - ishlarni tugatish, o`zaro hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun yetarlicha muddat, masalan uch oy yoki undan ortiqroq vaqt berilishi; - xarajatlarning qoplanishi; - moddiy mablag`lar, uskunalar va hujjatlarning topshirilishi; - mahsulot yetkazib berishni oxirigacha yetkazib qo`yish; - taraflarning o`zaro to`liq hisob-kitob qilishlari uchun sharoit yaratilishi.

Odatda taraflar qabul qilgan qarorlari to`g`risida akt yoki bayonnoma tuzadilar, unda shartnomaning bekor qilinishi muddati va taraflarning undan keyingi harakatlari aniq aks ettirilgan bo`ladi. Shartnomaning bir taraflama bekor qilinishi taraflarning munosabatlarida bir oz taranglikni vujudga keltiradi. Avvalo shartnomaning bir taraflama bekor qilinishi mumkinligi shartnoma shartlarida nazarda tutilgan bo`lishi kerak. Qonun ham, masalan, Fuqarolik kodeksi muayyan sabablar mavjud bo`lgan paytda taraflarga shunday imkoniyatni beradi. Shartnoma bir taraflama bekor qilinganda buning hujjatlar bilan tasdiqlangan jiddiy sabablari ko`rsatilishi lozim. Shartnomaning bir taraflama bekor qilinishi to`g`risida ikkinchi tarafga kamida bir oy oldin xabar berilishi kerak. Shunday xabarni olgan yetkazib beruvchi taraf darhol hamma ishlarni to`xtatishi zarur, chunki xabar olingandan so`ng bajarilgan har qanday ish yetkazib beruvchi tarafning majburiyatida qoladi, yetkazib beruvchi taraf xaridor tarafning shartnomadan asossiz voz kechganligini isbot qilib bera olishi mumkin bo`lgan hollar bundan mustasno. Shartnomaning bir taraflama bekor qilinishi to`g`risidagi ogohlantirish yozma ravishda pochta orqali yuboriladi. Ogohlantirish muddati, agar shartnomada boshqacha shart qo`yilmagan bo`lsa, umumiy hollarda bir oyni tashkil etadi. Shartnoma munosabatlari ishtirokchilari shartnomaning bir taraflama bekor qilinishiga jiddiy e`tibor berishlari va asossiz qarorlar qabul qilmasliklari lozim. Agar taraflar shartnomani bekor qilish to`g`risida kelishib ololmasalar, shartnomada esa uni bekor qilish to`g`risidagi shartlar aniq ko`rsatilgan bo`lmasa, bunday hollarda nizoni arbitraj hal etadi. Shartnomaning bekor qilinishi bo`yicha hujjatlarni rasmiylashtirish uchun malakali yuristni jalb qilish zarur. Agar texnik yoki boshqa holatlar shartnoma majburiyatlarini bajarishga to`sqinlik qilayotgan bo`lsa yoki shartnomaning davom ettirilishi oqilona sabablarga ko`ra maqsadga muvofiq bo`lmasa, taraflar bunday shartnomani bekor qilish haqida tinch yo`l bilan qaror qabul qilishlari lozim. Bunda taraflarga yetkazilgan zarar masalasi batafsil o`rganib chiqilishi kerak. Ilgari, sotsialistik tuzum davrida hamma narsa umumiy bo`lar va shartnomaning bekor qilinishi hech qanday nizoli vaziyatlarni keltirib chiqarmas edi. Ishlar to`xtatilib, xarajatlar esa oddiygina «o`chirilib» yuborilar edi. Tadbirkorlikda esa ish biroz murakkabroq bo`lib, shartnomaning bekor qilinishi ba`zi qiyinchiliklarni keltirib chiqarishi mumkin. Taraflar erishilgan natijalardan boshqa maqsadlarda foydalanishlari, otib qolgan materiallar va yarim fabrikatlarni sotib yuborishlari va shu bilan xarajatlarni qoplashlari mumkin. Xarajatlarni taqsimlash taraflarning o`zaro kelishuviga muvofiq amalga oshiriladi va bu haqda batafsil bayonnoma tuziladi. Ba`zi hollarda sug`urta ham qo`llanishi mumkin, masalan, qurilish-montaj ishlarida sug`urta keng qo`llaniladi.

Ba`zan shartnoma shartlarining jiddiy buzilishi natijasida ham shartnoma bekor qilinishi mumkin. Bunda jabrlangan tarafga nafaqat yetkazilgan zararni qoplashni talab qilish, balki shartnomadan voz kechish huquqi ham beriladi. Masalan, sotuvchi shartnomada ko`rsatilgan tovarni yetkazib berishdan yoki xaridor shartnomada ko`rsatilgan tovarni qabul qilishdan bosh tortsa, bu shartnoma shartining jiddiy buzilishi deb hisoblanadi. Shartnoma shartini buzgan taraf bunday salbiy natija kelib chiqishini avvaldan bilishi mumkin bo`lmagan hollar bundan mustasno. Shartnoma shartini buzgan taraf salbiy natija kelib chiqishini avvaldan bilish mumkin bo`lmaganligini isbotlay olsa, u holda shartnoma shartining buzilishi jiddiy deb topilmasligiga erishishi mumkin. Agar taraflar o`zaro kelisha olmasalar va ish sudgacha borib yetsa va uchlik sudi yoki arbitraj shartnomani bekor qilish to`g`risida qaror chiqarsa, taraflar bu qarorni bajarishga majbur. Bir vaqtning o`zida taraflarning moliyaviy da`volari ham ko`rib chiqiladi. 9 Shartnomani bajarish tamoyillari va tartibi. Majburiyatni real bajarish tamoyili Shartnoma majburiyati tayinlanganmi – demak, u bajarilishi lozim. Lekin mavhum fikr yuritganda majburiyatlarning turli shakllarda bajarilishini tasavvur qilish mumkin. Masalan, mahsulot yetkazib berish shartnomasi tuzilgan bo`lsa, yetkazib beruvchi mahsulotni yetkazib bersa ham, yoki buning o`rniga xaridor bilan pul orqali uning manfaatini hisobga olgan holda hisob-kitob qilsa ham, shartnoma majburiyatini bajargan hisoblanadi, deb taxmin qilish to`g`ridek tuyuladi. Xo`jalik yuritishdan maqsad foyda olish bo`lgan bozor sharoitida bunday muqobillikka yo`l qo`yiladi. Tadbirkor shartnomada unga yetkazib berilishi lozim bo`lgan tovarni oladimi, yoki uning o`rniga shu tovardan olishni o`ylagan foydani birdan oladimi – so`nggi ko`rsatkich baribir bir xil bo`ladi. Shuning uchun qonun taraflardan majburiyatni asl holida bajarishni yoki majburiyat bajarilmaganligi tufayli yetkazilgan zararni qoplashni talab etadi (FK 330-moddasi). Taraflardan birortasi majburiyatni buzmaguncha u o`z mazmuniga ko`ra aniq bajarilib borilishi lozim. Bunda real bajarilish tegishlicha bajarilishni anglatadi. Real bajarilish tamoyili bu bosqichda ikki taraflama majburiydir: nafaqat qarzdor bu majburiyatni tegishlicha bajarishi lozim, balki kreditor ham qarzdor bajarayotgan majburiyatni qabul qilishdan bosh tortishga haqli emas. Majburiyatdan bir taraflama bosh tortish va uning shartlarini bir taraflama o`zgartirishga yo`l qo`yilmaydi (FK 237-moddasi).

Biroq, qarzdor o`z majburiyatlaridan birortasini buzishi bilanoq vaziyat keskin o`zgaradi. Majburiyat buzildimi – demak, uning to`laqonli bajarilishiga imkon yo`q; endi avvalgi muddatlarga to`la rioya qilishning iloji ham yo`q. Lekin majburiyatning asosiy maqsadini tashkil etuvchi harakatlarni amalga oshirish imkoniyati hali saqlanib qoladi. Qarzdor neustoyka to`laganligi yoki o`zi majburiyatni buzganligi tufayli yetkazgan zararni to`lagan bo`lsa ham, kreditor undan shu harakatlarni bajarishni talab qilishga haqli. Bundan kelib chiqadiki, real bajarilish tamoyili avvalo asl holda, faqat asl holda emas, balki lozim darajada bajarilish shartlariga rioya etgan holda bajarilishda aks etadi. Real bajarilish tamoyili fuqarolik qonunlarida nafaqat yuzaki aytib o`tiladi, balki qonuniy ta`minlanadi ham. Bunga misol qilib yetkazilgan zararning undirib olinishi va tegishli hollarda neustoyka b yelgilanishida aks etadi. Bundan tashqari, uzoq muddatga (bir yilga, chorakka, mavsumga) mo`ljallangan xo`jalik shartnomalarida muayyan muddat ichida bajarilmagan majburiyat keyingi muddatga o`tib boraveradi va bunga nisbatan sanksiyalar ham o`sib boraveradi. Bunday choralar nihoyat qarzdorni o`z majburiyatlarini real bajarishga undashi lozim. Majburiyatlarni lozim darajada bajarish tushunchasi FK 236-moddasida quyidagicha yoritiladi: «Majburiyatlar majburiyat shartlariga va qonun hujjatlari talablariga muvofiq, bunday shartlar va talablar bo`lmaganida esa – ish muomalasi odatlariga yoki odatda qo`yiladigan boshqa talablarga muvofiq lozim darajada bajarilishi kerak». Qonunda majburiyatni lozim darajada bajarilgan deb hisoblash uchun rioya qilinishi zarur bo`lgan shartlar batafsil ta`riflangan. Lekin qonun qoidalari umumiy xususiyatga ega bo`lib, ulardan aniq tayinlangan majburiyatlarning bajarilishi bo`yicha maxsus usullarni topib bo`lmaydi. Taraflar shartnoma yordamida qonunning umumiy qoidalarini aniqlashtiradilar, agar majburiyat davlat organi hujjatiga asoslangan bo`lsa, u holda shu hujjat ko`rsatmalari ham aynan shu maqsad yo`lida xizmat qiladi. Biroq, majburiyatni bajarish jarayonida vujudga kelgan muayyan bir masala na qonunda va na shartnomada aks etmagan bo`lishi ham mumkin. U holda bu masala tashkilotlar va fuqarolar orasida shakllangan ish muomalasi odatlariga muvofiq ravishda hal etilishi lozim. Majburiyatning bajarilish joyini zarur aniqlik bilan belgilash shuning uchun ham zarurki, boshqa qator muhim masalalarning yechimi aynan shunga bog`liqdir. Qisman, agar bir mamlakatda vujudga kelgan majburiyat boshqa mamlakatda

bajarilayotgan bo`lsa, u holda taraflar bu majburiyatning mahalliy qonunlarga bo`ysunishi haqida shartlashib olishga haqlidirlar. Umumiy qoidaga ko`ra, qarzdor fuqaro yashaydigan va qarzdor yuridik shaxs joylashgan joy majburiyatning bajarilish joyi deb hisoblanadi. Biroq, bunda majburiyat vujudga kelgan paytga muvofiq joy nazarda tutiladi. Keyinchalik bu joy o`zgargan va bu haqda kreditor xabardor etilgan bo`lsa, majburiyatning bajarilishi ham yangi joyda (qarzdor fuqaroning yangi yashash joyida yoki qarzdor yuridik shaxsning yangi joylashgan joyida) amalga oshirilishi mumkin. Majburiyatning bajarilish joyi o`zgarishi munosabati bilan sarflangan xarajatlar qarzdorning zimmasiga yuklatiladi. Yuqoridagi qoidadan ikki mustasno holat kelib chiqadi: - imoratni berish majburiyati – hoh u mulk qilib berish bo`lsin, hoh u foydalanishga berish bo`lsin, yer maydoni bilanmi yoki buziladiganmi – shu imorat joylashgan joyda bajariladi; - pul majburiyati – hoh u qarzga olingan bo`lsin, hoh u boshqa har qanday asosdan kelib chiqqan bo`lsin – kreditor majburiyat vujudga kelgan paytda yashab turgan joyida bajariladi. Agar kreditor keyinchalik yashash joyini o`zgartirgan va bu haqda qarzdorni xabardor qilgan bo`lsa, u holda majburiyat kreditorning yangi yashash joyida bajariladi va majburiyatning bajarilish joyi o`zgarishi bilan bog`liq xarajatlar aynan uning zimmasiga yuklatiladi. Bajarish predmeti. Bir tarafning ikkinchi taraf foydasiga majburiyatlarni bajarish bo`yicha amalga oshirishi kerak bo`lgan harakatlar bajarish predmeti deb ataladi. Agar bu majburiyatlar biror mulkni topshirish bilan bog`liq bo`lsa, shu mulk ham bajarish predmetining umumiy tushunchasiga kiritiladi. Pul to`lash bilan bog`liq majburiyatlar pul majburiyati deb ataladi. Pul majburiyati mustaqil yoki biror boshqa majburiyatning tarkibiy qismi bo`lishi mumkin. Aksariyat hollarda majburiyat biror bir predmetga nisbatan tayinlanadi. Masalan, uy-joyni sotib olish to`g`risida shartnoma tuzilayotganda shu uy-joyni topshirish bo`yicha amalga oshiriladigan harakatlar tegishli majburiyatning bajarilish predmeti sanaladi. Agar bu harakatlar amalda bajarilgan bo`lsa, majburiyat ham lozim darajada bajarilgan deb hisoblanadi. Ba`zan ikki yoki undan ortiq predmetli majburiyatlar ham uchrab turadi va ular shu predmetlarning bittasi yordamida bajariladi. Masalan, yozuv stoli yoki kitob javonini sotib olish haqida shartnoma tuziladi. Bulardan qaysi birini olishni xaridor

hal qiladi. Ungacha yozuv stoli va kitob javonini topshirish bilan bog`liq harakatlar ikki predmetli majburiyat bo`lib qolaveradi. Majburiyatning bajarilishi paytiga kelib xaridor bu predmetlardan qaysi birini olishini hal qilishi lozim. Yozuv stoli yoki kitob javoni xaridorga topshirilgandan keyin majburiyat lozim darajada bajarilgan deb hisoblanadi. Bajarish usuli. Bajarish predmeti biror yagona narsa bilan bog`liq bo`lsa, qarzdor shu narsani kreditorga darhol va to`laligicha topshirish yo`li bilan majburiyatni bajaradi. Biroq, majburiyat ko`p sonli narsalar bilan ham bog`liq bo`lishi mumkin: masalan, qarz shartnomasida ma`lum miqdordagi pul, oldi-sotdi shartnomasida esa ko`p sonli bir xil narsa haqida so`z borayotgan bo`lsa. Bu holda bajarish bir martalik harakat shaklida emas, balki ketma-ket bajariladigan bir necha harakatlar shaklida ham amalga oshirilishi mumkin bo`ladi. Ketma-ket bajarish qonunda ham nazarda tutilgan. Masalan, uzoq muddatga (olti oyga, bir yilga) mo`ljallab tuzilgan shartnomalar buyurtmachiga muttasil xizmat ko`rsatib turishni ta`minlaydi. Shuning uchun shartnomada ko`rsatilgan umumiy summa olti oy yoki bir yil ichida belgilangan muddatlarda ketma-ket bajarilib boradi. Yoki kredit shartnomasini olaylik. Bunda ham shartnoma xaridorga tovarning narxini ma`lum muddat ichida ketma-ket to`lovlar orqali qoplash huquqini beradi. Lekin shartnomada majburiyatni ketma-ket bajarish nazarda tutilmagan bo`lsa, kreditor uni qismlarga ajratilgan holda bajarilishini qabul qilmaslikka haqli. Albatta, kreditor bu huquqidan foydalanmasligi mumkin, uning roziligi bilan qisman bajarilgan majburiyat esa lozim darajada bajarilganga teng. Shuning uchun ham qisman to`lovni qabul qilgan kreditor qarzning o`z vaqtida to`lanmagan qismi uchun foizlar talab qilish huquqiga ega. Biroq kreditor qarzning qisman to`lanishini rad etsa, foizlar qarzning hammasiga nisbatan talab qilinishi mumkin.

Похожие

Tadbirkorlik faoliyati sohasida qo`llaniladigan shartnomalar tizimi

Vijdon erkinligi haqida umumiy qoidalar

Tadbirkorlik sohasida majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash usullari

Tadbirkorlik sohasida yakkahokimlikka qarshi kurashish qoidalari

Majburiyatlar va shartnomalar tо‘g‘risidagi umumiy ta’limotlar